Tradizio flexiblea: 'baldinba' kondizional postpositiboa

Ikus ondorengo erabilera e "baldinba" kondizionala (an OEH):

baldinba
3. (Con valor condicional, tras el vb.; cf. baldin ).
Nola diozu zeruetan zaudena, erran duzu baldinba Iaungoikoa dagola leku guzietan? --Egia da Iaungoikoa dagola leku guzietan, baia guziarekin ere nai du Iesu Kristok orazio onetan erran dezagun "zeruetan zaudena". Ber Doc 129r. 

non betetzen dirá honako ezaugarriak:

1. "baldinba" dá postpositiboa, ordezta izán, ohi lez, prepositiboa.
2. "baldinba" baliabideak ez du eskatzen "ba-" an laguntzailea.

Erabilera hori, gainera ez da  atzo goizekoa (nahizta berdin ere izan liteke) baizik tradizio zaharrenekoa. Ikus autorea eta dokumentua nondik hartu da adibidea:

Ber: BERIAYN, Juan de (Uterga c. 1566-1633).
Doc: Doctrina Cristiana en Castellano y Bascuence. Pamplona, 1626.

Holakoxea izaten da tradizioa, holakoxe flexiblea. [⇶]

Mesedez, ez dezatela har horrenbeste lan!

Jarraituz kin ohar linguistikoa zein EHUko zuzentzaileek idatzi zutén respektu artikuluá "Sintaxi buruazkenaren etengabeko efektu sotil eta ezkutuak" (2019), dugú irakurtzen:

non gure universitate publikoaren zuzentzaileak kexatzen ari dira zatio lana (handiagoa eta antza deserosoagoa) zein tokatzen zaie zatio joan aurkitzen zenbait estruktura burulehen (kasu honetan, euskaraz jada erabiliak) an textu akademiko (printzipioz landu) bat non, gainera, azalarazten ari dira a efektu hain sotil-ezkutuak nola sakon-etengabekoak zein derivatzen dira ti ordenamendu buruazkena e sintaxia.

Antza, erabilera horiek...

...gure lana ugaritzeaz gainera, artikulu oso-osoak begiratzera behartzen baikaitu.

Nik uste nuen ze, erroreak aurkitzearren, zuzentzaileek irakurtzen zituztela artikulu oso-osoak, baina, antza, soilik irakurri behar dituzte artikulu oso-osoak noiz hasten diren aurkitzen estruktura burulehen garatzaileak zein ez diren erroreak. Originalean, adibidez, ondorengo esaldia agertzen zen:

Esan nahi baita ze itzulpena etorri beharko litzateke bide honetatik: Abolizio-bide modurako keinuen eta egoeren reiterazioari buruzko topiko obstinatuak entzuten ditut, non justuki hasieran agertzen baitzaizkigu xehetasun ebokatzaile horiek, hantxe non ez duten batere kontestualizaziorik, non ez duten efektu ebokatzaile handirik zeren ez dira ezta ulertu ere egiten. [Jatorrizko textua]

non zuzentzaileek kendu (kenduarazi) duté "hantxe":

Esan nahi baita ze itzulpena etorri beharko litzateke bide honetatik: Abolizio-bide modurako keinuen eta egoeren reiterazioari buruzko topiko obstinatuak entzuten ditut, non justuki hasieran agertzen baitzaizkigu xehetasun ebokatzaile horiek, non ez duten batere kontestualizaziorik, non ez duten efektu ebokatzaile handirik zeren ez dira ezta ulertu ere egiten. [Textu zuzendua eta finala]

utzíz estruktura nahasgarriago bat zeintan dirudi ze bigarren eta hirugarren "non" horiek duté ber referentea zein lehenengoak, noiz hori ez den horrela (lehenengoan referentea dá letra etzanetako esaldia, eta bigarren eta hirugarrenean "justuki hasieran..., hantxe non..."). Mesedez, ez dezatela har horrenbeste lan! [⇶]

"afin + aditz subjuntiboa (...hauek teoria mailan ere aipatzen dira, eta hori bai ezin dugula kenduarazi, baina bai euskararen erabilera arruntean)

Azken sarreretan ari gara komentatzén a oharra zein EHUko Euskara Zerbitzuko zuzentzaileek idatzi zutén respektu euren interventzioa an artikulua titulatzén "Sintaxi buruazkenaren etengabeko efektu sotil eta ezkutuak" (2019). Gaurkoan beste zerbait komentatu behar dugu:

Hor, zuzentzaile anonimoek expreski aipatzen duté "noiz + aditza" edo "afin + aditz subjuntiboa" arten egiturak zein ezin diren onartu. Interesgarriki, bigarrenaren kasuan diote:

"afin + aditz subjuntiboa (helburuzko perpausetarako: hauek teoria mailan ere aipatzen dira, eta hori bai ezin dugula kenduarazi, baina bai euskararen erabilera arruntean).

Teoria mailan? Ikus ondorengo bi adibideak ganik Tartas (ikus hemen):

AFIN. (Seguido de eta). A fin de que, con objeto de que. Giten othoi, onsa bizi Ienkoarekila batian haren grazia saindian, afiñ eta ohoiñ tronpur hura, herioa jin dadinian, edo egunaz edo gauaz gure kontre, guk hura trunpa dezagun eta, ez hark, gu. Tt Onsa 61. Afin eta ihesi egin dezazun haier, ebita ditzazun. Tt Arima XV. [OEH]

an Orotariko Euskal Hiztegia. [⇶]

Zinez beharko al ditugu 100 urte arrenda ulertú 'noiz + aditza'? Iruditzen zait penagarria

Sarrera honetan EHUko zuzentzaile anonimoek azaltzen zutén euren lan sintaktikoa gain "Sintaxi buruazkenaren etengabeko efektu sotil eta ezkutuak" (2019) emanez-eta ondorengo hiru arrazoibideak (horiz nabarmenduak):

 

zeintarik aurreko biak jada komentatu ditugu hemen eta hemen. Zuzentzaileek emandako hirugarren arrazoia litzaké ze estrukturak nola "noiz + aditza" edo "afin + aditz subjuntiboa" ez dira erraz ulertzen:

...ez ditugu onartu zenbait egitura,... haien ulertzeko zailtaunagatik (autoreak kontrakoa badio ere). .... Era horretakoak dira, besteak beste, NOIZ + ADITZA ...eta AFIN + ADITZ SUBJUNTIBOA...

Egutura horien zailtasuna radikatuko litzake an izatea ezezagunak gana irakurleak, halan-ze:

...beharbada hemendik 100 urte barruko euskaran ulertuko dira.

Harrigarria gertatu zait gure zuzentzaile ezezagunak hain kezkatuta egotea zatio ulergarritasuna e egitura batzuk zeinen zentzua eta interpretazioa dén aski gardena. Edonola ere, duda izanez gero, edozeinek konsulta lezake Orotariko Euskal Hiztegia (zein izan beharko litzaké euskararen referentzia nagusia) eta argitú bere dudak, berdin nola egin liteke kin beste edozein estruktura edo hitz zeinen esangura konprobatu nahi den. Gainera, idazkian bertan báda ohar azaltzaile bat (nola genioen hemen) non agertzen dá adibidez "afin (eta)..." finala:

nahiz justuki "noiz + aditza" ez da explikatzen zeren bere interpretazioak ez zirudien bereziki dudagarria (eta autore honi gustatuko litzaioke bere artikuluan erabaki ahal izatea zér den dudagarria eta zér ez).

Zinez, ulergaiztasunak ez dirudi oso arrazoi sendoa, areago noiz estruktura burulehen guzti horien izateko arrazoia dá euren potentzia linguistiko-komunikatiboa, non sartzen baitá euren efizientzia eta erraztasuna te transmititu euren esangura an momentu egokien eta expresiboena.

