asteartea, urria 30, 2018

Diskursoa arintzeko bide guztiz nagusia dirá estruktura burulehenak

Sarrera honetan genuen argudiatzen nóla hitz luzeak izaten dirén bereziki oztopagarriak an sintaxi buruazkenak, non estuasun sintaktikoek ez duten ondo ametitzen silaba-kopuru handiak aurré euren gako sintaktiko-interpretatiboak, zein, izanki pospositiboak, aurkituko dirén justuki an bukaera e-multzo sintetiko potentzialki luzeak (zein praktikan ezin izanen diren izan luzeak).

Justuki horregatik, estruktura burulehenak izanen dirá erraminta guztiz eraginkorrena afin, aparte irekí eta potentziatú diskursoa, erlajatú estuasun sintaktiko pospositibo horiek eta, horrela, jaitsí presioa e-hitz luzeak gain praktika diskursiboa:
afin [... ... ...] egin dezagunafin egin [... ... ...]
Bestalde, eta osagarriki, ondo egonen da erabiltzea edozein aukera ki laburtu luzera e-multzo sintetikoak, ahal delarik erabilíz hitz laburragoak, laburtuak edo kontraituak. Hortaz:
  • Laburragoa dá "radiografia" respektu "erradiografia".
  • Laburtutako hitza dá "zine" respektu "zinematografo". 
  • Kontrakzio bat dá "abagune" respektu "abadagune", edo "abaune" respektu "abagune".
Orotariko Euskal Hiztegian aurkitu ahal dugú katalogo ederra e-forma lexikal kontraituak, nondik laburrenak beharko lirake baloratu.

Gainera, hizketan, saiatu beharko ginaké fonetikoki errazten gure jarioa, ez soilik hizketa kasualean, baizik formalean ere (hor beste neurri batean, baina hor ere bai, salbuespenak salbuespen), erabiliz "ohiko" kontrazio eta errazpideak, zein datozen ki koipeztatu diskursoa (adibidez, arinduz ohiko "g", "r" edo "d" intervokalikoak). Eta, halako zenbait kontrazio edo errazpide ere idatzira pasa litezke:
daitekeen → daiteken
Edonola ere, ez gaitezen ahaztu ze diskursoa arintzeko bide guztiz nagusia dirá estruktura burulehenak. []

Etiketak: , ,

Elementu kimikoa, báda "radioa"

Post honetan agertzen genuén komenientzia funtzional eta filologikoa e-erabiltzea radiografia hitza ordezta Euskaltzaindiak jasotako erradiografia.

Baina, horretaz aparte, gauza da ze Euskaltzaindiaren Hiztegian bertan, non radiografia hitzari ukatu egiten zaió labela e-estandarra, jaso da radio hitza afin izendatu elementu kimikoá nondik datozén radiografiak. Izan ere, hiztegiak bádakar erradio forma ere baina beste adieratan, ez adiera kimikoan.

Eta, izanki radiografia edo radiazio edota radiodiagnostiko halako hitz konposatu-derivatuak zeinen osaeran dén justuki radio izeneko metal hori, dirudi aski logikoa onar daitezén radio-konposatuak ere, besteak beste. []

Etiketak:

astelehena, urria 29, 2018

Hitz laburrak edota laburtuak: bereziki beharrezkoagoak an sintaxi buruazkena

Dio Gilenek hemen gáin komenientzia e-sustatu hitz laburtuak:
Ahantzi gabe, aipatu dituzun arrazoi berengatik, hitz laburtuak sustatzeko egokiera, zeinak kasu honetan eman baitezake, adibidez, "radio" (frantsesez erabilia; baina ez espainolez, eta hor dago koxka!).
Eta arrazoi du Gilen-ek noiz dioen ze argumentu funtzional berbera ze balio dún te lehenetsi radiografia respektu erradiografia, dú orobat balio te lehenetsi radio aldaera laburtua (e-frantsesa) respektu radiografia, zeinen 5 silabak ez diren batere gutxi an kontextu buruazken bat non, jarraian, gehitu beharko dira kasu-markak, bestelako atzizkiak edota bestelako osagarriak ere, osatuz bloke sintetikoak zeinentzako jada 7 silabako luzerak hasiko liraken izaten gehiegi.

Gauza da ze, oro har, dikursoaren haria hasiko litzake korapilatzen (eta galtzen jarraitutasuna) noiz behar diren prozesatu diskurso-bloke sintetikoak zein diren handiago ze 7-8 silaba (zeinen gako sintaktiko-interpretatiboak ezagutuko diren soilki an bloke-bukaera, eta zein ez gutxitan joanen diren ilaran). Esan nahi baita ze hitz bat ze ditún berak bakarrik 5, 6 edo, zer esanik ez, 7 silaba, izanen litzake hasieratik bertatik diskurso-oztopagarri.

Horrela, halako hitz luzeak oso bereziki daude penalizatuak an sintaximolde buruazkenak, non estuasun sintaktikoek dutén oso bereziki eskertzen, premiatzen, eta ia agintzen eta exigitzen ze erabil daitezén ahalik-eta hitz laburrenak, ahalik-eta hitz laburtuenak.

Eta horregatik, sintaxi buruazkenetan oso bereziki, hitzak aukeratzeko irizpide inportante bat izan beharko dá euren luze-laburra, landuz forma laburragoak, bilatuz aldaera sinpleenak, onartuz kontrazio batzuk, hala mintzo landuan nola idatzi landuan ere, zeinen ostean etor litezken forma estandar laburragoak. []

Etiketak: , , ,

igandea, urria 28, 2018

"erradiografia" vs "radiografia"

Aurreko sarreran genuen nabarmentzen nóla baztertzeá "numero" hitza dén galera kultural bat zein nekez justifikatuko den (jakina, "zenbaki" hitza ere hor legoke erabilgarri). Ikustagun, orain, kasuá e-beste hitz bat: "radiografia", zein, agertzen delarik an Orotarikoaez den agertzen an Euskaltzaindikoa, non bai dugun "erradiografia," zein ez den agertzen an Orotarikoa.

Horrela, jatorrizko hitz konposatu luze bati ("radiografia" 5 silaba) gaineratu diogu beste silaba bat, zeini gehitu behar zaizkio kasu-markak edo, akaso, beste atzizki potentzialki metagarri batzuk, halatan ze multzo osoa batzuetan gertatuko litzaké aski inpraktikablea.

Nire ustez, aukera funtzionalago batek onartu beharko lituzké hala "erradiografia" (hala nahi bada) nola "radiografia" (duda gabe) afin erabiltzaileek aise erabaki ahal dezaten momentu bakoitzean zéin erabili. []

Etiketak:

¿Zergatik pobretu kulturalki edota funtzionalki euskararen lexikoa eta sintaxia?

