Ez buruazkenagoa ezta gutxiago buruazkena zein beste edozein estruktura buruazken

Sarrera honetako aipuan Juan Garziak kritikatzen zuen ustezko kalko bat zatio izan... buruazkena:

Hura igotzen ari zen, ni [...] jaisten nintzen bitartean.

Azken esaldi hori aldiberezkotasunaren adiera berezkotik aparte euskaraz ulertzeko, erdara poliki jakin beharra dago. Perpausa laburra delako pentsa dezake baten batek ez dela hain desegokia ere (erdararen arrazoiak bere eginez, euskararenik ez baitago batere), baina perpausa luzatu ahala, erdal kalko nabarmena onartuko bagenu ere, gero eta zailago egingo litzaiguke arian ulertzen nola lotzen den aurreko esaldiarekin komaren ondoko guztia, harik eta, amaieran, BITARTEAN hori irakurri (esaldian berriz atzera jotzera behartzen gaituzten halako egituren abusua da, hain zuzen, euskarazko testuen irakurgaiztasunaren gakoetako bat: Gakoa, maiuskula eta guzti). [Juan Garzia, 1997:286]

Soilik komentatu ze Juan Garziak aipatutako arazo hori ez da desagertzen noiz estruktura ez izan ustezko kalkoa. Esan nahi baita ze ustezko kalko hori ez da ez buruazkenagoa ezta gutxiago buruazkena zein beste edozein estruktura buruazken. [⇶]

Gorentasun linguistikoen indarra

Maiatzaren 19an irakurtzen genuen ondoko tira komikoa ganik Zaldiero an Berria:

[⇶]

Zein litzake zaharragoa "tik" edo "ti"?

Aurreko sarreran erabili ditugu bai "tik..." eta bai "ti..." partikula burulehen ablatiboak, zein derivatzen dirá ti euren kide postpositiboak ("...-tik" eta "...-ti"). Baina, ¿zein litzake zaharragoa "tik" edo "ti"?

Ba, zaharragoa litzaké........"ti".

Honela diote Azkarate eta Altunak an euren Euskal morfologiaren historia (2001:129), erabiliz iritziá hon Mitxelena:

... -ti da forma zaharra eta -k gero erantsitako elementua (edo elementuaen aztarna), nahiz ez zitzaion leku guztietan berdin erantsi (bizkaieraz edo zubereraz askoz gehiagotan gorde da -ti Erdialdeko euskalkietan baino). Gainera, bazter dialektoak izan ohi baitira maiz arrasto zaharrenak gordetzen dituztenak, arrazoi bat gehiago dugu -ti zaharragoa dela pentsatzeko.

Erantsi zaion elementua, bestalde, -ka, aditzondoak sortzeko atzizkia dateke Mitxelenaren ustez. Landuchiok por-en ordain -gati eta -gatika ematen ditu, eta "de villa en villa" honela itzultzen: lekutika lekura. Etxeparek zerutika (III, 48) dio. (...) Beraz -ti + -ka zen antzina eta gero -a galdurik -tik gelditu zen. [Azkarate eta Altuna, 2001:129]

Hortaz, "...-ti" litzake zaharrena, gero agertuko zen "...-tika", eta gero "...-tik" eta baita "...-tikan" ere. Eta edozein ere erabil liteke afin sortu ablatibo burulehak: "ti...", "tika...", "tik..." edo "tikan...", non "tikan..." horren bukaerako inesiboak gogoratzen digu "arean..." muga-adlatiboa. [⇶]

"honetan" etorriko litzaké ti "hon"

Dio Erramun Gerrikagoitiak hemen ze:

Nic auqueran nahiago nuque hon ezi on zeren halan tzat nahi luqueena aguertzen luque ethorquia ezen hon hori dathor tik honetan.

Izan ere, honetan litzaké ho+n+eta+n, non agertzen zaigú "...eta..." infijo pluralizantea, eta non izanen genuke "...-n" inesiboa bi alditan. Esan nahi baita ze "honetan" etorriko litzake ti "hon", eta ez hon ti honetan. [⇶]

Beste erabilera fosilizatu bat: "(h)on" = "(h)onetan"

Ikus aurrena zer genioen an ondoko sarrera:

• "on" da berdin osatua nola "an"

Hortaz, berdin nola "astean" formak erakutsiko liguke "(h)an" partikula atxikirik ("aste-(h)an"), era berean ere "asteon = aste honetan" formak erakutsiko liguke "(h)on" partikula ("aste-(h)on"), zein dún ametitzen interpretazio genitiboa ere (zeren "...-n" genitiboa dá ber "...-n" inesiboa), nola an:

"euskaldun-(h)on egunkaria = egunkariá (h)on euskaldunak".

Eta hortxe dugu "(h)on" genitibo burulena. [⇶]

"arean" = "harik" = "hartatik", baina orain fosilizatua nola adverbioa

Erramun Gerrikagoitia dú galdetzen an atzoko sarrera:

Munguia inguruco euscaran erabilten da "arean" adierazteco "zeozer". Halan, galdetuz ¿badaucazu diruric? erantzuten ohi da, bai arean edo bai areantchu. Ba al du honec "arean"-ec loturaric kin commentatzen ari garen "arean"?

Bai, hitz berbera da:

arean (V-ple-arr-oroz ap. A; Lar Sup, Añ). Etim. Se trata en su origen de la forma arcaica (suf. -rean) de ablativo del dem. de tercer grado. [OEH]

zein, noiz galdu bere funtzionalitate ablatiboa, jarraitu zen erabiltzén, inertzia hutsez, fosilizaturik an zenbait esamolde, nola, adibidez, hori zeintaz ari garen:

1. (En frases negativas). Nada. "Nada" Lar Sup ( RS). "Arean ez, nada" msOch. [...] (En frases afirmativas o interrogativas). Algo. "Arean (nada) algo" msOch. "Quelque chose. Arian daukazu?, avez-vous quelque chose?" vEys.  [OEH]

Esan nahi baita ze, garai batean, "arean" hori izanen zén beste ablatibo bat, kasu horretan aplikatua ki erakusle bat:

Emaidazu arean = Emaidazu harik = Emaidazu hartatik.

eta gauza da ze, gerora, noiz joan desagertzen jatorrizko zentzu ablatiboa, eta diogunez inertziaz, jarraitu zén erabiltzen esamolde zehatz hori, mantenduz formalki ablatibo zaharra, baina berrinterpretaturik nola adverbioa hon kantitatea:

Emaidazu arean = Emaidazu zeozer.