Harago, textua dá artikulu zientifiko bat non, gainera, egiten ari dá ikerkuntza gain sintaxia eta bere efektuak gain komunikazioa eta kultura, eta non praktikatzen ari da (neurri batean bederen) hóri lan garatzaile proaktiboa zeintaz mintzo den (ikus goragoko oharra). Galdera dá: Zinez beharko al ditugu 100 urte arrenda ulertú "noiz + aditza"? Iruditzen zait penagarria. [⇶]

'Egungo Hiztegia eta Gramatika' izan ahal dirá oso pobretzaileak eta kaltegarriak, eta hori ez da bidea, baizik kontrako bidea

Euskaltzaindiaren egungo Hiztegia (Euskaltzaindiaren Hiztegia) edo Gramatika (Euskara Batuaren Eskuliburua?) ezin dira erabili kontra Euskaltzaindiaren beraren Orotariko Euskal Hiztegia, zein den a hiztegia on tradizioa.

Esan nahi baita ze, adibidez,  Euskaltzaindiaren egungo Hiztegia erraminta ona izan ahal da baldin interpretatzen bada an modu osagarri-eraikigarria, baina oso kaltegarria baldin interpretatzen bada an modu mugatzaile-baztertzailea.

Adibide baterako, ikusten genuen (hemen) nóla gure zuzentzaile anonimoek korregitzen ziguten estruktura hau:

Datu horiek bat datoz gure azalpen sintaktiko-espresiboarekin zeren errekurtsio burulehenak ez du urrutiratzen hitz gako espresiboa bukaeratik bitartean eta buruazkenak bai duen urrutiratzen, ... [Jatorrizko textua]

kin-eta beste hau:

Datu horiek bat datoz gure azalpen sintaktiko-espresiboarekin zeren errekurtsio burulehenak ez du urrutiratzen hitz gako espresiboa bukaeratik, buruazkenak bai duen urrutiratzen bitartean, ... [Textu zuzendua eta finala]

zein, goragokoaren moduan, kontrastiboa baita, ez denborazkoa. Baina gauza da ze erabilera hori ez da jasotzen an Euskaltzaindiaren Hiztegia, eta expreski baztertzen da an Euskaltzaindiaren Euskara Batuko Eskuliburua (ikus hemen):

bitartean
Oinarrizko balioan, denbora adierazten du bitartean adberbioak, eta ez da egokia bi perpausen arteko aurkaritza edo aldea adierazteko baliatzea (nahiz tradizioan adibideren bat edo beste ageri den).

Bitxia da nóla Euskaltzaindiaren eskuliburukoek aipatzen dute ze tradizioan adibideren bat edo beste ageri den, noiz-eta adibidez an Euskaltzaindiaren Euskal Gramatika Laburra: Perpaus Bakuna (2002) 6 erabileretik 4 dirá kontrastibo aúrka 1 denborazkoa (ikus sarrera hau):

..., ikus dezagun zénbat alditan eta zéin zentzutan erabili da "bitartean" an textua-e "Euskal Gramatika Laburra: Perpaus Bakuna" (EGL) [Euskaltzaindia, 2002].

Erabili da 6 aldiz. Horietarik:

4 dira kontrastiboak:

1.: forma aldetik, esan bezala, desberdintasunak daudela euskalkien artean: euskalki batek geu aukeratzen duen bitartean ekialdeko euskaldunek nahiago dute guhaur. [EGL:55]

2.: Bestalde, zubereraz eta behe-nafarreraz bazkaldu niz esaten da, beste euskaIkietan bazkaldu dut esaten den bitartean. [EGL:213]

3.: Lehenbizikoa desirazkoa edo den bitartean, bigarrena ahalezkoa da eta hau da orain aztertuko dena. [EGL:420]

4.: Alegia, hiztun batzuek adiskidearentzat (edo adiskidearendako) bakarrik erabiltzen duten bitartean, beste hiztun batzuek ederki bereizten dute eztarriarentzat eta eztarrirako formen artean. EGL:489]

1 da baldintzazkoa:

1.: (informazio hori, hain zuzen, hiztegiak eman behar digunez, ez dugu guk hemen kontuan hartuko, aditzen forma edo itxuran eraginik ez duen bitartean) [EGL:210]

eta 1, denborazkoa:

1.: Beraz, hoberena da besterik esaten ez den bitartean hara jotzea. EGL:407]

Bistan da, 4 erabilera kontrastibo aurka (versus) 1 denborazkoa.

Zértan ari dira Euskara Batuaren Eskuliburuko batzordekoak?

Ikus adibidez hemen beste erabilera batzuk.

Bistan da: Euskaltzaindiaren egungo direktrizeak izan ahal dirá oso pobretzaileak eta kaltegarriak, eta hori ez da bidea, baizik kontrako bidea. [⇶]

Eta, gainera, aipatzen duté tradizioa

Azken sarreran genuen ikusten ohar bat zeintan, besteak beste, EHUko zuzentzaile anonimoek azaltzen zutén (an ber dokumentua eta formatoa zein zuzenketa guztiak) euren interventzio sintaktikoa gain "Sintaxi buruazkenaren etengabeko efektu sotil eta ezkutuak" (2019) emanez-eta ondorengo hiru arrazoibideak (horiz nabarmenduak):

Mintza gaitezen hemen gain lehenengo arrazoibidea:

...haien tradizio-faltagatik, 

non, bistan denez, erabiltzen duté zér-eta tradizioa kontra egiturak nola:

NOIZ + ADITZA (denborazko perpausetarako)

zein agertzen baita an Ororatiko Euskal Hiztegia (ikus adibidez "Noiz erabili? Noiz nahi"):

Hire Resumaren konplimendua eta perfekzionea ethor daiten artean, noiz hi agerturen baitaiz eure Semearen personán. Lç Ins A 3v. [OEH]

-Nos egin bear da penitenzia? --Nos aginduten daben konfesoreak. Arz 53. [OEH]

Ez gara hasiko orain mintzatzen buruz tradizioaren ikuspegi estatikoa (zér erabili den) eta ikuspegi dinamikoa edo garatzailea (esan nahi baita ze euskararen mekanismo sintaktikoak ere bádira tradizoa), zeren, ikuspegi estatikotik ere, ez da dudarik ezen "noiz..." pertenitzen da ki euskal ondare sintaktikoa (gainera, zuzentzaileek eurek onartu dute an zenbait erabilera). Hortaz, zertára dator explizitoki referitzea ki tradizio-falta on egitura hori? Zertára dator derrigor zuzentzeá ondorengo erabilera (artikuluko azken esaldia)?

Eta arrazoia da sintaktikoa, estruktura burulehenen potentzia linguistikoak ematen baitio esaldi horri jarraitutasun koherente, fluitu, moldagarri eta eraginkorra, horixe berbera zein desagertzen den noiz erabiltzen dugun sintaxi buruazkena, zeinen eragin antiespresiboa sotila baita, ia ezkutua ere, baina etengabekoa. 

zein gelditu da honela:

Eta arrazoia da sintaktikoa, estruktura burulehenen potentzia linguistikoak ematen baitio esaldi horri jarraitutasun koherente, fluitu, moldagarri eta eraginkorra, horixe berbera zein desagertzen den erabiltzen dugunean sintaxi buruazkena, zeinen eragin antiespresiboa sotila baita, ia ezkutua ere, baina etengabekoa. 