Azpimarratzen du hemen Erramun Gerrikagoitiak ze, baztertutako rekurso sintaktikoak mordoa badira, baztertutako rekurso lexikoak myriadea direla, eta berak jarritako adibideen artean daukagú numero hitza, zein, egonik ere an Orotariko Euskal Hiztegia, berdin nola ere bere kidé zenbaki, ez den agertzen an Hiztegia e-Euskaltzaindia, non soilik dugun bigarrena.

Eta gauza da ze, euskararen garapen lexiko eta sintaktikoan, hasteko, onartu beharko lirake hitz eta estruktura sintaktiko guziák zein diren jasotzen an Orotariko Euskal Hiztegia, zein den euskararen referentzia lexiko eta sintaktiko nagusia; esan nahi baita, onartu beharko lirake hala zenbaki nola numero. Ondo da Euskaltzaindiak balora ditzala kuestio formalak buruz hitzak eta estrukturak, baina ez dirudi oso egokia baztertu ditzala hitzak edo estrukturak eurak, eta are gutxiago hitz internazionalak nola numero edo estruktura burulehenak nola afin....

¿Zergatik pobretu kulturalki edota funtzionalki euskararen lexikoa eta sintaxia? []

Etiketak:

ostirala, urria 26, 2018

Egun ere burua atera ezinik

Dio Erramun Gerrikagoitiak hemen:
Salatzen du hor Eider Rodriguez-ec implicituqui edo explicituqui edo bietara ostracismoa e hitz hori particularqui orain hemen. Ba dira baina hitz edo ostracismo guehiago, ascoz guehiago.
Bai, dudarik gabe. Oraintsu arte existitu da giro sintaktiko bat ondo gaiztotua, non estruktura burulehen sinpleen eta usuenak ere, nola dateke erabilera e-galdegai posverbalak, izan diren xeheki zuzenduak eta, hortaz, derrigor ordezkatuak kin estruktura buruazken ustez ortodoxoagoak, nola gertatzen baitzen an publikazioak e-Euskal Herriko Unibertsitatea.

Giro sintaktiko (linguistiko) gaizto bezain hertsi horren poderioz, dozenaka konta daitezke estruktura burulehenak zein, agertzen zirelarik non-nahi an izkribu zaharrak, izan dirén kondenatuak ki ostrazismoa, hasieran agerianago edo explizitukiago (hor Seber Altuberen "Erderismos" dá referentziá, ondo ezaguna) gero ezkutukiago edo inplizitukiago (adibidez, Seber Altuberen beraren beste referentzia eta erabilera aintzindari bezain ikoniko batzuk ahazturik utzita), zenbaitetan zuzenean ekinez kontrá baliabide jada ondo instalatuak an euskal tradizio idatzia (galdegai posverbalak kasu), bestetan zeharka moztuz hegoak ki edozein erabilera sintaktiko zein etor litekén ki sendotu tendentzia garatzaile zaharrak (demagun erabiliz, "noiz... + infinitiboa" denboral bat edo "afin... + infinitiboa" final bat), eta, ez gutxitan, esku eta mingain batez gorestuz idazle klasikoen joera sintaktikoak baina beste esku eta beste mingain batez zapuztuz edozein saio ze, erarik ñimiñoenean ere, etor liteken ki erabili, naturaltasun apur batez, baliabide eta mekanismo zahar horiek, zein, ez dezagun ahantzi, dirén euskararenak (hor bereziki azpimarratzekoa iruditzen zait ariketa jarraitu bezain influientea e-Juan Garzia respektu adibidez eta preseski galdegai posverbalak, edo respektu erlatibo anaforiko murriztaileak, edo...).

Halatan, gaur da eguna non baliabide burulehenek jarraitzen baitute burua atera ezinik. Edonola ere, zoriondu behar gara zeren azken aldion, eta eskerrak ki liburuak nola horiek e-Amuriza, Altonaga eta Sarasola ondo influienteak ere,  nabari da beste giro bat, zabalagoa, oxigenatuagoa, non hasi gaitezke pentsatzen ze egin ahal dira epe aski laburrean ere aurrerapausu handiak. []

Etiketak:

osteguna, urria 25, 2018

Eider Rodriguez: "Esan nahi dut neuri ["zein" partikula] ez didatela eskolan irakatsi,..."

Zioen Eider Rodriguez-ek an deklarazio batzuk ki Felix Ibargutxi kazetaria (2015):
«Ez dut Altonagaren liburua oraindik irakurri, baina Xabier Amurizaren tesiak interesgarri askoak iruditzen zaizkit, batez ere pragmatismoaren ikuspegitik, eta euskal hiztunok ez gara superheroiak, eta ez dugu izan nahi. Iruditzen zait bai Altonagak eta bai Amurizak a priori epikarik gabeko hizkuntza baten aldeko apustua egiten dutela; gero norberak egin dezala nahi duena hizkuntza horrekin. Alde horretatik, 'zein' partikulak nire aldeko botoa dauka; non, noiz eta nola erabili da gakoa. Nik neuk duela ez hainbeste deskubritu nuen partikula hau (hamar bat urte?). Esan nahi dut neuri ez didatela eskolan irakatsi, ... [Eider Rodriguez an deklarazio batzuk ki Felix Ibargutxi, 2015]
Oso argigarria. []

Etiketak: , , ,

Nahikoa litzaké ukitu fonetiko genitibo bat aurré osagarri genitiboa

Dio Erramun Gerrikagoitiak an hemengo komentario bat::
Orduan

Emilianoren ama

litzateque

ama e-Emiliano.

Phoneticoqui ez daquit corritzen duen asqui ongui claru, esateraco entzunic radiotic.
Nahikoa litzaké ukitu fonetiko genitibo bat aurré osagarri genitiboa afin interpreta ledin osagarri horren zentzu genitiboa. []

Etiketak:

asteartea, urria 23, 2018

"-e" dá marka genitibo zaharra (akaso fosildua an "en-e"), zeinen kontraparte naturala dén "e-" (hau ere, akaso fosildua an "e-ne")

Hizkuntzen ibilbidean, askotan, erabilera sintaktiko zaharragoak gelditzen dira fosilduak an morfosintaxia e zenbait hitz edo esapide zein, izanki erlatiboki laburrak eta maiz erabiliak, ez diren hain errazki aldatzen.