Izan ere, halako erabilera fosilizatuak izaten dira giltzá eta lehioá nondik batzutan ezagutu daiteke nolakoa zen antzineko morfosintaxia. Kasu honetan, hortxe gelditu da ablatibo hori, gramatikalizaturik nola adverbioa.

"arean..." muga-adlatiboa eta "an..." inesibo soila ere

Aurreko sarreretan (adibidez azken sarreran) mintzatu gará, besteak beste, buruz "arean..." muga-adlatibo burulehena, zein garatu baita erabiliz "...-rean" abiapuntuko ablatiboa (ez baitzen prosekutiboa, nola an: nondik pasatu zara?, non galdera ez da buruz abiapuntua).

Eta, aurreko sarreran genioenez, "arean..." horretan agertzen zaigú "an" leku-adverbioa ("are - an..."), hots, horixe berbera zein, arazorik gabe, bihur daiteké partikula burulehen inesibo gardena (esan nahi baita, "an..."), jarraiki ber bidea nola "in" adverbio indoeuroparra noiz bihurtu "in..." preposizio latinoa:

• "in" preposizio latinoa ez da baizik "in" adverbio indoeuroparra preposizio bihurtuta

• Nóla sortu zen "in" preposizioa, nondik etorriko ziren "in" edo "en". Eta antzera ere "an".

halatan ze, antzera nola daukagun "arean..." muga-adlatibo burulehena, zeinen bukaeran dén "an...", izanen genuké "an..." inesibo burulehen soila ere, beti ere aukeran.

Zerbait gehiago buruz "...-rean" ablatiboa

Aurreko sarreran aipatu dugu "arean..." partikula burulehen adlatiboa on azken muga, zeinen osaeran aurkitzen baitugu "a-..." erakuslea eta "...-rean" kasu-marka buruazken ablatiboa on abiapuntua. Jakin dezagun orain zerbait gehiago buruz "...-rean" kasu-marka ablatibo zahar hori.

Ablatibo zahar horretan agertzen zaigu "...-re"genitibo zeharra, zeini gehitu zaio "...-an" leku adverbioa, non, bide batez, orobat izango genuke "a-..." erakuslea baina orain gehi "...n" kasu-marka inesiboa (esan nahi baita ze "arean..." partikulan bi "a-..." erakusle genituzke). Honela diote Azkaratek eta Altunak (Euskal morfologiaren historia, 2001:97):

..., batez ere bizkaierazko testuetan ageri den ablatibo zaharra, -rean, -re + -an izango da Mitxelenaren iritziz (1964, 1972); eta genitiboarekin lotuak daude orobat bizkaiera zaharreko arean 'inde' eta oraindik bizirik dagoen are gehiago

"cuyo valor fue sin duda 'más que aquello'. Nada tiene esto de extraño, pues un aparente genitivo se documenta una vez más en vizc. ant. como término de comparación, (...) y muchas veces en roncalés, en el otro extremo del país" 

[Miren Azkarate eta Patxi Altuna, Euskal morfologiaren historia, 2001:97]

Ikusten dugu, hortaz, nóla euskararen historian tresna morfosintaktikoak joan diren euren artean konbinatzen eta evoluzionatzen afin gramatikalizatu elementu morfosintaktiko berriak, zein izan litezke oso diferenteak (respektu hasierakoak) an lotuera (kasu-marka atxikia vs partikula soltea), posizioa (buruazkena vs burulehena), esangura orokorra (adlatiboa vs ablatiboa) eta ñabardura (azken muga vs abiapuntua).

"...arean Durango"

Hizkuntzek garatzen dituzte euren sintaxiak jarraiki bide ezberdinak, batzutan aski bihurriak. Adibidez, RAE-ren hiztegiak dioskunez, gaztelaniazko "hasta..." sortu zén abiatuz ti arabiera klasikoá "ḥattà...", azpi influentzia hon "ad ista" latinoa: 

hasta
Del ár. hisp. ḥattá, y este del ár. clás. ḥattà, infl. por el lat. ad ista 'hasta eso'. [RAE-ren hiztegia]

Horrela, gaur egun esaten dugú adibidez "...hasta Durango".

Eta euskaraz, erakusle ablatibo batetik garatu zaigu aukerá ki esan "...arean Durango".

"harean" = "harik": gramatikalizatuak ti erakusle ablatibo zaharrak

Genioen hemen ze "harik" ez da baizik gramatikalizazioa on erakusle ablatibo bat:

Harik hori hirugarren mailako erakuslearen ablatiboa da –forma zaharra, bizkaieran izan ezik–. (...) Gaur egun, hala ere, –TU ARTE, –eN ARTE eta horrelako perpausei hasiera emateko gramatikalizatua dagoen esaldia da, besterik gabe. [EGLU VII:102]

Esan nahi baita ze "harik..." ez da jada erakusle ablatibo bat ("...-rik" zen hor kasu-marka ablatiboa, oraingo partitiboa), baizik beste zerbait, hain zuzen nexu burulehen bat, hala gramatikalizatu baita (ikus ⇶SVO: estrategia ahaltsu baten gramatikalizazioa).