Eta, gainera, aipatzen duté tradizioa. [⇶]

Askoz errazagoa da: zuzentzaileek zuzendu behar dituzté erroreak

Azken sarreretan egin ditugú zenbait komentario respektu zuzenketa-lana zein EHUko Euskara Zerbitzuko zuzentzaileek burutu zutén gain artikulua titulatzen "Sintaxi buruazkenaren etengabeko efektu sotil eta ezkutuak" (2019). Eta esan behar da ze zuzentzaile ezezagun horiek, aparte egin euren  zuzenketak (zein zihoazen askoz haratago zein nire erroreak) eta zuzenketa horiekin guztiz batera, hartu zuten lizentzia te esan ki liburuko editoreak (zeinen lana izan zén inpekablea) ondorengo hau:

Askoz errazagoa da: zuzentzaileek zuzendu behar dituzté erroreak (jakina, halaber, eta euren izena emanda, sugeritu ahal duté edozein mejora, utziz azken erabakia ki autorea). [⇶]

EHUko zuzentzaileek: '..., buruazkenak bai duen urrutiratzen bitartean'

Atzoko sarreran genuén nabarmentzen a antzekotasun funtzionala arten:

1.: "baldin" kondizionala, zeintan, interes argitzaile-erraztaileaz gainera (Altube, 1954), Altubek azpimarratu zuén interes expresiboa ere (Altube, 1929:193):

Aún se acentúa más el caracter hipotético de las oraciones colocando al principio de ellas el morfema precitado:

— Baldin aguro ez bazatoze
— Baldin euskera bizitzen ezpada (Altube, 1929:193)

eta

2.: "afin" edo "te" finalak, zeintan, antzera, azpimarra genezake ber interes argitzaile-erraztaile-expresiboa.

Baliabide burulehenek, oro har, hobeki estrukturatzen duté diskursoa hala-emanez jarraitutasun handiagoa, zeinda gero emanen ditú aukera expresibo-intonatiboa zabalagoak. Jakina, efektu guzti horiek pilatzen doaz baliabidez baliabide, estrukturaz estruktura areanda sortú efektu diferentzial hain handia ze ailegatzen da ki baldintzatu kultura osoa.

Eta antzera gertatzen da kin, adibidez, "bitartean eta", "bitarten-ze", "bitartenda" edo "bitarten" soila, zeinen arteko lehenengoa aipatzen da an artikuluko ohar linguistikoa (ikus hemen) nahiz gero ez agertu an textua justuki zeren zuzentzaileek kenduarazi dute haren erabilera bakarra. Ikus zértan zen erabilera hori:

Datu horiek bat datoz gure azalpen sintaktiko-espresiboarekin zeren errekurtsio burulehenak ez du urrutiratzen hitz gako espresiboa bukaeratik bitartean eta buruazkenak bai duen urrutiratzen, horrela zapuztuz irainaren indarra, eta gutxiagotuz bere erabilera. [Jatorrizko textua]

Hor nik nahiago nuen adibidez:

Datu horiek bat datoz gure azalpen sintaktiko-espresiboarekin zeren errekurtsio burulehenak ez du urrutiratzen hitz gako espresiboa bukaeratik bitartean-ze buruazkenak bai duen urrutiratzen, horrela zapuztuz irainaren indarra, eta gutxiagotuz bere erabilera.

baina Joanes Urkijok erabili zuén justuki "bitartean eta" (1985, ikus hemen) eta, oharrean esan lez, mugatu behar nintzen ki erabilera zehatz hori. Edonola ere, berdin izanen zen, izan ere EHUko zuzentzaileek berdin pasatuko zutén euren galbahea:

Datu horiek bat datoz gure azalpen sintaktiko-espresiboarekin zeren errekurtsio burulehenak ez du urrutiratzen hitz gako espresiboa bukaeratik, buruazkenak bai duen urrutiratzen bitartean, horrela zapuztuz irainaren indarra, eta gutxiagotuz bere erabilera. [Textu zuzendua eta finala]

[⇶]

Berdin-berdin nola 'baldin...' edo 'baldinda...' edo 'baldin-eta...' an perpaus kondizionalak

Atzo aipatzen genuén zuzenketa bat zein EHUko zuzentzaileek egin zuten an "Sintaxi buruazkenaren etengabeko efektu sotil eta ezkutuak" (2019), non, esaldi batean, kendu zutén "noiz itzultzen..." afin jarrí zerbait gutxiago diskursiboa, gutxiago fluitua, eta finean nahasgarriagoa. Gaur komentatu nahi dugu hango beste interventzio bat non zuzentzaileek kendu duté "afin..." finala an:

Altubek (1929) ez du hor aipatzen baldin prepositibo horren balio argitzaile-erraztailea, baizik bere balio espresibo indartzailea: izan ere, perpausaren zentzu kondizionala hasieratik koherenteki iragartzeak aportatzen du aukera perfektua afin hasiera horretatik enfatiza dezagun perpaus osoaren izaera kondizionala, hala nahi izanez gero. [Jatorrizko textua]

gelditúz honela:

Altubek (1929) ez du hor aipatzen baldin prepositibo horren balio argitzaile-erraztailea, baizik bere balio espresibo indartzailea: izan ere, perpausaren zentzu kondizionala hasieratik koherenteki iragartzeak aportatzen du aukera perfektua hasiera horretatik enfatiza dezagun perpaus osoaren izaera kondizionala, hala nahi izanez gero. [Textu zuzendua eta finala]

non orain duda daiteke ea "hasiera horretatik" sintagma bá ote doan kin "aportatzen du" ala kin "enfatiza dezagun". Sinpleki emaitza diskursiboagoa da baldin erabilí "afin..." edo "afinda..." edo "afin-eta..." edo "arrenda..." edo "te(ko)..." edo "xedé..." edo beste halako estruktura bat: edukia hobeki aurkezten-estrukturatzen da, aparte eskainí...

...aukera perfektua afinda hasiera horretatik enfatiza dezagun perpaus osoaren izaera finala, hala nahi izanez gero.

berdin-berdin nola "baldin" edo "baldinda" edo "baldin-eta" an perpaus kondizionalak, nola genioen justuki an goragoko pasartea (respektu "baldin"). [⇶]

'noiz itzultzen' dá diskursiboagoa ze "itzultzean"

Atzo genioen nóla, atzo bertan aipatutako artikuluan, EHUko euskara-zuzentzaileek...

...ez-gutxitan erabaki dute ze nik erabilitako estruktura ez zela onargarria, jarriz-eta, nire filtroaz gainera, bigarren filtro bat, zeinekin batzutan ordezkatu dituzté euskararen baliabide diskursiboak kin beste aukera ez hain diskursiboak, hola idazkia kaskartuz (irakurleak nabarituko du zenbait esalditan adabaki moduko bat, zein inkluso izan ahal da aski txapuzeroa: hori da prezioá zein ordaindu behar da zatio publikatú, gaur egun, an Euskal Herriko Unibertsitatea). 