Hala gertatu zen kin "-ai" inesibo indoeuropar zaharra, zein denbora batez geldituko baitzen fosildua an esapide latinoá "Romae = in Roma", nola aipatzen genuen hemen; eta orobat gertatu da kin "-cum" soziatibo latino postpositiboa, zein dén fosildua an estruktura morfologikoa e esapideá "contigo", zein, ezaguna denez, datorren ti esapide zaharragoá "ticum", non soziatiboa bikoiztu baita pre eta postpositiboki.

Antzera ere gertatu da kin "-e" marka genitibo zaharra, nondik sortuko zén "-en" modernoagoa. Ikus, puntu horretaz, zer dioten Miren Azkaratek eta Patxi Altunak an "Euskal morfologiaren historia" (2001:95):

Atzizki honek dituen bi formen artean, -(r)e eta -(r)en, Mitxelenak ez du zalantzarik -(r)e dela forma zaharra,...

Etxeparegan (1545) aurki dezakegu oraindik -(r)e zaharraren aztarna:
Mossen Bernat Echaparere cantuya
[Azkarate-Altuna, 2001:95]

Hortaz, "-e" dá marka zaharra e genitiboa, zeini gerora gehituko zitzaion "-n" itxuraz inesiboa, emanez "-en", akaso afin eman preseski gorputz fonetiko handiagoa ki "-e" marka genitiboa. Baina, nolabait esan, ideia genitiboa bázen justuki an "-e" marka, zeinen kontraparte prepositibo naturala dén "e-" partikula genitiboa, zein ager liteke an "e-ne" ondo zaharra ere (akaso hor ere bikoiztuta, "ene", berdin nola an "contigo"), eta zein izango litzake euskararen beste harribitxi bat, noizbait landu beharrekoa. []

Etiketak:

"e" partikula: euskararen aukera bat zein ezin den galdu

Dio Erramun Gerrikagoitiak an aurreko sarrerako komentario batean:
Arras importantea da topatzea particula egoqui eta funcional bat tzat genitivo casuac. Orain zuc Jesus darabilzu hortaraco "e" particulá, esateraco adierazteco
Iruineco Sanferminac
ordez ahal litzatequela erabili (nahi luenac)
Sanferminac e Iruinea.

Commentatu du ere Josu Lavinec baina ethorri izan zait niri ere burura eze hori "e" hori da lar sobera laburra, auqueran laburreguia. Eta beguiratuz efectivitateari pensatzen dut sortu ahal litzatequela hybrico bat, "ne". Honec ne-c corrituco luque niretzat hobe ze e soilac, bai entzuteracoan radioan edo nonnhai eta berdin visualqui ikusteracoan textualqui. Nic ere sentitzen dut naturalago "ne" ezi "e".

Halan goico exemplua gueratzen litzateque honela

Iruineco Sanferminac
nola
Sanferminac ne Iruinea.

Mezu betheagoa auditivoqui eta ere visualqui.
Gauza da ze, nola genioen hemen, "e-" partikula genitibo prepositiboak báditu anitz ontasun, zeinen artean daudén bere gardentasun derivatiboa, bere existentzia previoa an euskal morfologia, akaso an erabilera genitiboa ere, eta baita bere arintasun fonetikoa, zein, printzipioz, gehiago dén abantaila ezez arazo. Areago, esan genezake ze gaude aurré aukera prepositibo bat zein, nire ustez, ezin daiteken galdu.

Behar da praktika gehiago, baina, edonola ere, egia da ze aipatutako arintasun hori dá arrazoia zergátik batzutan nahiago izaten dudan apoiatu  "e-" partikula prepositibo garden hori gáin bere ondorengo osagarri genitiboa arartez gidoi bat, harekin fonetikoki bat-eginez ("Sanferminak e-Iruinea").

Hortaz, ni ere aritu naiz behin baino gehiagotan gogoetatzen nóla batzutan indartu fonetikoki oinarri genitibo garden hori, pixkat bada ere (arina izaten jarraitu behar baitu), eta hortxe sar litezke "ne" partikula edota "en" partikula ere, zein, finean, ez diren baizik "e" bera baina fonetikoki gorpuztuagorik kin "n" tipikoki genitiboa. Praktikak esanen. []

Etiketak:

igandea, urria 21, 2018

"e-ne" = "ni-(r)e"

Aurreko sarreran aipatu dugú euskararen baliabide prepositibo bat, "ki", zeinen aplikazio-esparrua ondo zabaldu liteke ki eman datiboak, adlatiboak, destinatiboak eta finalak ere. Oraingoan, hona ekarri nahi dugu euskararen beste baliabide prepositibo bat, "e-", zein, formalki bederen, den kontrapartea e genitibo postpositibo zaharra, "-e", eta zein dén akaso aukera naturalena ki eman genitibo prepositiboak progresiboki, kateatuak ere.

Ikus ondorengo sarrerak non aletzen baitira ontasunak e baliabide genitibo hori:

Idatzi liteke:

  • isolaturik (gidorik gabe), 
  • eman liteke gidoi batez loturik ki bere osagarri genitiboa, 
  • eta baita eman liteke prefijatua ere, hala nahiko balitz. 

Kontua da ze baliabide horrek eskaintzen digu aukera genitibo burulehen erosoa, printzipioz funtzionala (gehiago landu behar da), eta oinarritua an baliabide prepositibo zahar bat zeinen esangura posibleen artean aurki liteké esangura genitiboa ere:

  • "e-ne" = "ni-(r)e"
Edonola ere, eta genioenez, "-e" postpositiboaren kide naturala da. []

Etiketak:

Euskaran da "ki" prepositiboa

Aurreko sarreran ikusi dugu zéin den diferentzia arten hizkuntza fusionalak, non kasu-markak dirén fusionatzen ki izenak an modu aski irregular eta nekez isolagarria, eta hizkuntza aglutinatzaileak, non kasu-markak dirén itsasten an modu regular ondo analizagarria.

Euskara aglutinatzailea delarik, ez dateke hain zaila aurkitzeá arrastoak e morfema interesgarriak, nola dén adibidez "ki" morfema, zein den bereziki interesgarria zeren dén prepositiboa. Ikus ondoko sarrerak non aipatzen den "ki" prepositiboa:
"ki" morfemak, aditz-forma erabilienetan, dú erakusten tendentzia ki fusionatu kin ondoko morfemak, eta halatan transformatu an "i" soila, zein litzakén datiboaren kasu-marka nagusia:
zaizu = za(k)izu
Eta gauza da ze hor daukagu, garden, "kiprepositiboa, zeinen marka nagusia "i", dá justuki berbera zein den aurkitzen an bere kide pospositiboa "-i". Nolabait esan, "ki" dá kontraparte prepositibo naturala e posposizioá "-i" (edo naturalena bederen). Eta, euskaran da. []

Etiketak:

ostirala, urria 19, 2018

"Deklinabidea" versus "kasu-markak"

Erramun Gerrikagoitiak, bere hemengo komentarioan, dio:
Halan "declinatu" hitza zein dathorren grecotic nahi du esan "clinatzen" edo declinatzen edo okertzen dela hitza, inclinatzen. Declinatu, inclinatu. Ezen hitza okertzen edo cambiatzen dela tik original propioa, halan hitza bada latines lupus dela okertzen edo declinatzen, makurtzen ti lupi.