Sarrera honetan soilik azpimarratu ze "harean" ere ez da baizik gramatikalizazioa on beste erakusle ablatibo bat, are zaharragoa ezi "harik", eta horren esanahi berekoa. Ikus honi buruz ondorengo koadroa, egina ganik Lakarra, gain erabilera on ablatiboak an Bizakaiko zenbait autore (Bizkaiera zaharreko ablatiboaz, ASJU 18-1,1984):

XIX.mendea baino lehenagoko bizkaitar testurik irakurri duen orok dakikeenez Mogel, Prai Bartolome eta Añibarrorenetan eta hauek eraikitako literatur bizkaieran idatzi zuten geroagokoenetan agertzen den ablatibozko paradigma (sing.-rik/-tik, pl.-etarik/-etatik) aski berria da euskalki horretan. Oso bestelakoa dugu 150 urte lehenagoko Kapanaga eta Mikoletaren liburuetan agertzen dena, bai formen aldetik -hor diren zenbait forma ez zituzten ezagutzen eta haien ordez beste batzu zituzten (-rean, -tarean)- eta baita funtzioen aldetik ere.

[Lakarra, 1984:164]

Hor dauzkagu halaber "...-tik", "...-ti", "...-ganik" edo "...-gandi".

Lehengo moduan, "harean..." ez da jada erakusle ablatibo bat ("...-rean" zen hor kasu-marka ablatiboa), baizik beste zerbait, hain zuzen nexu burulehen bat, gramatikalizatua, nola beste edozein.

"harik (eta)..." = "arean (eta)..." = "areanda..."

Bide batez, eta nola zioen hemen Josu Lavinek:

harean (eta) forma' synonymoa da.
harean hori arean idazten date batueraz

Bai, hala idatzi ahal da, edo baita "areanda...", nola erabili Lazarragak, eta haren ildotik guk ere hemen.

"harik (eta)... + partizipioa": normaltasun osoz, nola Juan Garziak an bere "Joskera Lantegi"

Aurreko sarreratan egon gara mintzatzen buruz aukerako erabilera hon estrukturá "harik (eta)... + partizipioa". Hona hemen estruktura hori erabiliá ganik Juan Garzia an bere "Joskera Lantegi" (1997), eta hor da, normaltasun osoz:

Hura igotzen ari zen, ni [...] jaisten nintzen bitartean.

Azken esaldi hori aldiberekotasunaren adiera berezkotik aparte euskaraz ulertzeko, erdara poliki jakin beharra dago. Perpausa laburra delako pentsa dezake baten batek ez dela hain desegokia ere (erdararen arrazoiak bere eginez, euskararenik ez baitago batere), baina perpausa luzatu ahala, erdal kalko nabarmena onartuko bagenu ere, gero eta zailago egingo litzaiguke arian ulertzen nola lotzen den aurreko esaldiarekin komaren ondoko guztia, harik eta, amaieran, BITARTEAN hori irakurri (esaldian berriz atzera jotzera behartzen gaituzten halako egituren abusua da, hain zuzen, euskarazko testuen irakurgaiztasunaren gakoetako bat: Gakoa, maiuskula eta guzti). [Juan Garzia, 1997:286]

Eta hori da bidea, bideá on normalitatea.

...areago baldin jada eskura badaude

Ondokoa genioen an sarrera titulatzén ⇶Falta dira, zehazki, baliabide sintaktiko burulehenak:

Azken sarreran genioenez, euskaran (euskara batu estandarrean) ez dira falta baliabide sintaktiko buruazkenak: hor báda aukera ederra afin eman (hori bai, postpositiboki, eta hortaz, askotan inefizienteki) edozein ñabardura sintaktiko zein nahi den.

Ez, euskaran (euskara batu estandarrean) falta dirá, zehazki, baliabide sintaktiko burulehenak, zein dirén ezinbestekoak, eta are gehiago kontextu linguistiko exigenteetan, afin garatu diskurso-mota askoz progresiboagoa, askoz irekiagoa, askoz jarraituagoa, askoz koherenteagoa, askoz potenteagoa eta, azken buruan, askoz efektiboagoa. [balbula, 2018]

eta an ⇶Baliabide funtzionalak gradualki:

Gainera esan behar da ze beharrezko baliabide burulehen horiek ezin dira izan edozein, eta ezin dira inplementatu edonola. Halako sintaxi burulehen eraginkor bat ezin da inplementatu mediante baliabide burulehen motelak, kaskarrak edo astunak ze ez duten ondo betetzen euren funtzio diskursibo fluizante eta askatzailea. Ez horixe. Aurkitu behar dira baliabide egokiak, funtzionalak, euren funtzio diskursiboa ondo betetzen dutenak. [balbula, 2018]

Behin aurkitutakoan, eta gorago nioenez, baliabide horiek ezin dira denak ere inplementatu kolpez eta batera. Ez, inplementatu beharko dira gradualki, prozesu batean, non zorioneko hiztun erabiltzailea joango den moldatzen ki aukera burulehen berri horiek pausuz pausu, halatan ze, behin lehenengo pausua eginda, bigarren pausua askoz errazagoa izanen baita, zeren existitzen dira efektu sinergiko-osagarriak arten baliabide burulehen guztiak.

eta an ⇶Sintaxigintzaren norabide komunikativoa:

Hizkuntzen aurren-aurreneko helburua komunikazioa da, eta helburu komunikativo horrek du gidatzen hizkuntzen ibilbidea era naturalean (nahiz eta bide natural hori ez den zertan izan oztoporik libre, eta ez da). Eta hizkuntzalariek beharko lukete iluminatu euskal sintaxigintzaren bide komunikativo hori afin itzultzaileek, zuzentzaileek, irakasleek edo edozeinek aurrera egin ahal izan erosoago. [Senez, 46, 2015]

Bai horixe, iluminatu, argi eman, eskainiz aukera eta mekanismo eroso-eraginkorrak, areago baldin jada eskura badaude.

Bilatuz definizio egoki bat ki "harik (eta)..."