Hola, artikuluko 5. sekzioaren hasieran, jatorrizko textuan irakur zitekén hau:

Jon Alonsok (2007) komentatu du nola aurkitu zituen arazo gaindiezinak noiz itzultzen Julio Cortázarren “El ídolo de las Cícladas” ipuina, eta zehazkiago, hango zenbait esalditako atmosfera magiko eta ebokatzailea. [Jatorrizko textua]

Baina, EHUko zuzentzaileek eraginda (finean derrigortuta) orain, versio finalean irakur daiteke textu hau:

Jon Alonsok (2007) komentatu du nola aurkitu zituen arazo gaindiezinak itzultzean Julio Cortázarren «El ídolo de las Cícladas» ipuina, eta zehazkiago, hango zenbait esalditako atmosfera magiko eta ebokatzailea. [Textu zuzendua eta finala]

Gauza da ze "noiz itzultzen" dá diskursiboagoa ze "itzultzean". [⇶]

"Sintaxi buruazkenaren etengabeko efektu sotil eta ezkutuak", bi filtro sintaktiko pasatuta

Galdetzen zuen atzo Gilenek ea bázegoen atzoko artikulua eskuratzerik: hor doá artikuluaren proba bat:

"Sintaxi buruazkenaren etengabeko efektu sotil eta ezkutuak" (2019)

non azpimarratu nahiko nituzke bi kontu:

1. Jakinda-ze, ohi denez, artikulua pasatu beharko zén ti zuzenketa e EHUko euskara-zerbitzuak, eta ezaguturik euren ohiko zeloa noiz aplikatzen euren arauak, hala nola euren ohiko jarrera respektu edozein erabilera zein senti lezaketen nola "ez-guztiz-estandarra" (nahiz erabilera hori egón ondo azaldua eta justifikatua an anitz idazki), núen idatzi ondorengoa (2019:311), adibide jarríz nor-eta Altube bera (ikus sarrera hau):
   
   
   
   Guztiarekin ere, aurreikusiz zér gertatuko zen, artikuluan mugatuko nintzen ki erabili soilik estruktura sintaktikoak zein jada erabiliak ziren euskaraz (behin bederen), esperoan-ze horrela (eta Altuberen eredua aipatuta) ez zen egonen "modu horretako" zuzenketa sintaktikorik (2019:311):
   
   
   
2. Gure EHUko zuzentzaileak, ordea, ez dira horrekin konformatu, eta ez-gutxitan erabaki dute ze nik erabilitako estruktura ez zela onargarria, jarriz-eta, nire filtroaz gainera, bigarren filtro bat, zeinekin batzutan ordezkatu dituzté euskararen baliabide diskursiboak kin beste aukera ez hain diskursiboak, hola idazkia kaskartuz (hori da prezioá zein ordaindu behar da zatio publikatú, gaur egun, an Euskal Herriko Unibertsitatea). 

Hala eta guztiz ere, esan behar da ze zenbait erabilera progresibok bai pasatu dituztela bi filtro horiek, eta hor agertu dira, zorionez, eginez euren bidetxoa. [⇶] 

Sintaxi buruazkenaren etengabeko efektu sotil eta ezkutuak

Gure azken sarrera amaitzen genuen eginez referentzia ki etengabeko arazo konparatiboak ganik sintaxi buruazkena respektu etengabeko erraztasun komunikatibo-expresiboa zein den nagusitzen noiz erabili sintaxi burulehena. Ikus horretaz nire artikulua titulatzén "Sintaxi buruazkenaren etengabeko efektu sotil eta ezkutuak" an "Traineru bete lagun: Iñaki Gaminde omenduz" (EHU, 2019:309-325), zeinen laburpena den ondorengoa (ikus ere sarrera hau non ematen dirá xehetasun gehiago):

Bai, efektu antiinformatiboa eta efektu antiexpresiboa, biak ere ondo lotuta. [⇶]

Komunikazioaren unitateak: "unitate koherenteak", zein, hizkuntza progresiboetan (burulehenetan), izaten dirá gehienetan hitzak

Azken hiru sarreretan egon gara mintzatzen gain hitzaldi-mintegi bat zein Itziar Lakak eman zuen an Udako Euskal Unibertsitatea (2015), eta justuki han, EHUko katedratikoak erabili zuén ondorengo irudia, non aipatzen dira hizkuntzaren zelulak:

Eta, gauza da ze, ustezko zelula horiek ikustean, gogoratu naiz kin adreiluak e Juan Garzia (ikus adibidez hemen eta hemen), zein, funtsean, orobat zirén sintagmak, edo preseskiago: izen-sintagmak, zein, haren ustez, izanen liraké euskararen unitate-informatiboak (Laka ez da mintzatzen an terminu informatiboak, baizik, gehiago, an terminu formalak).

Arazoa da ze izen-sintagmak (eta jakina, sintagmak) izan ahal dira formalki hain luzeak nola nahi dugun, horrela izanki oso unitate desegokiak ki izán bai zelula formalak eta baita informazio-unitate funtzionalak ere. Puntu horretaz hauxe genioen an sarrera titulatzén justuki "Adreiluak" (ikus ere ondorengo sarrera hau gain tamaina e adreiluak: "Adreiluak nola etxeak"):

Ez. Adreilu informatiboak ez dira zertan izan izen-sintagmak (zeinen barruan egon litezke beste izen-sintagma batzuk edota perpaus subordinatuak adibidez erlatiboak). Ez, adreilu informatiboa dá edozein diskurso-unitate zein ahal den itsatsi koherenteki an diskursoa (adreilu-mota asko daude, luzeagoak, laburragoak, astunagoak, arinagoak...), adreilu informatiboak dirá informazio-unitate itsaskorrak, itsasgarriak edo koherenteak, zein oro har izanen dirá luzeagoak edo laburragoak, astunagoak edo arinagoak segun euren sintaxi-modua.

Eta sintaxi-modu buruazkenean adreiluak izaten dirá askoz luzeagoak (unitate koherenteak eta itsaskorrak izaten dirá multzo handiagoak eta astunagoak) ezi an sintaxi-modu burulehena, non hitzak eurak izaten baitira adreilu.

Kontzeptu linguistikoki esanguratsuenak ez dira izaten formal-gramatikalak, nola kontzeptuá e "sintagma" edo "izen-sintagma", baizik funtzional-komunikatiboak, nola kontzeptuá e "unitate itsasgarri edo koherentea", zein, hizkuntza progresiboetan (burulehenetan) izaten dirá oso laburrak (gehienetan hitzak) bitartean-ze hizkuntza regresiboetan izaten dirá hitz-multzoak zeinen erabilerak sortzen ditú era guztietako arazo konparatiboak, etengabe. [⇶]

Bai, eskandalu zientifiko eta sozial bat

Itziar Laka, atzo aipatutako hitzaldian, mintzo zaigu gain emaitzak e experimentu elektriko batzuk, non, jarriz elektrodoak an parte-hartzaileen buruak, neurtuko dirá zenbait arrasto elektrofisiologiko ti aktibitate zerebrala noiz egiten jarduera batzuk (nola, adibidez, irakurtzea):

Bereziki, hemen, Euskal Herrian, horrelako ikerketetarako lehengai ona daukagu: bi hizkuntza tipologikoki oso desberdinen artean elebidun nahiko aurreratuak diren pertsonak bizi gara, eta horrelaxe, euskaldun elebidunen burmuinetan neurketa elektrikoak eginez egin ditu ikerketak Itziar Lakak. [Luistxo Fernandez an "Burmuina aztertuz ikasi ditugun euskararen 4 sekretu", Sustatu, 2015-07-20).

Orriotan jada mintzatu gara buruz experimentu-mota hori noiz aritú gain lanak e Molinaro (ikus "Arrasto elektrofisiologikoen balio osagarria"):

Gauza da ze azterketa batean normalean konsideratzen dugu ebaluatuak zénbat erantzun zuzen eta zenbat oker eman dituen (ariketa objetibo errazki interpretagarria baita), aski berdin zaigularik zéin burmuin-prozesu gertatu diren afin ailegatu ki erantzun horiek (burmuin-arrastoen interpretazioa ez litzake batere ebidentea). Arrasto elektrofisiologiko horiek, jakina, ez dira baztertu behar, baina euren erabilera izan beharko litzake soilik osagarria respektu emaitza objetiboagoak zeinen interpretazioa baita zuzenekoa: ulermen-ariketak, reakzio-ariketak, pausak, dudak, jarraitutasuna, diskursoaren analisia.... [Balbula, 2017]

Bai, halako experimentuek soilki izan ahal dute balio osagarria respektu experimentu askoz objetiboagoak. Hantxe ere esaten genuen:

Aurreko sarreran argi gelditu da marko orokorra non behar dugun kokatu eztabaida hau: sintaxi buruazkenak dirá estrukturalki askoz gutxiago efizienteak ezi sintaxi burulehenak. Horren ondorioz hizkuntza buruazkenetan beharko dirá estrategia konpensatzaileak (hemen eta Japonian), zeinen artean dén aurkitzen nagusiki a erabilera e estruktura sintaktiko sinpleagoak (horretan gauzatzen dira estuasunak) afin izan daitezen aurreikusgarriagoak. Horrek, jakina, bádu kostu esanguratsurik gain eraginkortasuna. [Balbula, 2017]

Molinarok berak ematen zigún marko orokor hori (ikus "Marko orokorra: "...retrasa mucho..."):

En castellano y muchísimos idiomas europeos tenemos preposiciones, auxiliares, artículos… que nos ayudan a estructurar el contenido. Estas palabras pueden ir antes o después. En castellano van antes, en euskara después. Ese hecho retrasa mucho a los euskaldunes el momento en el que pueden estructurar el contenido. [Molinaro, an Gara, 2017-06-18]

Sarrera hartan genioenez:

Eta hortxe dago kuestio honen guztiaren marko nagusia: sintaxi buruazkenak asko atzeratzen du estrukturazioa e eduki komunikatiboa; hots, asko atzeratzen du interpretazio segurua. Eta gauza da ze inseguritate estruktural eta interpretatibo horren arrazoi bakarra dá sintaktikoa, zeinen zuzeneko efektua dá eraginkortasun komunikatibo esanguratsuki txikiagoa respektu hizkuntzak non ordenazioa dá burulehena.

Sintaxi burulehen batean hiztunak ez du aurreikusi behar estruktura, zeren estruktura hori (eta berekin doan interpretazio zehatza) emana datorkio gabé errore posiblerik (horrek ahalbidetzen du, jakina, eduki komunikatibo horien expresio egokituago bat, expresio eraginkorrago bat). Baina, sintaxi buruazken eta hortaz diskursiboki inkoherente batean (eta zenbat eta buruazkenagoa izan, gehiago),  ez da hori gertatzen, zeren estrukturak soilik resolvitzen dira sintagma nagusien buruetan, eraginez gainkostu komunikatiboak.

Jakina, inefizientzia estruktural horiek sortutako gainkostua ezin izanen da gastatu modu efizienteago batean; esan nahi baita ze inefizienteki gastatutakoa ezin izanen dela gastatu integratzen detaile aberasgarri gehiago an estruktura sendo eta jarraituago bat, adibidez; esan nahi baita ze inefizienteki gastatutako energia komunikatiboa ezin izanen dela gastatu efizienteki afin lortu helburu komunikatibo sortzaileak. [Balbula, 2017]

Hori da marko nagusia, zeini gehitu behar zaizkio atzo aipatutako beste experimentuak ganik Erdozia eta Laka (reakzio-denborak edo errore-tasak an zuzeneko erantzunak respektu irakurritakoa), hala nola ere...

...ebidentzia anitza eta sendoa ze-ari-den etengabe oihukatzen ze hizkuntza buruazkenak dirá estrukturalki askoz gutxiago efizienteak ezi burulehenak. [Balbula, 2017]

Bai, eskandalu zientifiko eta sozial bat. [⇶]

Eskandalu zientifiko eta sozial bat, baina, nori ajola zaio?

Atzo genioén buruz tesi ofizial, ortodoxo, chomskyarrak:

Beste alde batetik, daukagu teoria sintaktikoki oroberdintzailea, zeinen arabera, dena da berdin: berdin da sintaxi edo hizkuntza batean eukitzea juntagailu kopulatiboak edo ez (nola "eta" edo "edo"), berdin da hizkuntza batek (hiztun batzuek) eskura eukitzea baliabide konparatibo berezituak edo ez, berdin da eukitzea estruktura erlatibo potenteak edo ez, berdin da SVO edo OSV...

Berdin dio sintaxiaren ordenak, hizkuntzaren egiturak: guztiak prozesatzen ditugu efikazia berdinarekin. (Itziar Lakaren irakaskizuna. Ikus Luistxo Fernandezen "Burmuina aztertuz ikasi ditugun euskararen 4 sekretu", publikatua an "Sustatu", 2015-07-20).

Berdin da edozer. Edozein kasutan ere, hizkuntza guztiak izanen dira berdin eraginkorrak.

Hortxe, ("Berdin dio ...") daukagú hizkuntzalaritza ortodoxoaren dogma, zeintaz jada mintzatu ginen an atzoko sarrera. Gainera, Sustatuko sarrera hartan (2015-07-20), egin genuén honako komentarioa:

Hau eskandalu zientifiko bat da.

Lakak du mantentzen:

“Hainbat esaldi, ordena desberdineko elementuekin eman zitzaizkien zenbait euskaldun elebiduni, eta SOV ordenakoak azkarrago eta zalantza gutixagorekin detektatzen zituzten hiztunek. Beste ordena posibleek (OSV, SVO, OVS) antzekoak ziren hiztunentzat, ez dago bereizketarik ordena bat bestearen aurretik.” (Luistxo Fernandezek ekartzen dizkigu Lakaren esanak)

Hori da tesi berbera zein Lakak dun mantentzen (oraindik ere) an bere artikulua titulatzen “SVO eta OSV hurrenkerak”, edo berbera zein Erdoziak nahi duen defenditu (nahiz ez dun lortzen) an bere artikulua titulatzen “Euskarazko hitz hurrenkera ezberdinak prozesatzen”. Baina, euren experimentuak eta euren emaitzak erabilita ere, konklusio horiek ez dira egiazkoak. Eta edozeinek konproba dezake ez direla egiazkoak (ikus adibidez nire bloga: "balbula").

Euren experimentu eta emaitzetan ikusten da nola SVO ordenakoak diren hain justu "azkarrago [irakurtze eta erreakzio-denborak kontuan hartuta] eta zalantza gutxiagorekin [errore-tasak kontuan hartuta] detektatzen" dituztenak. SVO da nagusitzen gain SOV, OVS eta OSV.

Hau guztia da eskandalu zientifiko bat, errepikatzen dut: eskandalu zientifiko bat.

Bai, dá eskandalu zientifiko eta sozial bat, baina, nori ajola zaio? (ikus sarrera hau eta hau)
----------------------------------------
Jarraian kopiatu dut komentarioa:

----------------------------------------
[⇶]

Ez al da, finean, hizkuntzalaritza ofiziala (edo ortodoxoa) hizkuntzalaritzarik fantastikoena?

Honela hasten zuén Blanca Urgell-ek bere atzoko zutabea an Berria (2020-7-15):

XIX. mendean hizkuntzalaritza ofizialak lehenagoko mendeetan erdigunean egondako gaietako asko baztertu zituen, hala nola, giza-hizkuntzaren jatorria, hizkuntza unibertsala, eta abar. Bazterketa horrek eragin positiboa izan du ordutik hona alorrak izan duen garapen itzelean, hizkuntzalariak ulertu eta azaldu zitzaketen gaietan zentratu zirelako.