Baina harturic euscaraz itsaso hitza dugu ikusten ze guc declinatzen dugunean hitza (itsaso) ez dela cambiatzen, makurtzen edo inclinatzen edo declinatzen ezen bethi da itsaso plus particula adjuntuac guc orain deitu ohi ditugunac declinationeac edo declinationeco casuac.
Bai, etimologikoki zehatzago izanen litzaké erabiltzea deklinatibo edo flexibo terminoak noiz ari garen referitzen ki hizkuntza nagusiki fusionalak, non, Erramunek dioenez, hitza dá cambiatzen, makurtzen, inclinatzen edota, bestela esanda, modifikatzen, flexionatzen, bihurritzen, deformatzen, usually shortening the word or providing easier pronunciation (Wikipedia), bitartean-ze, bide beretik, etimologikoki hobe litzaké reservatzea aglutinatibo terminoa ki hizkuntza nagusiki aglutinatiboak, non, hala hitza bera nola hitzari erantsitako morfemak ere ez diren aldatzen, baizik soilik elkarri itsasten: all of these morphemes (including stems and affixes) remain, in every aspect, unchanged after their unions (Wikipedia):
An agglutinative language is a type of synthetic language with morphology that primarily uses agglutination. Words may contain different morphemes to determine their meanings, but all of these morphemes (including stems and affixes) remain, in every aspect, unchanged after their unions. This results in generally more easily deducible word meanings if compared to fusional languages, which allow modifications in either or both the phonetics or spelling of one or more morphemes within a word, usually shortening the word or providing easier pronunciation. Agglutinative languages have generally one grammatical category per affix while fusional languages have multiple. The term was introduced by Wilhelm von Humboldt to classify languages from a morphological point of view. It is derived from the Latin agglutinare, which means "to glue together".

Non-agglutinative synthetic languages are fusional languages; morphologically, they combine affixes by "squeezing" them together, drastically changing them in the process, and joining several meanings in a single affix (for example, in the Spanish word comí "I ate", the suffix carries the meanings of first person, singular number, past tense, perfective aspect, indicative mood, active voice.).

[...] The agglutinative and fusional languages are two ends of a continuum, with various languages falling more toward one or the other end. [Wikipedia]
Hortaz, eta euskara izankí nagusiki aglutinatiboa (báda bere sintaxian fusio-gradu bat ere, adibidez an hitzak ze bukatzen an "-a", non: "a+e=e"), etimologikoki egokiagoa litzaké deitzea sinpleki kasu-marka eta kasu-marken paradigma ki lehengo deklinazioa eta deklinabidea (nola Euskaltzaindiak ere egiten baitu). Ikus nóla azaltzen dun Euskaltziandiak zér den deklinabidea, eta zér diren hizkuntza malgukariak (flexiboak) eta hizkuntza eranskariak (aglutinatiboak)
Deklinabidea zer den
Perpausen osagaien artean izen sintagmak aurkitzen dira, perpausaren egitura aurkeztu denean seinalaztatu dugun bezala. Izen sintagma hauek gramatika edo leku-denborazko funtzioak adierazten dituzte, horretarako halako kasu-marka batzuk edo, hartuz. Izenak, izenordeak edo adjetiboak (komunztaduragatik, hizkuntza batzutan) har dezakeen kasu-marken multzo hori deklinabidea deitzen dugu. Hau dela eta, deklinabidea da, hain zuzen ere, izen, izenorde edo -izatekotan- adjetiboek hartzen duten kasu-marken paradigma.

Bestaldetik, jokabidea erabiliko dugu aditzak di tuen aldaki desberdinetako paradigma seinalatzeko. Jakina denez, aldaki hauek pertsona, numeroa eta bestelako kategoria batzutan oinarritzen dira. [Euskal Gramatika. Lehen urratsak. I, Euskaltzaindia, 211 or.]

Hizkuntza malgukariak eta hizkuntza eranskariak

Hizkuntza klasikoak, neurri batean, hizkuntza malgukariak dira, hau da, hondarkian ematen zaizkigun adierazkien morfemak baturik daude, osatzen dituzten elementuak elkarren artean bereizteko biderik ez dugula. Beste hizkuntza batzutan, eta euskera ere hor tartean, elementu horiek errazago bereizten dira analisi egoki bat dela medio. Hizkuntza hauek aglutinatzaile edo eranskariak deitzen ditugu, hiztegiko hitzari erasten baitizkiote funtzioetarako behar diren elementuak banan banan. Euskaraz morfema guzti horiek hondarkian bi1tzen dira, kasuaren atzizkia ere bamean dagoela. Atzizki hau kasu-marka deitzen dugu. [Euskal Gramatika. Lehen urratsak. I, Euskaltzaindia, 213 or.]
Bai, teknikoki egokiagoa da Euskaltzaindiaren beraren kasu-marka edo kasu-atzizkia ezenezta deklinazio, deklinabide edota atzizki deklinatiboa. []

Etiketak:

astelehena, urria 15, 2018

Zenbat eta pospositiboki sintetikoagoa izan elementu sintaktiko bat, hainbat zailagoa bere dislokazio prepositiboa, logikoki

Berriki (herenegungo sarreran) aipatu dugu "dislokazio" terminoa afin azaldu evoluzio sintaktikoa zeintan "in" adverbioa hasiko zen lotzen estukiago kin izenak, hala pre nola pospositiboki, eta kin aditza, prepositiboki:
Una frase como speluncam in currunt significaba “corren adentro, a la cueva”, con el tiempo, sin embargo, se produjo una dislocación relacionándose el adverbio in ya con el verbo, con lo cual surgió el compuesto incurro, ya con el sustantivo del cual se convirtió en un determinante, asumiendo, pues, el papel de posposición (speluncam in) o, y es el caso más frecuente en latín, de preposición (in speluncam). Así, pues, una misma partícula podía usarse como adverbio, preverbio y preposición. [M. Bassols de Climent, Sintaxis Latina, 10. edizioa, Consejo Superior de Investigaciones Cientificas, Madrid, 1992, 144-145. or.]
Gauza da ze adverbioak, hitz aski independenteak izanik, aski aise mugitu edo dislokatu ahal dira ki posizio ezohikoak afin bukatu bilakatzen adibidez preposizio. Antzera ere, beste maila batean, aditz-osagarriak hasi ahal dira dislokatzen ki posizio posverbalak eta bukatu sortzen VO ordenamendu sintaktikoa:
Beraz, modu ezberdinetako dislokazioak ager daitezke an hasiera e-evoluzio sintaktiko oso interesgarriak. Baina, gauza da ze lehenengo urrats hori (dislokazioa) ez da izanen erraza noiz behar den dislokatu elementu bat zein dagoen, nolabait esan, fusionatua ki beste zerbait, nola gertatzen den kin atzizki deklinatiboak (eta, zenbat eta fusionatuago, zailagoa dislokazioa).