Aurreko sarreretan (hau, hau, hau, hau eta hau) aipatu ditugu lau xehetasun-falta an definizioa e "harik eta..." zein agertzén an Euskaltzaindiaren Hiztegia. Ikus dezagun orain sarrerá dedikatua ki "zeren (eta)...":

zeren 1 (Galdetzailea). Zergatik? Ene Jainkoa, zeren abandonatu nauk? Zeren, bada, ero gara, gaixo bekatariak? Ala ni malurusa!, zeren han sartu nintzen?; joan banintz aitzina, eskapatzen nintzen.
2 (Perpaus txertatuaren hasieran, dagokion aditzak bait edo -(e)n menderagailua hartzen duela). Zergatikoa adierazten duen hitza. Bizio guztiek egiten dute laster alfertasunera, zeren ama baitute. Ez dira sendatzen, zeren ez baitira entseatzen. Haren aitortzak izango dira gehienetan gaiztoak, zeren ez duten asmo egiazkorik bekaturako bidea uzteko. || Arma hauekin ni ezin higi naiteke, zeren ez naiz usatua.

zeren eta Zeren. Dolore horrek izan behar du bihotzean, zeren eta bihotzak egin baitu bekatua. Zeren eta ez bainaiz egiazki deus.

non sinpleki zehazten da ze "zeren (eta)..." dá hitz edo partikula bat zein doá an hasiera e perpaus txertatua, eta zeinen esangura dén adieraztea zergatikoa. Eta horren antzera zehaztu beharko litzake "harik (eta)..." ere:

harik (eta) (Perpaus txertatuaren hasieran soilik joan daiteke, edo dagokion aditzak arte(an), -raino edo antzekorik hartzen duela). Denbora edo espazio-hedadura bat noraino heltzen den adierazten duen hitza [hala jartzen du an "arte" postposizioa, salbu referentzia ki espazioa].  Iainko handi, Mana dulzez iudutarrak hazia, / Harik ardiatsi zuten zuk agindu herria. EZ Man II 87 OEH. Gorputzarekin oraiño iuntatzeko desira / Geldi zaio, harik ekhar dadin bere nahira. EZ Man I 45. [OEH].  ... arruta horretan hiru hilez barnetik joanen zara harik eta Arugango gaztelu zaharra, zeina baita hautsia. PE (1677). Aik eta San Inaziyoarte, hasta llegar a Loyola" Iz Als, OEH. Kredoa akabatu eta ariketa prefazioraino dagoke jarririk. Ber Trat 124r. OEH.  Don Kijote bere ortan uztea [...] arik-eta Zeruak norbait opa dezaion, ainbeste akats apainduko dizkiona. Berron Kijote 19 OEH. An egonduze bere amareki ariketa ill artean Herodes (Guesálaz, s. XVIII). FLV 1973, 376 OEH.

Nóiz ikusi ahalko dugu antzeko zerbait?

Zeinek indartu zein?

Genioen atzokoan ze, "harik (eta)..." partikularen helburua ezin liteke izan indargarria noiz joan soilik (alegia, gabé "...arte"), zeren kasu horretan bera da partikula bakarra adieraztén ideia tenporala edo espaziala (eta ez doa, beraz, indargarri gisa-edo).

Gauza da ze "harik (eta)..." dá partikula sintaktiko normal bat, nola izan daitezkén "nahiz (eta)..." edo "zeren (eta)...", baina nola dén partikula burulehena edo prepositiboa, dú ematen beste joku expresibo bat, ahalbidetzen baitu, adibidez, egitea pausa bat bere ostean, edo bertan erabili intonazio indartsu edo berezia, hobeki prestatuz bidea ki mezua zein datorrén gero (muga tenporala edo espaziala). Honela genioen hemen:

...zeren, hasieran emanda, báda oro har, alde batetik, informatiboki errazagoa eta, bestetik, expresiboki indartsuagoa, moldagarriagoa, efektiboagoa (baldin halako indar edo efektu berezirik nahiko balitz behintzat). Eta justuki hala da zatio bere posizio burulehena (non, esan bezala, soilik ere joan daiteke [gabé "...arte"]), justuki nola gertatzen zaión ki sintaxi burulehen osoa ere. [balbula] 

Zeren, galdetu liteke: "harik (eta)..." eta "...arte" elkarrekin doazenean, zeinek indartu zein?  

Soilik doanean, ezin liteke indartzailea izan

Ari garelarik mintzatzen (aurreko hiru sarreretan) gain inprezisioak zein aurkitzén an ondorengo definizioa on "harik eta...", zein irakur dezakegún an Euskaltzaindiaren Hiztegia:

harik eta arte(an) edo arteraino hitzez amaitzen diren denborazko esaldien hasieran, indargarri gisa-edo, ezartzen den esapidea. Lan honetan jarraituko dugu, harik eta bukatu arte . Harik eta ikusi arte. Harik eta Herodes hil artean. Harik eta heldu ziren arteraino. Hain maitea zuten hizketa hau, non, harik eta goseak estutu zituen. Harik eta San Ignazio arte.

fijatuko gara orain an urdindutako sintagma hori, non zehazten den ze "harik eta..." dá partikula indargarri bat, esan nahi baita indartzailea.

Eta gauza da ze, soilik doanean, ezin liteke indartzailea izan.

Hirugarrenik: "harik (eta)..." erabil liteké soilik

Atzo eta herenegun komentatzen genituen bi detaile inportante zein ez diren zehazten an definizio arauemailea hon "harik eta..." (zein aurkitzén an Euskaltzaindiaren Hiztegia), nola dirén ez jasotzea "harik..." aldaera sinpleagoa (aukeran), edo ez jasotzea "...-raino" bukaera, noiz referitu ki espazioa.

Bestalde, Euskaltzaindiaren Hiztegiak ez du jasotzen ze  "harik (eta)..." erabil liteké soilik (gabé ezein bukaerako postposizio edo atzizki), nola ikusi dugun hemen, hemen edo hemen. Edo hemen ere [OEH]:

• (Seguido de indicativo). Iainko handi, Mana dulzez iudutarrak hazia, / Harik ardiatsi zuten zuk agindu herria. EZ Man II 87. [OEH]

Eta "harik (eta) ..." + "...-raino"?