Eragin negatiboa ere izan du, ostera, La linguistique fantastique liburuan (1985) Sylvain Aurouxek-eta agerian jarri dutenez, hizkuntzalaritzak tradizioaren parte hori —Hizkuntzalaritza fantastikoa— barregarri utzi eta zientziaren esparru zilegitik bota baitu oraintsu arte, hizkuntzaren «alkimia» balitz bezala. [Blanca Urgell, Berria, 2020]

Horrek gogora ekarri dit ondorengo sarrera, titulatuá:

• "Eztabaida zientifikotik at? Hori da bide antizientifikoa" (Balbula, 2016)

non genioén ondokoa referitzén ki hitz batzuk e Itziar Laka:

Luistxo Fernandez-ek aipatzen du hurrengo esaldia ganik Itziar Laka (ikus: "Burmuina aztertuz ikasi ditugun euskararen 4 sekretu", publikatua an "Sustatu", 2015-07-20):

"Eztabaida zientifikotik at utzi behar ditugu sasi-teoria horiek", esan zuen Lakak. Jomugan, Jesus Rubiok sutsuki defenditu du euskararen erreforma dago, dudarik gabe; ez dakit horrenbeste Joxe Aranzabalek eta beste batzuek defenditu duten euskara ez-esklerotikoa egiteko bideak (Irakur Sustatuko hau). (Itziar Laka)

Sasi-teoria horien arabera, sintaxi (hizkuntza) batzuk izanen ziren komunikatiboki eraginkorragoak (oro har) zeren erabiltzen dituzte estruktura sintatikoki potenteagoak. Horrek, jakina, ez dakar ze munduko hizkuntza guztiak ez dira berez berdinak, izan ere denak ere bádira berez berdinak, baina gauza da ze hizkuntza (sintaxi) batzuk daude an estadio teknologikoki aurreratuagoa (garatuagoa) ezi beste batzuk (esan nahi baita ze hizkuntza garatuagoak ere pasatu dira ti estadio gutxiago garatuak). Berdin ere gertatzen da an edozein teknologia.

Teoria hori ez da sasi-teoria bat. Sasi-teoria bat izanen litzake zerbait internoki inkoherentea, esan nahi bata formalki kontradiktorioa an bere terminoak edo an bere logika. Baina teoria teknologiko-garatzailean (dei dezaiogun horrela) ez da barruko kontraesanik eta bere logika teorikoa gardena da.

Beste alde batetik, daukagu teoria sintaktikoki oroberdintzailea, zeinen arabera, dena da berdin: berdin da sintaxi edo hizkuntza batean eukitzea juntagailu kopulatiboak edo ez (nola "eta" edo "edo"), berdin da hizkuntza batek (hiztun batzuek) eskura eukitzea baliabide konparatibo berezituak edo ez, berdin da eukitzea estruktura erlatibo potenteak edo ez, berdin da SVO edo OSV...

Berdin dio sintaxiaren ordenak, hizkuntzaren egiturak: guztiak prozesatzen ditugu efikazia berdinarekin. (Itziar Lakaren irakaskizuna. Ikus Luistxo Fernandezen "Burmuina aztertuz ikasi ditugun euskararen 4 sekretu", publikatua an "Sustatu", 2015-07-20).

Berdin da edozer. Edozein kasutan ere, hizkuntza guztiak izanen dira berdin eraginkorrak.

Bi teoria kontrajarri daudenean, zéin gailenduko da? Ba, zientziaren ikuspuntutik, gailenduko da hura-ze lortzen du sostengu enpiriko handiena. Bide horretatik, teoria ezberdinek erakutsi beharko dituzte euren evidentziak eta argudioak afin komunitate zientifikoak (eta edozeinek) erabakí zein teoriak duen pisu gehiago. Hori litzake bide zientifikoa.

Bide antizientifikoa da bidea e autoritatea, esan nahi baita bidea e desautorizazio gratuitoa (bistan denez, oso merkea), zeintan ez den onartu ere egiten kontrako teoria (izanez ere, ez baita ailegatzen ki teoria, dá sasi-teoria). Horixe da bidea e Itziar Laka. Bide antizientifikoa.

Zientzian erantzun behar zaié ki argudioak, zein diren benetako protagonistak, ordezta egín deskalifikazio orokorrak, hain hutsalak nola antizientifikoak. Zeren, goragoko tesiei begiratuta, ez al da, finean, hizkuntzalaritza ofiziala (edo ortodoxoa) hizkuntzalaritzarik fantastikoena? [⇶]

Responsableki: bilatuz soluzioak

Atzo mintzo zen Erramun Gerrikagoitia buruz responsabilitatea eta responsableak e-ze galdu zitezen dokumentu ondo baliosak gana euskal kultura:

Penagarria ere bada ez gordetze hori, "galtze" hori.
Penagarri izaiteaz gain ba da baita ere galtzearen responsabilitatea eta ondorioz responsablea edo ere responsableac. [Erramun Gerrikagoitia]

Fijatu gaitezen ze ari gara mintzatzen gain responsableak, ez gain errudunak, zein den kontzeptu bat ze ez zaigun interesatzen. 

Ulertzen dugú, jakina, errorea, zein den humanoa, eta bereziki an garai batzuk non artxibo-lanak ez ziren hain errazak nola dirén gaur egun. Baina, ez al dago inon batere kopiarik ti lan horiek? Ez al lirake bilatu behar? Ez al litzake muntatu behar komisio bat arrenda gutxienez bilatú paper interesgarri horiek? Saioa ez litzake hainbeste kostako, eta zenbat eta denbora gehiago pasa, orduan eta zailagoa izanen da dokumentu horiek aurkitzea, hala nola ere haietatik zérbait ikastea.

Responsableki: esan nahi baita, bilatúz soluzioak. [⇶]

Euskaltzaindiaren artxiboa: 'Aurkeztutako bost lanetatik, bakarrik gordetzen da J. Oregirena.'

Sarrera honetan genioen ze galdetu behar genuen an biblioteka e Euskaltzaindia ea bázuten lan bat zeinekin 1971an Federiko Krutwig-ek irabazi zuén sariketa bat gain euskal aditza (antolatua ganik Herri Gogoa argitaletxea kin epaimahaia e Euskaltzaindia). Eskaera aprobetxatuz, baita galdetu genuen gain lana e Jean Eppeherre, sariketa berean aurkeztua, zeintaz Euskaltzaindiak zioén ondorengoa an 1972 (ikus hemen):

"Jean Eppeherrek Zuberoako aditzaz egin duen lanak merezi lukela nunbait agertzea, gutik ezagutzen baitute zoin den berezia eta zabala” (Euskaltzaindia 1972, 277)".

Ekainaren 29an Pruden Gartziak (Azkue Biblioteka eta Artxiboko zuzendariak) erantzun zigun esanez ze "F. Krutwigen lana eta J.P. Epherrerena ez daude gure artxiboan", eta emanéz honako esteka hau non irakurtzen dugú:

Hor, aparte jakín ze:

Epaimahaikide izan ziren P. Lafitte, I. Berriatua eta Txillardegi.

konprobatzen dugu ze:

Aurkeztutako bost lanetatik, bakarrik gordetzen da J. Oregirena. [⇶]

Urgell (2020): "Erantzuna kanpoan zegoen"

Sarrera honetan jasotzen genuén Blanca Urgell-en aipu bat (Berria, 2020-6-24) zeinen bukaera zén honako hau:

Norbaiti eman ohi diogunez gero, hortik hartu zuten aukera arbasoek NOR-NORI-NORK osatzeko: hartu didan, ekarri diot... Euskalariak horiek nondik zetozen asmatu ezinik aritu ziren luzaro. Erantzuna kanpoan zegoen: munduko hizkuntza anitzetan NORI adierazi behar duten hizkiak 'eman' adierako aditzetik irten dira. [Urgell, 2020]

non, autoreak dioenez, euskararen ibilibide batentzako erantzuna kanpoan zegoen, esan nahi baita ze, hura ulertzeko, begiratu behar zen nóndik ibiliak ziren munduko hizkuntza anitz, noláko mekanismo sortzaileak erabiliak zituztén hizkuntza horiek, afinda finean ulertú euskararen bide konkretu propial bat. Oso interesgarria iruditzen zaigu reflexio hori, zeren mekanismo linguistikoak hala izaten dira, hain propioak nola universalak. [⇶]

Potentzialitate berdina bai, egoera berdina ez

Atzoko artikulua (Blanca Urgell, Berria, 2020-6-24) honela amaitzen zen:

Hizkuntzek azalean banatzen gaituztela iruditu arren, sakonean denok berdinak garela garbiki adierazten dute. Aitortu nahi izatea da kontua.