Latinean, adibidez, bádira arrastoak e-inesibo pospositibo indoeuroparra ("-ai") zein existitu baitzén lehenago ze orokortu zedin "in" preposizio inesiboa:
La partícula “...-ae” del genitivo latino originalmente fue “...-ai”, es decir el antigüo locativo I. “Rey de Roma” expresado por “Rex romae”, significa en realidad “Rey en Roma”. [Azkue, R.M. Diccionario Vasco-Español-Francés]
Izan ere, aurreneko latinean, artean agertzen da "...–ae" atzizki lokatiboa, nahiz izan fosildua an osagarri oso motz eta errepikatuak nola Romae.

Gauza da ze preposizio inesibo berria ez zen etorriko ti dislokazioa e-atzizki inesibo "-ai". Ez. Hizkuntza indoeuroparrak hor egokituko zuen beste material bat, beste partikula independenteago bat, hain justu "in" adverbioa, afin garatu bere preposizio inesibo ezaguna, bitartean-ze "...–ae" lokatiboak jarraituko zuen azpi erabilera fosilduak harik-eta, finean, desagertu.

Izan ere, zenbat eta pospositiboki sintetikoagoa izan elementu sintaktiko bat, hainbat zailagoa bere dislokazio prepositiboa, logikoki. []

Etiketak: ,

igandea, urria 14, 2018

Erroteta: "... Nork uka liro hori?"

Xabier Errotetak dio noiz erantzuten ki nire aurreko arrapostu bat (ikus hemen eta baita adibidez hemen ere):
Orobat diozu: “Baina, behin jakinda zer den, ez da dudarik eze "an" partikula izanen litzateke ikaragarri ona ki euskal diskursoa. Antzera nola "gain", "aurka", "alde", "arten", "zein", "zeren"...”. Eta bai! Hots, baldin bagenitu baliabide prepositivo anitz eskura, puskaz aisago eta oparoago kurriaraziko genituzke perpausak eta diskursoa euskaraz, ez dea hala? Prefosta! Nork uka liro hori? [Xabier Erroteta]
Horra gakoa. []

Etiketak: , , ,

larunbata, urria 13, 2018

Nóla sortu zen "in" preposizioa, nondik etorriko ziren "in" edo "en". Eta antzera ere "an".

Jaso nuen an nire "Euskararen garabideak" (2002:58-59) ondorengo aipua non Bassols de Climent hizkuntzalari latinistak zuén deskribatzen mekanismoa edo prozesua nondik "in" adverbio indoeuroparra bihurtuko zén preposizio indoeuroparra aurre pasatu ki hizkuntza germanikoak edota latinoak an forma diferenteak nola "in" edo "en" (ikus adibidez atzoko eta herenegungo sarrerak gain "an" preposizioa):
Las preposiciones son palabras invariables por medio de las cuales se determina y precisa el significado de los casos. En las lenguas en que, como la española, no existen declinaciones, las preposiciones tienen una acepción más amplia, pues se utilizan para señalar el oficio que las palabras desempeñan en la oración. Existe pues una proporción inversa entre el número de preposiciones y el de casos. Los puntos extremos aparecen representados por el indo antiguo (no existen preposiciones) y las lenguas romances (no existen casos). El latín ocupa una posición intermedia.

La lengua latina heredó del i. e. (indoeuropeo) las preposiciones ab, ante, de, ex, in, per, pro, s-ub, s-uper. Derivó de adverbios i. e. (indoeuropeos) las preposiciones post, praeter, subter, contra, y de adverbios propios prope, pone, clam e intus. Pero no sólo los adverbios, sino también formas nominales y verbales pueden, despojándose de su significado material y concreto, convertirse en preposiciones. Pertenencen a esta categoría formas como circa, causa, gratia, beneficio, trans, adversus, etc..

Según hemos ya indicado, la mayoría de las preposiciones incluso las heredadas del i. e. (indoeuropeo) derivan de adverbios. Para comprender este proceso conviene recordar que en un principio los adverbios, que con el tiempo se convirtieron en preposiciones, dependían directamente del verbo y no regían ningun caso. Una frase como speluncam in currunt significaba “corren adentro, a la cueva”, con el tiempo, sin embargo, se produjo una dislocación relacionándose el adverbio in ya con el verbo, con lo cual surgió el compuesto incurro, ya con el sustantivo del cual se convirtió en un determinante, asumiendo, pues, el papel de posposición (speluncam in) o, y es el caso más frecuente en latín, de preposición (in speluncam). Así, pues, una misma partícula podía usarse como adverbio, preverbio y preposición. En latín, sin embargo, quedan sólo tenues vestigios del uso adverbial de las preposiciones. También se restringe hasta casi desaparecer el uso libre de preverbios para modificar el verbo. En realidad sólo subsiste con fuerza el uso de estas partículas como preposiciones o posposiciones. [M. Bassols de Climent, Sintaxis Latina, 10. edizioa, Consejo Superior de Investigaciones Cientificas, Madrid, 1992, 144-145. or.]
Bistan da ze, gerora, latineko postposizioak ere preposizio bihurtuko ziren an hizkuntza romantzeak nola frantsesa edo gaztelania.