Atzokoan aipatzen genuen ze "harik..." forma (bide batez, sinpleagoa zein "harik eta...") ez dela jasotzen an Euskaltzaindiaren Hiztegia, hala murriztuz gure aukera komunikatiboa. Sarrera horretan, Josu Lavinek komentatzen zuén hau:

haric (eta) ez da bakarric erabili içan demborazco erranaldietan, baicic lekuzcoetan ere:

Haric eta Iruñeraino

Eta kontuan hartuz ze "harik (eta)" ez da baizik gramatikalizazioa on erakusle ablatibo bat:

Harik hori hirugarren mailako erakuslearen ablatiboa da –forma zaharra, bizkaieran izan ezik–. (...) Gaur egun, hala ere, –TU ARTE, –eN ARTE eta horrelako perpausei hasiera emateko gramatikalizatua dagoen esaldia da, besterik gabe. [EGLU VII:102]

ez litzake izan behar batere harritzekoa (eta bai, kontrara, guztiz normala) eze "harik (eta)..." hori orobat erabil ledin kin "...-raino" ere, eta ez soilik kin "...arte". Eta justuki hala gertatzen da an Lavinen adibidea, edo an Gilenen beste hau (ikus hemen):

...gero bihurtuko zara harik eta Santa Mariako puntaraino

Euskaltzaindiaren Hiztegiak ematen digú adibide hau: "Harik eta San Ignazio arte.":

harik eta arte(an) edo arteraino hitzez amaitzen diren denborazko esaldien hasieran, indargarri gisa-edo, ezartzen den esapidea. Lan honetan jarraituko dugu, harik eta bukatu arte . Harik eta ikusi arte. Harik eta Herodes hil artean. Harik eta heldu ziren arteraino. Hain maitea zuten hizketa hau, non, harik eta goseak estutu zituen. Harik eta San Ignazio arte.

baina Orotariko Euskal Hiztegian aurkitzen ditugú, adibide horretaz gainera (beheko lehenengoa da), beste batzuk ere:

• (Sin formas verbales). "Aik eta San Inaziyoarte, hasta llegar a Loyola" Iz Als. Kredoa akabatu eta ariketa prefazioraino dagoke jarririk. Ber Trat 124r. Zuketzaz mintzatangra, bapana bere adinetakoetarik as, aiketa sor berrietraino. Mdg 147. Salto horrek, nolazpait esan, otxandiarraren Ama Euskeraren azken agurrak-etik honat harik eta tolosarraren Eusko bidaztiarena-raino garamatzi. MEIG VIII 44. Maisu agertu zen bere garaikoen eta gerokoen aurrean harik eta azken mendearen hondarreraino. MEIG V 114.

non, bistan denez, gehienak doaz kin "...-raino".

Zergatik ibili behar gara beti ere murrizten euskararen aukerak, hala nola oztopatzen bere garabideak?

Ez da jasotzen "harik..." aldaera, zein, hortaz, ez litzake arauzkoa (soilik "harik eta...")

Aurreko postean aipatzen genuén ondoko sarrera tikan Euskaltzaindiaren Hiztegia:

harik eta arte(an) edo arteraino hitzez amaitzen diren denborazko esaldien hasieran, indargarri gisa-edo, ezartzen den esapidea. Lan honetan jarraituko dugu, harik eta bukatu arte . Harik eta ikusi arte. Harik eta Herodes hil artean. Harik eta heldu ziren arteraino. Hain maitea zuten hizketa hau, non, harik eta goseak estutu zituen. Harik eta San Ignazio arte.

eta esaten genuen ze definizio horretan bázeuden zenbait xehetasun-falta, zeintarik lehenengoa dá ez dela ematen aukera ki erabili "harik..." soila (gabé "..eta", kasu honetan).

Esan nahi baita ze adibidez noiz hiztegi horretan jasotzen dirén "baldin eta..." edo "zeren eta...", orobat jasotzen dirá "baldin..." eta "zeren..." soilak, kin ber esangura zein "baldin eta..." edo "zeren eta..." eta ber sarreran. Ikus kasua hon "baldin...":

baldin ba- baldintzazko aurrizkiaren indargarria. Beraz, baldin geure buruaz kontu onik eman nahi badugu (...). Ahaleginak premiazko ditugu hizkuntzak iraungo baldin badu. Nork ez du gure artean ezagutzen, arestian jaioa ez baldin bada, faxismoaren mutur beltza? Komeni baldin bada, bai.

baldin eta Baldin. Edozein gauzak dardarka jartzen nau, baita txikienak ere, baldin eta eraginik izan badezake nire arimaren nahasmendu honetan.

Baina, "harik eta..." partikulan, ez da jasotzen "harik..." aldaera, halatan ze azken forma hori ez litzake arauzkoa.

Eta gauza da ze Euskara Batuaren Eskuliburuan (EBEn) bai agertzen dá "harik (eta)...", non aukeran gelditzen dá "..eta" (nola ikusi dugún hemen edo hemen). Bide batez esanda, EBEren versio elektronikoan agertzen dá "zeren eta..." eta EBEren beraren paperezko edizioan "zeren (eta)...", berdin nola EBEren bi versioetan emandako adibidean ere.

Kontuan hartuz ze liburu horiek idazten dira afin izan arauemaileak, alde batetik erabili beharko liraké oso irizpide zabalak (hain zabalak non ez lirake izan behar arauemaileak, baizik argiemaileak), eta bestetik, ardura eta kontu handiz jokatu beharko litzake noiz xehetasun-faltak murrizten ahal ditú aukera komunikatiboak.