Bai, dudagabe hizkuntza guztiak berdinak dira, izatez; guztiak dirá tresnak te komunikatu, zein oinarritzen dirá an soinuak zein ordenatzen baitira linealki an ordena konkretu bat, osatuz mezu dekodifikagarriak. Hizkuntza guztiek duté, izatez, potentzia garatzaile berdina, baina denek ez duté erabili potentzia hori an ber neurria, halan ze emaitzak, gaur egungo emaitza sinkroniko konparagarriak, ez dira inola ere berdinak. Potentzia berdina bai, baina egoera berdina ez. [⇶]

'*nin' aditz laguntzailea (nondik '-i-' erroa), semantikoki = 'eman'

Sarrera honetan hasi ginen aipatzén Blanca Urgell-en zutabe bat (Berria, 2020-6-24), non, jarraian, linguista gasteiztarra mintzo zaigú buruz "*nin" laguntzaile berreraikia (zeini bestetan referitu gatzaio nola "*-i-" erroa), eta nondik etorriko liraké "dit-diot-zidan-zenion...": 

Gramatika-hitzak bailiran jokatzen duten hitzak batzuetan gramatika-hitz bihurtzen dira erabat. XVI. mendean, kasu, «Halako gizon zedin» esaten zuten, «gizon bihurtu zen» esateko, nahiz guk hasi zedin bezalako egituran baino ezin erabili: erabat gramatikaldu da.

Orokorpen bat orain: gaurko hizkiak behinolako hitzak dira, lehengo esanahia (zedin-ek bezala) edota lehengo itxura (pe-k bezala) galduta. Testuetan maiz ageri da *nin aditza: «Despedidan indazu laztan bat, laztana» dio XVII. mendeko poesia eder batek, eta Etxepare kexu zen «etsaiak didan pena» dela eta. Honetan garbi ageri da lehen eman-en sinonimoa zela. Norbaiti eman ohi diogunez gero, hortik hartu zuten aukera arbasoek NOR-NORI-NORK osatzeko: hartu didan, ekarri diot... Euskalariak horiek nondik zetozen asmatu ezinik aritu ziren luzaro. Erantzuna kanpoan zegoen: munduko hizkuntza anitzetan NORI adierazi behar duten hizkiak 'eman' adierako aditzetik irten dira.

Horren arabera, "*nin" aditz berreraikia (horregatik asteriskoa) garai batean izanen zén sinonimoa e "eman" (aditz normal bat), nahiz egun "soilik" geldituko zitzaión erabilera auxiliarra (ezin inportanteagoa, bestalde) ondorenda guztiz gramatikaldu nola aditz laguntzailea an perifrasi modernoenak.

Antzeko gramatikalizazioa, nola aditz exklusiboki auxiliarra, gertatuko zitzaion ki "*edin" berreraikia ere, zeinen eduki semantikoa, noiz zén aditz independentea, izanen zén "bihurtu", nola ikusi ahal dugun an adibidea e Blanca Urgell («gizon bihurtu zen»).

Azkenik aipatu ze "egin" aditza, nahiz gramatikaldú nola auxiliarra, dú mantendu bere erabilera normala ere kin bere betiko signifikantza; alderantziz-ze "*ezan" aditz berreraikia, zeinda, antzeko esangura izanda, dú galdu erabat bere erabilera independentea. [⇶]

Hizkiak ere izan ahal dira 'gramatikalagoak' ('etxe-tik') edo 'semantikoagoak' ('etxe-txo')

Erramun Gerrikagoitiak zioén atzo:

Nahiz ez izan ni sobera aditua grammaticaz ulertzen ahal dut zer izan ahal da

Irizpide funtzional bat afin ezberdindu hitzak eta gramatika-hitzak

baina ilunago guertatzen zait ulertzea zer izan ahal da

Irizpide formal bat afin ezberdindu hitzak eta hizkiak.

Arguitasunic balego 2.az esquertuco nuque.

Irizpide edo kriterio funtzional bat referitzen da ki funtzioa: adibidez, hitz bat izanen litzaké gramatika-hitza ("eta") edo soilki hitza ("nahi") segun zéin den bere funtzioa an esaldia, esan nhai baita segun izán funtzio "gramatikalagoa" (nola "eta konjunzioa) edo izán funtzio "ez hain gramatikala" (nola "nahi aditza). Hor, ondo definitu beharko litzaké zér den "gramatikala" izatea.

Irizpide edo kriterio formal bat referitzen da ki forma: adibidez, itsatsita joatea ala ez. Har dezagun "nahiz eta" esapide konjuntiboa, non daukagun:

• nahi (hitza)
• -z (hizkia)
• eta (gramatika-hitza)

baina, idatziko bagenú:

nahizta

orduan "eta" (= "-ta") ez zen gehiago izanén gramatika-hitza, baizik hizkia, nahiz burutú ber funtzioa zein gorago. Era berean, akaso konsidera genezake "nahizta" osoa nola gramatika-hitz bakar bat. Beste adibide bat:

etxearengaitik

non

• etxe (hitza)
• -arengaitik (hizkia)

Baina, idatziko bagenú:

etxearen gaitik

orduan, honela deskonposa genezake:

• etxe (hitza)
• -aren (hizkia)
• gai (hitza)
• -tik (hizkia)

Eta ez da ezer ere aldatu salbu kontu formal bat.

Hizkiak ere izan ahal dira gramatikalagoak (nola "etxe-tik") edo semantikoagoak ("etxe-txo"). [⇶]

Bi irizpide, ondo ezberdinak

Zioen atzo Erramun Gerrikagoitiak:

Niretzat clasificatione berria da ze textu bateco hitzac ahal dira sailcatu 3 multzotan ezen

1 hitzac,
2 grammatica hitzac
eta 3 hizquiac.

Nic, gaur arte, secula iracurri baco clasificationea.

Nik ere ez. Seguruena zeren klasifikazio hori ez da batere zorionekoa. Blanca Urgell-ek zioen:

Agian zu ere gramatika gorrotatzen duten ikasle horietako bat zinen. Hala ere, animatuko zinateke gramatikaren satorzulo ibilerraz batetik sartzen? Eskutik helduta eramango zaitut, eta espero dut ez galtzea, ez zu eta ez ni.

Nik ez dakit klasifikazio horrek norbaiti lagunduko ote zion maitatzén gramatika. Ezezkoan nago. Gehiago iruditzen zait ze linguista arabarra galdu da an klasifikazio bat non nahasi ditu bi irizpide, ondo ezberdinak:

• Irizpide funtzional bat afin ezberdindu hitzak eta gramatika-hitzak.
• Irizpide formal bat afin ezberdindu hitzak eta hizkiak.

Areago, ez litzake batere harritzekoa baldin baten bat hasiko balitz gorrotatzen gramatika justuki ondorenda irakurrí sailkapen hori. [⇶]

Blanca Urgell (2020): hitzak, gramatika-hitzak eta hizkiak

Blanca Urgell hizkuntzalariak berriki publikatu du zutabe bat (Berria, 2020-6-24) non, besteak beste (datozen mezuetan ikusiko dugu zutabe guztia) dioskun hau:

Agian zu ere gramatika gorrotatzen duten ikasle horietako bat zinen. Hala ere, animatuko zinateke gramatikaren satorzulo ibilerraz batetik sartzen? Eskutik helduta eramango zaitut, eta espero dut ez galtzea, ez zu eta ez ni.