Hortaz, bidea litzaké, labur bilduta, hauxe:
  • speluncam in currunt → non daukagu speluncam kin bere kasua (dirudienez, -m akusatiboa); in adverbioa, zeinen esangura litzakén "barru"; eta currunt aditz jokatua, alegia corren.
  • (in currunt) edo (in speluncam) edo (speluncam in) → Hor gertatu zen dislokazioa: halako prozesu edo mekanismo sintaktikoa zeingatik in estukiago lotuko zén kin aditza (in currunt, nondik etorriko zen incurren) edota kin izena (prepositiboki: in speluncam; edo postpositiboki: speluncam in). 
  • Inglesez edo gaztelaniaz, kasua galduko da (alegia, "-m"), emanez "in.." edo "en...".
"an" preposizioaren sorrera edo derivazioa antzeko bidetik dator [ikus an: inesivoa (non)]:
  • etxe hán egon zen → Ustezko protoforma, non "hán" adverbioa den.
  • etxean egon zen → Hor da sorrera e-kasu inesiboa an bere forma estandar buruazkena.
  • hán etxean egon zen edota egon zen hán etxean → Forma hau existitu egiten da an euskara (hán etxean), non hán den tonikoa
  • egon zen an etxea → Azken geltokia e-bidea dá "an" atono bihurtzea eta kasu inesiboa galtzea, emanez "an..."
Horra nóla sortu zen "in" preposizioa, nondik etorriko zirén, adibidez, inglesezko "in" edo gaztelaniazko "en". Eta antzera ere "an". []

Etiketak: , ,

ostirala, urria 12, 2018

Mekanismo sintaktiko garatzaile propio bezain universalak

Atzoko sarreraren bukaeran mintzo ginen gain universalitatea e-mekanismo sintaktikoak, zeinen azpian dagó, ezin bestela izan, logika komunikatibo orokorra, universala. Horrekin lotuta, gogora gaitezen, adibidez, nóla munduko hizkuntzetan zehar erabili izan diren zeharkako galderak afin derivatu erlatibo murriztaile burulehenak
Edota orobat gogoratu gintezke kin ondorengo bi sarrerak gain "(e)ze" erlatiboa, murriztailea ere, zeinen zorioneko agerrera ahal den igarri jarraiki logika interlinguistikoa
Euskarak bere historian erabilitako (edota arian diren) beste mekanismo sintaktikoak ere ez dira baizik plasmazio partikularrak e-tendentzia komunikatibo interlinguistiko orokorrak. Horrela, munduko hizkuntzen erdiak joan dira mugitzen ki estruktura "VO" komunikatiboki potenteagoa:
Eta antzeko indar eta bide orokorrak daudé azpi beste evoluzio partikularrak nola:
Atzo aipatutako "an" preposizioa ere dá derivatzen jarraiki bide sintaktiko orokor bat nondik adverbioak diren bihurtzen preposizio, eta nondik euskara ere abiatua baitzen (ikus sarrera titulatzén "an: inesivoa (non)", non jasotzen baitira esapide realak nola "hán etxean"): soilik falta zen azken bulkadatxoa afin sortu (edo derivatu) "an" preposizio distiratsua, gardena eta... euskararena. []

Etiketak: , , , ,

osteguna, urria 11, 2018

"in" preposizio latinoa ez da baizik "in" adverbio indoeuroparra preposizio bihurtuta

Irakurtzen dut nóla Errotetak (bere hemengo arrapostu batean) dú zehazten ze berak esandako arazoa (ikus hemen) ez dela velcro-efektu bat, nola nik interpretatu nion, baizik-eta sinpleki berak ez duela jakin zer adiera eman behar zaion “an” prepositioneari (esan nahi baita: inesivoa?, soziativoa?...):
..., erraiten duzu Erramunen esaldian ere badela velcro efektu bat. Nik ez dut hori hala ikusi ez sentitu, nire arazoa izan baita ez dudala jakin zer adiera eman behar zaion “an” prepositioneari. Zuk diozu ez duzula ikusten “nóla nahastu liteken [‘an’ prepositionea] kin kasu inesivoa”, baina enetzat hautu aski naturala da hori esaldi jakin horretan: [...] "Baldin jaquin izan baguenu eraiquitzen estatuac, ikusico hintuzque guizaqui asco an [< in] erpe zorrotzac e lehoiac". Hots, hori irakurri-eta, nik aisa uler nezake: “ikusiko genituzke gizaki asko lehoinen erpe zorrotzETAN (txirtxikatuak, xehakatuak…)”. 
Horixe ba! Soilik gaineratu ze nik nire erantzunean ez nuen esaten bázela hor velcro-efekturik, baizik justuki kontrakoa; nire hitzak izan baitzirén: "Nik, ordea, ez dut ikusten arrisku hori [velcro-efektua] inondik inora (areago, justuki baliabide prepositiboak izaten dira soluzioa ki velcro efektuak)".

Errotetak jarraitzen du:
Gizaki bat “lehoin baten erpe zorrotzETAN gatibu eta preso” irudia gauza aski normala da, ene ustez, eta hortakoz da probablea irakurle batek identifika dezan “an” hori marka inesivoarekin, kasu horrekiko formakidetasunaz baino ez izanik ere.
Hortaz, nahizta Errotetak ez jakin zéin adiera eman behar zaion ki "an " prepositione gardenki derivatua (ikus goragoko lehen aipua), dio ze preposizio horrentan aisa uler lezakeela adiera edo marka inesivoa, izanik hautu hori aski naturala, eta probablea dela irakurle batek identifika dezala "an" hori marka inesivoarekin.

Azken buruan, gauza da ze "an" preposizioa ez da baizik "(h)an" adverbioa bera baina preposizio bihurtuta (hain gardena da bere derivazioa), berdin antzean nola "in" preposizioa ez den baizik "in" adverbio indoeuroparra baina preposizio bihurtuta

Zeren mekanismo sintaktikoak, propioak izanik ere, hain izaten baitira universalak nola logika komunikatiboa bera. []

Etiketak: ,

asteazkena, urria 10, 2018

Velcro-efektuaren sakoneko soluzioa dá sintaktikoa, eta baliabideak eskura izanez gero...

Sarrera honetantxe aipatu genuén velcro-efektua, erabiliz izendapena zein Xabier Aristegietak jarri zion an bere artikulua titulatzén Euskarazko testuen komunikagarritasun-problema larriak (Senez, 2009), eta beste sarrera honetan aztertu genuen nóla Xabier Aristegietak berak azaltzen zuen zér den velcro-efektua. Horretaz, hemengo komentario batean, Xabier Errotetak dio ondorengoa gain nóla soluzionatu velcro-efektua (noiz erantzuten ki beste komentario hau): 
Ordean hori erran ondoren ez du neholako alternativa ortotipografikorik eskaintzen salatzen duen arazoa konpontzeko, iduri ta agortuak direla komekin ateka horretatik ateratzeko bideak. [Xabier Erroteta]
Nire ustez ordea, Aristegietak dú proposatzen soluziobide hau:
Nik uste dut komak euskaraz oraingoz esleituta daukan erabilera-eremua zertxobait zabaldu beharko litzatekeela, aipagai dauzkagun pausaldi berezi hauek ere, kasu batzuetan, koma bidez adierazteko. [Xabier Aristegieta, Senez, 2009, Euskarazko testuen komunikagarritasun-problema larriak]
Eta gauza da ze hala bide batak (komak) nola besteak (koma garaiak, arrastak edo apostrofoak) agerianago utziko dituzte estuasunák zeintan mugitu behar den prosa buruazkena. Nire ustez, soluzioak jo beharko luke ki izan sintaktikoa, ez grafikoa, zeren hori izanen litzake seinale argia eze sintaxia ari den irabazten jarraitutasun irekia, zein baita azken helburua.