Oro har, errazagoa eta indartsuagoa

Aurreko sarreran konsideratzen genituén ondoko adibideok:

Harik eta ikusi arte.
Harik eta Herodes hil artean.
Harik eta heldu ziren arteraino.

zein dirén "harik eta..." perpaus labur-sinpleak eta ez luze-konplikatuak (batzuetan irudi lezake ze soilik halako luze-konplikatuetan da egokia "harik eta..."), erakutsiz argiki nóla baliabide prepositibo horren erabilera ez dén mugatzen ki perpaus klase batzuk edo besteak, eta berdin erabil litekela guztietan ere.

Areago, esango nuke ze erabilera gehienak ez dira izaten bereziki luze-konplexuak (edo ez hainbeste nola izan ahal dén hori zein agertu an Euskara Batuaren Eskuliburua: 34 silaba arten "harik eta..." eta "...arte"), baizik nagusiki labur-sinpleak, nola ondorengo hauek zein aurkitzén an Euskaltzaindiaren Hiztegia, eta nondik hartu ditugún goragoko adibide horiek:

harik eta arte(an) edo arteraino hitzez amaitzen diren denborazko esaldien hasieran, indargarri gisa-edo, ezartzen den esapidea. Lan honetan jarraituko dugu, harik eta bukatu arte [3 silaba]. Harik eta ikusi arte [3 silaba]. Harik eta Herodes hil artean [4 silaba]. Harik eta heldu ziren arteraino [4 silaba]. Hain maitea zuten hizketa hau, non, harik eta goseak estutu zituen arte, jateaz ez ziren oroitu [9 silaba]. Harik eta San Ignazio arte [4 silaba].

Horko luzeren batezbestekoa ez da ailegatzen ki 5 silaba (aurka goragokoaren 34 silabak). Gainera, eta koherenteki. Euskaltzaindiaren Hiztegiak partikula horri asignatu dion funtzioa ez da hainbeste komunikazio-erraztailea an perpaus luze-konplexuak, nola egiten dén an Euskara Batuaren Eskuliburua, baizik gehiago dela funtzio expresiboa, indartzailea, indargarri gisa-edo.

Eta, bai, bádu bietarik "harik eta..." prepositibo horrek, zeren, hasieran emanda, báda oro har, alde batetik, informatiboki errazagoa eta, bestetik, expresiboki indartsuagoa, moldagarriagoa, efektiboagoa (baldin halako indar edo efektu berezirik nahiko balitz behintzat). Eta justuki hala da zatio bere posizio burulehena (non, esan bezala, soilik ere joan daiteke [gabé "...arte"]), justuki nola gertatzen zaión ki sintaxi burulehen osoa ere. 

Bestalde, bádira azken definizio horretan zenbait xehetasun-falta, zein saiatuko garen aletzen an hurrengo postak.

Baita laburrenak eta sinpleenak ere

Aurreko sarrera batean aipatzen genuen ondorengo adibidea, non geneuzkan, elkarrekin, "harik..." eta "...arte" [Euskara Batuko Eskuliburua, Euskaltzaindia, 2018]:

(HARIK (ETA)) Gutxieneko aprobetxamendua lortzen ez duen langileari IVAPek ez dio ondorengo ikasturteetarako lanorduz kanpoko ikasketarik onartuko, harik eta langileak bere kabuz 11. oinarrian ezarritako gutxieneko aprobetxamendua lortu arte. [EBE, Euskaltzaindia, 2018]

zeinen aurretik, aipatu eskuliburuan, ematen baita ondoko azalpen hau (referitua ki partikula burulehen guztiak zein, nola "harik (eta)...", erabil daitezke afin aurkeztu mendeko perpausak):

mendeko perpausen hasiera markatzeko partikulak
Komunikazioa errazteko, egoki izaten da mendeko perpaus luze-konplexu mota batzuk hasieratik markatzea. Horretarako, hitz iragarle deitzen diren partikulak erabiltzen dira. Halakoek, aurrekari gisa jokaturik, mezua errazten dute, modua ematen baitute testuaren esanaz jabetzeko amaierara iritsi arte egon gabe.

Eta bai, hala da, komunikazioa errazteko, egoki izaten da erabiltzén halako partikulak, nola "harik (eta)...", afin hobeki eman perpaus subordinatu luze-konplexuak, baina argi utzi behar da ze euren erabilera egokia ez dela mugatzen ki halako perpaus luze-konplexuak, baizik-ze berdin erabil daitezkela afin aurkeztu edozein perpaus, baita laburrenak eta sinpleenak ere, hala nola:

Harik eta ikusi arte.
Harik eta Herodes hil artean.
Harik eta heldu ziren arteraino.

Berdin-berdin ere. Edo honela ere, hala nahiago balitz:

Harik eta heldu ziren.

edo:

Harik heldu ziren. 

edo, bere kasuan:

Harik heldu. 

zein, jada, nekez bihurtukó laburrago eta sinpleago.

Pedro Berrondo (1977): "...arik-eta Zeruak norbait opa dezaion,..."

Dio Josu Lavinek hemen:

Bai, hala da, "haric" soila edota "haric eta" erabilcen ahal dugu "raino" "eno" edo "arte" formequin ala forma hauec gabe.

haric etcheraino = haric etchea
haric ethor dadin arte = haric ethor dadin = haric ethor
haric ethorri cireno = haric ethorri

Halaxe da. Ikus ondoko adibidea kin "arik-eta...", 1977koa:

• (Sin arte, artean o similar). Don Kijote bere ortan uztea [...] arik-eta Zeruak norbait opa dezaion, ainbeste akats apainduko dizkiona. Berron Kijote 19. [OEH] 

non, aditz laguntzailea, jarraiki ohiko mekanismo sintaktikoa, eliditu liteke, hala nahiago balitz.

Piarres Etxeberri (1677): "...ioanen tzare harik eta Arugango gastelu zaharra zeiña baita hautsia,..."