Erraz bereizten ditugu hitzak (mahai, ekarri, zaldi, sortu) gramatika-hitzetatik (eta, nor, duzu, hau), ezta? Hizkiak ere nabarmenak dira: mahai-tik eta zaldi-tik, ekarri-ko eta sortu-ko, erkaketak azaleratzen ditu. Honela hiru sail egin ditugu di-da batean: hitzak, gramatika-hitzak eta hizkiak.

Halere, non sartuko dugu horri buruz esapideko buru hori? Horretaz ere esan dezakegunez haren lekuan, aise sumatzen da buru hitzak batzuetan gramatika-hitza bailitzan jokatzen duela. Pentsa dezagun zertan dauden bide (eskubide, hizpide...) eta behe-tik sortu den pe (arkupe, elizpe...) ere, esaterako.

Blanca Urgellek dio: "buru hitzak batzuetan gramatika-hitza bailitzan jokatzen du". Bide beretik, bádira hizkiak ze gordetzen dute askoz gardenkiago euren jatorrizko eduki semantikoa (nola "kin",  zein etorriko litzaké ti "kide + -n") eta beste batzuk zeinen jatorrizko eduki lexikal-semantikoa galduagoa baitá an zurrunbiloa e iragana (nola "-en" atzizki genitiboa, zein baita "e" + "-n"), nahiz, jakina, egin litezké hipotesiak gain euren jatorri lexikala. [⇶]

Arostegin ere, zenbait adizkitan, bat datóz "nor-nork" eta "nor-nori-nork" singularrak eta pluralak

Atzoko sarreran komentatzen genuen nóla Lizasoko varietatean, "nor-nori-nork" formetan erabiltzen duté...

... "-it" pluralgilea:

 diot  / ditiot → tiot

horrela sortuz oso forma plural sinpleak eta antzekoak respektu singularrak: izan ere, soilik behar da "t-" → "d-" egitea afin singularrak eta pluralak berdindu daitezen.

Ikus Arostegin jasotako adizkiak:

non, berriro ere, "digu" formak balioko luke te emán "nor-nork" ("él nos ha"), "nor-nori-nork" singularra ("él nos lo ha") eta "nor-nori-nork" plurala ("él nos los ha"). [⇶]

'd-' singularra -> 't-' plurala (dizut - tizut / digu - tigu)

Berriki aipatua dugú ipar nafarreraren varietateá e Lizaso, zeintan, zenbait herritan, bat zetozén "nor-nork" adizkiak eta "nor-nori-nork" singularrak, eta are, batzutan, "nor-nori-nork" pluralak ere. Hala ere, gehienetan báda diferentziarik arten "nor-nori-nork" sigularrak eta pluralak:

"d-" singularra → "t-" plurala

Ikus, adibidez, Olaguen jasotako "nor-nori-nork" plural guztiz regularrak:

Hor erabiltzen ari da "-it" pluralgilea:

 diot  / ditiot → tiot

horrela emanéz oso forma plural sinpleak eta antzekoak respektu singularrak: izan ere, soilik behar da pluraletako "t-" → "d-" egitea afin singularrak eta pluralak berdindu daitezen. [⇶]

Aukerak, aukerak,... aukerak egón, bádaude. Eta mekanismoak ere (aditzean, sintaxian...)

Atzoko sarreran zioen Erramun Gerrikagoitiak:

Lequeitioco euscaran ere esaten da "esan nau" ordezta "esan deust".

Era berean, Fernández/Rezak-ek (2010) dúte jasotzen an euren "Datibo osagarri bitxiak eta datiboaren lekualdatzea: ari nai diyot eta kanta egin nazu bidegurutzean" (2010:118) nóla Lekeition ere entzun daitezke adibideak nola:

Hau da:

(Nik) zuri ikusi dizut (nor-nork)

Aukerak, aukerak,... aukerak egón, bádaude. Eta mekanismoak ere (aditzean, sintaxian...). [⇶]

'zuri ikusi zattut'... oiartzuar jatorren antzera

Zioen atzo Josu Lavinek:

Eta osso orocortua da adin guztietaco ikasleengan

Neuc/Nic çuRI maite çaitut

erraitea.

Behin baino gehiagotan esan dugunez, euskal aditza ibili ditú ia bide guztiak, eta hori ere bai. Ikus ondorengo adibideak an "Datibo osagarri bitxiak eta datiboharen lekualdatzea: ari nai diyot eta kanta egin nazu bidegurutzean" (2010:127):

Bai, ia bide guztiak eta denak ere bereak: ... oiartzuar jatorren antzera. [⇶]

Nik "zuri" eraman dizut (nor-nork): kasu datiboa eta ez absolutiboa

Zioen herenegun Josu Lavinek:

Nic çu eraman/eroan diçut/derauçut/deutsut
nor-norc içanic ez da erabilcen. Nic çuri da erabilcen dena.

respektu herenegun bertan nik emandako ondorengo adibidea, non, hain justu, interpretatzen ari nintzén Yrizar-ren adizki hau: "yo te he" = "dizut" ["nor-nork"](jada korregitu dut):

Nik zu eraman dizut (nor-nork)

Eta bai, esan behar da ze, holako erabileretan, horko objektu horrek ("zu") eramanen luké kasu datiboa, nahizta baita esan behar ze Yrizarrek ez du puntu hori explizitatzen, eta inkluso uzten duela dudarako bidea, nola ongi explikatzen diguté Beatriz Fernández-ek eta Milan Rezak-ek an euren artikulua titulatzén "Datibo osagarri bitxiak eta datiboaren lekualdatzea: ari nai diyot eta kanta egin nazu bidegurutzean" (2010:122):

Beherago, Fernández eta Rezak-ek argudiatzen dute ze (2010:123):

Gainera, bádira ondorengo nafar adibideak an lana e Fernandez eta Rezac (2010:116):

zeinetako lehenengoan explizituki agertzen zaigu kasu datiboa: "Andrései".

Hortaz emán, jakina, esker anitz ki Josu Lavin zatio bere komentario ohartarazlea, hala nola ere ki Fernández eta Rezak zatio euren artikulu argigarria. [⇶]

Lizasoko varietatea: "nor-nork" = "nor-nori-nork" singularra, aski orokorra an varietate osoa, eta gainera = "nor-nori-nork" plurala, salbuespenez, baina jasota dago

Galdetzen genuén atzo:

Existituko al da erabilerarik non flexio bera, demagun "dizut", dén erabiltzen honela?

Nik eraman dizut. (nor-nork)
Nik eraman dizut liburua. (nor-nori-nork singularra)
Nik eraman dizut liburuak. (nor-nori-nork plulara)

Existituko al da erabilera hori?

Eta gauza da ze, irakurtzen dugu an betiko Yrizarren "Morfología del verbo auxiliar vasco" (2008):

non: "yo te he" = "dizut" ("nor-nork"):

eta: "yo te lo he" = "dizut" ("nor-nori-nork" singularra):

eta, Lizason bertan, jasotzen da hau ere: "yo te los he" = "dizut" ("nor-nori-nork" plurala):

Hor ikusten dugu ze, nahizta pluraleko forma guztiak ez diren berdin nola singularrak (1. personako objetu indirektoek batzutan bádute konkordantzia plurala: "niri" eta "guri"), 2. eta 3. personetako objetu datiboetan ez da egiten komunztadura plurala, halan ze 2. personako objetu datiboetan ("zuri" eta "zuei") berdin litzaké "nor-nork" eta "nor-nori-nork" singularra eta plurala.

Edonola ere, esan behar da ze Bonapartek Lizason jasotako formetan oraindik gordetzen dela komunztadura plural hori, halan ze pensatu behar dugu ze konkordantzia horren galera partziala ez dela batere zaharra, izanik gainera aski salbuespenekoa an varietatea. Kontrara, "nor-nork" eta "nor-nori-nork" singularrak berdinak dira aski orokorki an varietate osoa. [⇶]