Gauza litzake erabiltzeá baliabide burulehenak noiz-ere ikusten den posible, horiexek baitira sakoneko soluzioa ki velcro efektuak, zein ez diren baizik zuzeneko ondorioa e-inkoherentzia sintaktiko-interpretatibo buruazkena. Norberak ikusi beharko luke noiz zer erabili, baina euskal tradizio idatzi edo mintzatuan aurkituko balira aukera sintaktikoak zeinekin joan soluzionatzen ahalik eta kasu gehienak, nire ustez hori litzake biderik zuzenena.

Adibidez, goragoko aipuan dio Errotetak:
Ordean hori erran ondoren ez du neholako alternativa ortotipografikorik eskaintzen salatzen duen arazoa konpontzeko,...
Hor ez dago velcro-efektu puru bat, baina bi aditz-forma horiek jarraian emanda, duda sor dakiguke zér ari garen irakurtzen. Hor báda soluzio sintaktiko bat askoz eraginkorragoa ze koma edo apostrofoa, zein jada den existitzen an euskal textugintza, gutxitan agertua bada ere: "afin(-eta)" nexu burulehena:
Ordean hori erran ondoren ez du neholako alternativa ortotipografikorik eskaintzen afin konpondu salatzen duen arazoa,...
non, "konpondu salatzen" horretan, berriro ageri zaigu velcro-efektua, zein berriro konpondu ahalko dugun erabiliz a-erlatibo prepositibo "zein":
Ordean hori erran ondoren ez du neholako alternativa ortotipografikorik eskaintzen afin konpondu arazoa zein salatzen duen,...
Velcro-efektuaren sakoneko soluzioa dá sintaktikoa, eta baliabideak eskura izanez gero... []

Etiketak: ,

asteartea, urria 09, 2018

Beraz, finean, soilik erabili ahal dugu ezezko esaldietan? A ze desbidea!

Justuki publikatu berri genuelarik atzoko sarrera, zeinen atzeneko bi hitzak dirén gutxiago potentea, hara non ikusten dugún Luis Lauzirikaren ondorengo komentarioa (hemen):
Possible izango da inoiz honelakoak erabiltzea euskaraz:
- gutiegi effizientea.
- oso guti radiactivoa.
- gutiago zuria, gehiago zuria. [Luis Lauzirika]
Eta gauza da ze posible, posible... báda, izan ere Euskaltzaindiaren gramatikak (EGLUk), behin esán ze:
Arazoa, hortaz, aditzondo baten edo izenondo baten mailaz ari garenean sortzen da. Hemen desberdintasuna gehiagotasunezkoa dela besterik ezin esan daiteke. Horrela, *etxe bat bestea baino gutxiago garestia dela esatea debekatua badago, ... [Euskal Gramatika. Lehen Urratsak V, 274. or.]
eta ikusiz nóla idazle zaharrek erabili izan dituztén molde horiek, dú amaitzen esanez, aski desgogara, eze:
Dena dela, arazo honen aurrean gomendioren bat eman behar balitz, hau izango litzateke: modu guztiz mugatuan erabiltzea horrelako esamoldeak, zehaztasuna beste bideren batetik ezin salba badaiteke. [Euskal Gramatika. Lehen Urratsak V, 275. or.]
Eta nire galdera da: zergatik ebaki horrela hegoak ki estruktura sintaktiko bat zein, eurek diotenez, behar dugun? Ez al litzake egokiagoa hegaldi librean uztea estruktura beharrezko hori afinda hiztunek erabaki dezatén, modu askoz askeagoan, nólatan eta zénbat alditan erabili? Zein irizpide komunikatibo ari dira erabiltzen hor afin horrela mugatu erabilera hori? Zergatik ibili beharko ginake gu, edo beste edozein, murriztuz gure erabilera e-estruktura bat zein iruditzen baitzaigu hain beharrezkoa nola ondo ekarria?

Horrela, estruktura geldituko dá ondo ez-normalizatua lehenda ailega zedin ki normalizatu, nola akaso gertatuko zen jarraitúz bidea e-Orotariko Euskal Hiztegia, non estruktura hori bázen normaltasunez jasoa, justuki ber normaltasunez nola jasotzen baitzen Azkueren iritzi personala buruz erabilera hori: lo considera barbarismo:...:
- (Con adj. o part.). Espiritua izanen duzu idekiago, gutiago nahasia eta freskoago. Phil 92. Beste hortz batzü gütiago xuriak. "Moins blanches". Arch Gram 144. Gutiago gizon bihurtu naiz. SP Imit I 20, 2.

- (En oraciones negativas, con adj. o predicado). No es menos. Azkue, que cita el ejemplo de He Phil, lo considera barbarismo. Ez naiz hargatik gutiago iustu. Ch III 30, 5. Bertze bat ez gutiago ederra. He Phil 60. Neglijatzia ezta gutiago bekatu mortal. CatLan 4. Handia balinbazaitzu ere, ez da gutiago egia. Dv Lab 361 (v. tbn. ezta gutiago egia en Hb Egia 117, Jnn SBi 89, HU Zez 76s, JE Ber 66). v. tbn. Gutiago: Mih 105. Dh 112. JesBih 21s. Elsb Fram 176. Arb Igand 104.