Gilenek eskaintzen dizkigu ondorengo adibide ondo interesgarriak respektu atzoko sarrera, non mintzo ginen gain "harik..." prepositibo soila (gabé "...arte"):

Horrek gogorarazten dit ezen Itsasoko Nabigazioneko liburuan agertzen direla harikdun perpaus espazial batzuk, hala nola:

gero bihurtuko zara harik eta Santa Mariako puntaraino

Eta baita postposiziorik gabekoren bat:

arruta horretan hiru hilez barnetik joanen zara harik eta Arugango gaztelu zaharra, zeina baita hautsia

non konprobatzen dugun ze, berdin nola "nahiz..." joan liteke soilik kin izen-sintagma bat (ikus hemen):

"Nahiz" supporte fort bien l'ellipse du verbe. Ex.: nahiz haur hutsa, orori ohartu zen, quoique tout enfant, il s'était rendu compte de tout" Lf Gram 747. [OEH]

edo berdin nola "...arren" postpositiboak ere eroan lezake aditza eliptiko (ikus hemen):

Peru, ostera, Bartoloren urtekerak arren, baiezkoan egoan oraindiño: bildurtuko ebalakoan. Bilbao IpuiB 183. [OEH]

eta baita antzera nola erabil litekén "...arte" ere aditzik batere gabe, nola egin ohi den noiz esan, demagun:

Bihar arte.

"harik..." ere joan daiteke soilik kin izen-sintagma bat:

...eta ioanen tzare Puy-blancat arruta hortan iruilles barnetik ioanen tzare harik eta Arugango gastelu zaharra zeiña baita hautsia,... [Piarres Etxeberri, 1677]

Berdin- berdin ere.

"harik..." prepositibo soila, aspaldi ere erabilia

Aurreko sarreran mintzatu gara buruz estruktura bikoiztuak, nola hori zeintan "nahiz..." prepositiboa eta "...arren" postpositiboa erabiltzen dirén batera.  

Elkarrekin ere erabil daitezke "harik..." eta "...arte" (pre eta postpositiboa), bikoizturik. Ikus ondorengo adibidea, zein aurkitzen baita an Euskara Batuaren Eskuliburua [Euskaltzaindia, 2018]:

(HARIK (ETA)) Gutxieneko aprobetxamendua lortzen ez duen langileari IVAPek ez dio ondorengo ikasturteetarako lanorduz kanpoko ikasketarik onartuko, harik eta langileak bere kabuz 11. oinarrian ezarritako gutxieneko aprobetxamendua lortu arte. [EBE, Euskaltzaindia, 2018]

Hor dugu beraz, aukeran, estruktura bikoitz hori (non, bide batez esanda, aditz subordinatua ez datorren jokatua), hala nola ere aukera postpositibo soila (soilki "...arte" erabilita), baina, galdera da: inoiz erabili al da estruktura prepositibo soila (soilik "harik..." erabilita)?

Eta lehenengo erantzuna hauxe izan liteké:

• inoiz erabili ez balitz ere, hortxe legoke aukera, hortxe legoke mekanismoa afin estruktura hori erabili, berdin ere,

zeinen harian aurkitzen dugú, adibidez, ondoko erabilera ganik Etxeberri Ziburukoa an bere Manual devotionezcoa (1627):

Gorputzarekin oraiño iuntatzeko desira / Geldi zaio, harik ekhar dadin bere nahira. EZ Man I 45. [OEH]

non justuki daukagún "harik..." prepositibo soila, aspaldi ere erabilia.

Estruktura sintaktiko bikoitzak

Aurreko sarreretan nabarmendu nahi izan dugu nóla euskaraz bádauden aukera ezberdinak afin eman aditzak an modu eliptikoagoa edo osoagoa segun interes komunikatiboa (ikus sarrera hau edo hau, edo atzokoa), obviatuz eliptikoagoetan zenbait xehetasun respektu, adibidez, aspektua edo numeroa, zein berdin ere zehaztu litezke nahiz akaso gertatu redundanteak.

Eta justuki redundanteak gerta daitezke zenbait aukera sintaktiko bikoitz ere, non gako estrukturala (demagun, kontzesiboa) agertu bikoiztua pre eta postpositiboki. Har dezagun, hortaz, Lafittek harira ekarritako "nahiz..." prepositiboa eta bere baliokide semantiko postpositiboa, "...arren", zein elkarrekin ere aurki daitezke:

nahiz (Con arren). Senperen izena da eskaraz Helbarren, / nahiz alderdi batek orai duen arren. Hb Esk 119. Alaz guztiyaz ere jaten, / gogotikan saia, / naiz atea egon arren, / izugarri zalla. JanEd II 123. Naiz aunditu eta gaur kale-etxe bezela jarria dagoan arren, garai artan etxe koxkor bat zan. Salav 36. 

Eta gauza da ze halako erabilera bikoiztuak dirá printzipioz redundanteak, nahiz batzuetan interesa litezké, adibidez afin azpimarratu zentzua e perpausa. Esan nahi baita ze, finean, halako egitura bikoiztuak dirá beste aukera batzuk, zein, horiek ere, erabil litezké noiz nahi den.

Modu subjuntiboan, aditz ez-jokatua izan daiteké partizipioa edo aditz-erroa ere

Aurreko sarreretan aipatu dugu a erraztasuna zeinekin euskaraz, hala aukeratuz gero, erabil litezké aditz ez-jokatuak edo guztiz eliptikoak ordezta aditz osoak an perpaus subordinatuak (ikus sarrera hau edo hau).

Oraingo post honetan soilik zehaztu ze noiz mintzatu buruz aditz ez-jokatuak, hor doazela partizipioak eta aditz-erroak ere (aukeran noiz aditz laguntzaile eliptikoa doán an modu sunjuntiboa), nola an adibide hau:

Naiz gal, ariko nauk (L-côte), aunque pierda, me ocuparé. [OEH]

zein, berdin ere eman liteke honela:

Naiz galdu, ariko nauk.

Berriro diot, aukeran.

Gehiago buruz eliditu aditz-parteak (edo aditz osoak)

Mintzo ginen atzo gain aukera flexiblea zein existitu euskaraz afin erabili aditz subordinatu jokatuak, aditz subordinatu ez-jokatuak edo aditz subordinatua ez emateko ere. Horren inguruan, ikus dezagun orain ondorengo esaldia, zein Lizardik jarri an ahoa e beste idazle batzuk:

Egiñalak arren, nik ezin olakok ala alakok ainbat. Ldi IL 98. [OEH]

non aditza ez den ematen perpaus kontzesiboan, ezta ere jokatzen printzipalean, horrela ederki adibidetuz gorago aipatutako erraztasuna zeinekin euskaraz eliditu daitezke aditz parteak (edo are aditz osoak) noiz, aukeran, hala nahiago.  

Lafittek aipatutako "...arren" horretan ere, obviatu daiteke aditza

Aurreko sarreran jasotzen genuén Lafitteren aipu bat non gramatikari horrek ohartarazten zigun ze "nahiz..." estruktura prepositibo kontzesiboak ez du behar beti ere aditzik, joan daitekelarik gabé aditzik batere, esan nahi baita aditza eliptiko doalarik.

Oraingoan gaineratu nahiko genuke ze Lafittek aipatutako beste estruktura kontzesiboan ere, alegia "...arren" estruktura postpositibo horretan, hor ere obviatu daitekela aditza, baldin kontextu komunikatiboak hala ahalbidetu. Ikus, adibidez, ondorengo erabilera ganik Orixe:

Ango musika errian, dena, / aire berri biurturik. / Gaur Plazaolak isillarazi, / trena arren ere, damurik. "Desgraciadamente, aunque haya comodidad de tren". Or Eus 193. [OEH]

edo Felix Bilbaoren ondoko hau:

Peru, ostera, Bartoloren urtekerak arren, baiezkoan egoan oraindiño: bildurtuko ebalakoan. Bilbao IpuiB 183. [OEH]

zeinetan "...arren" esapideak ez duen eramaten aditzik, antzera nola aurreko sarreran "nahiz..." esapideak ez zuen eramaten batere aditzik. Jakina, hor, orobat erabil litezké aditz ez-jokatuak, eta esan gabe doa, aditz jokatuak ere.

Esan nahi baita ze aukera zabala izaten da afin eman aditz osoa, edo aditz ez-jokatua, edota aditzik ez emateko ere, aukeran. Ez ditzagun galdu aukera horiek, esan nahi baita mekanismo linguistiko horiek.

Eta ez dago arazorik

Aurreko sarreran, jarraiki OEH, aipatzen genuén a gramatika e Lafitte, titulatzén Grammaire Basque (1944). Orain ekarri nahi nuke hona Lafitteren aipu original osoagoa:

747. Propositions concessives. - Le conjonctif est de règle dans les postpositions concessives:

a) soit avec le conjonction post-positive arren, quoique.

Ex. bekatoros handi bat naizen arren, quoique je sois un grand pécheur.

b) soit avec le conjonction prépositive nahiz, quoique.

Ex. nahiz ez den gaztelua, encore que ne soit pas un château.

Nota. - Nahiz supporte fort bien l'ellipse du verbe.

Ex.: nahiz haur hutsa, orori ohartu zen, quoique tout enfant, il s'était rendu compte de tout.

[Lafitte, Grammaire Basque (1944)]

Azpimarragarria iruditzen zait hóri normalitatea zeinekin hor Lafittek jasotzen ditún bi nexu kontzesibo horiek, zein, bata postpositiboki eta bestea prepositiboki, dutén signifikatzen ber bera; bai eta nóla  autore horrek, normaltasunez ere, zehazten digún ze estruktura horretan desager liteké aditz osoa, justuki zeren "nahiz" horrek supporte fort bien l'ellipse du verbe. Eta ez dago arazorik.

Aditz osoa ere joan daiteke eliptiko

Aurreko sarreran genioen ze adibidez "nahiz..." erabil liteké kin aditz ez-jokatua; adibidez an:

Nahiz izan haur hutsa, orori ohartu zen.

Eta gauza da ze aditza ere joan liteké eliptiko, nola zehazten digun Pierre Lafittek an bere Grammaire basque (1944).

"Nahiz" supporte fort bien l'ellipse du verbe. Ex.: nahiz haur hutsa, orori ohartu zen, quoique tout enfant, il s'était rendu compte de tout" Lf Gram 747. [OEH]

Esan nahi baita ze, baldin kontextuak lagundu, inkluso aditz osoa ere obviatu liteke.

"nahiz egin...", "harik egin...",...

Mintzatu ginelarik herenegun buruz perpaus subordinatu ez-jokatuak (esan nahi baita gain perpaus subordinatuak zeinen aditzak ez dauden jokatuak), gogoratu nahi nituzke ondoko sarrera hauek:

• Erlativoak (eta beste) + aditz jokatugabea
• Modu guztietako nexu subordinatzaile burulehenak + partizipioa
• Ez soilik estruktura sintaktiko bat, baizik-ere mekanismo sintaktiko bat

non defenditzen da eze, berdin nola báden euskaran mekanismo sinplifikatzaile bat zein dun kentzen, hala nahiago bada, "-eta" partikula ti estrukturak nola "nahiz-eta" edo "harik-eta", báda beste mekanismo sinplifikatzaile bat zeinengatik halako estrukturetan ken liteke aditz laguntzailea (ere), erabiliz "nahiz-eta ...egin" ordezta "nahiz-eta ... egin zuen" edo "harik-eta ... egin arte" ordezta "harik-eta ... egin zuen arte", eta orobat "harik-eta ... egin" ordezta "harik-eta ... egin zuen", non, aukeran, sinplifikatu dén "...arte" posposizioa ere.

Jakina, aditza aurreratu liteke emanez "nahiz-eta egin..." "harik-eta egin...". Eta, azkenik, "-eta" kenduta: "nahiz egin..." "harik egin...".