- (Precediendo al sust.). Gutiago bazka emanik ere, garbitik emanez. Dv Lab 119. Aita hemen baginu, gutiago oinhaze ginuke! Laph 200.
Euskaltzaindiaren Hiztegi (arautzaile) berrian aldiz, ikusi dugunez, Orotarikoaren hiru erabilera horietatik soilik utzi digute hórixe zein Azkuek zuen konsideratzen barbarismo (ezezko esaldietakoa), kendu dituztelarik beste biak:
- (Ezezko esaldietan, izenondoaren ezkerrean). Beste bat, ez gutxiago ederra.
Beraz, finean, soilik erabili ahal dugu ezezko esaldietan? A ze desbidea! []

Etiketak: ,

astelehena, urria 08, 2018

Bistakoak dira diferentziak

Atzoko "El Correo" egunkarian ahal dugu irakurri editorial bat dedikatua ki euskara batua (seguruena idatzia ganik norbait ondo lotua kin euskal kultura), zeinen hasiera eta bukaera diren hauek:
El euskera comenzó a unificarse como lengua literaria hace 50 años, cuando Euskaltzaindia resolvió en Arantzazu que esa era la vía más segura para su pervivencia como referencia común de los vascohablantes ante un mundo que ya entonces se adivinaba global. Nada hubiera sido igual ni para el euskera ni para el desarrollo de una cultura compartida si la Real Academia de la Lengua Vasca se hubiese limitado a contemplar la situación precedente, deleitándose con la variedad dialectal como fuente indiscutible de riqueza lingüística y expresión de la diversidad. [...] El euskera batua fue una reclamación expresa de quienes a finales de los 60 del pasado siglo escribían en esa lengua siguiendo cánones de universalidad. Pero el logro no hubiera sido posible sin el magisterio indiscutido y, sobre todo, la claridad de ideas y el tesón de Koldo Mitxelena; de un sabio que pensaba en el país.
"El Correo"-n ere, Isabel Ibáñez kazetariak dú sinatzen artikulu bat gain euskara batua, zeinen lehenengo paragrafoa doakizun jarraian:
Sería interesante poder mirar por un agujero en el tiempo y en la pared para poder contemplar a los expertos de Euskaltzaindia discutiendo un proceso que había comenzado en 1918 con la propia constitución de la Academia de la Lengua Vasca: el de la unificación de los distintos dialectos del batua en uno solo, el batua, presentado al mundo hace justo 50 años. Como suele suceder en cualquier revisión de una lengua, aquellas sesiones, lejos de sucederse en aguas calmas, tuvieron lugar en medio de una tempestad provocada entre otras cosas por una letra, la "h", que lejos de quedarse muda -eso querían los puristas con su desaparición- aspiraba a sobrevivir, como sucedió.
"Berria" egunkarian ere Garikoitz Goikoetxea kazetariak ber gaia erabiliko du an artikulu bat zeinen lehenengo bi paragrafoak diren hauek:
Egindako bideari bai, baina batez ere etorkizunari erreparatu nahi izan diote Euskaltzaindiaren hamazazpigarren biltzarrean: euskara batuak zer erronka dituen. Euskara batuaren adierazpena sinatuta amaitu da Arantzazuko kongresua, eta etorkizunari begira jarri dira dokumentu horretan ere: transmisioari heldu diote. Kezka agertu dute euskara batuari buruz zabaltzen ari diren aurreiritzi ezkorrekin, eta estandarizazioak ekarritako aurrerabidea goraipatu dute: «Euskaldun oso izateko modua ekarri digu euskara batuak». Erronkatzat jarri dute sortutako oinarria belaunaldi berriei transmititzea: «Haiei dagokie eskuratu dieguna osatu, hobetu eta hurrengoei transmititzea».

Hiru eguneko kongresua egin du Euskaltzaindiak Arantzazun. Oraintxe dira 50 urte 1968ko biltzarra egin zutela; euskara batuaren oinarria jartzeko bilkura nagusia izan zen. Horregatik bildu dira Arantzazun, 1968an bezala. Ekitaldia ixteko, familia argazkia egin zuten atzo; euskaltzainekin batera izan ziren erakundeetako eta euskalgintzako ordezkariak.
Bistakoak dira diferentziak an fluentzia, aberastasuna, koherentzia sintaktiko-interpretatiboa, irekitasuna, eraginkortasuna... zeinen atzean dagó... sintaxi buruazkena, gutxiago potentea. []

Etiketak: , ,

igandea, urria 07, 2018

Baliabide funtzionalak gradualki

Euskarak behar ditu baliabideak ki ahalbidetu sintaxi burulehen potente eta efektiboa (gero bakoitzak erabil ditzala a-baliabideak zein nahiago). Euskal Herritik agerikoa da, guztiz evidentea, eze hizkuntza burulehenak nola inglesa (edo frantsesa) dirá askoz ere funtzionalago ze hizkuntza buruazkenak nola japonesa (edo euskara buruazken estandarra).

Pare bat urte daramatzat japonesa ikasten eta, ia egunero entzuten ditudalarik adibidez irrati japonesak, ia egunero ere harritzen naiz gehitxoago kin izugarrizko falta e-fluitate expresiboa e-hiztun japoniar tipikoak noiz ez duten irakurtzen (asko-askotan egiten dituzte etenak, modu guztietakoak, errepikapenak...), hala nola kin euren izugarrizko falta e-expresibitatea noiz irakurtzen duten (gero, entzuten dituzu inglesez eta beste batzuk dira komunikatiboki). Eta arrazoia ez da hizkuntza japoniarra artifiziala denik, baizik hizkuntza japoniarra buruazkena dena, buruazken zurruna, are zurrunago ze euskara buruazken estandarra, inkluso askoz zurrunagoa ere.

Zenbat eta zenbat hobeto biziko lirateke komunikatiboki japoniarrak baldin hasiko balira gradualki garatzen baliabide burulehenak! Hainbesteraino non ez den dudarik eze noiz edo noiz hasi beharko direla egiten bide hori (akaso milurteko bat beharko da evidentzia linguistiko hauek euren bidea egin dezaten, baina noizbaiten oso argi egonen dira gauza hauek). Edonola ere, bide hori ez da erraza, eta ikusitakoak ikusita, esango nuke ondo zaila dela, izanik ere zentzuzko bide bakarra.

Gainera esan behar da ze beharrezko baliabide burulehen horiek ezin dira izan edozein, eta ezin dira inplementatu edonola. Halako sintaxi burulehen eraginkor bat ezin da inplementatu mediante baliabide burulehen motelak, kaskarrak edo astunak ze ez duten ondo betetzen euren funtzio diskursibo fluizante eta askatzailea. Ez horixe. Aurkitu behar dira baliabide egokiak, funtzionalak, euren funtzio diskursiboa ondo betetzen dutenak.

Behin aurkitutakoan, eta gorago nioenez, baliabide horiek ezin dira denak ere inplementatu kolpez eta batera. Ez, inplementatu beharko dira gradualki, prozesu batean, non zorioneko hiztun erabiltzailea joango den moldatzen ki aukera burulehen berri horiek pausuz pausu, halatan ze, behin lehenengo pausua eginda, bigarren pausua askoz errazagoa izanen baita, zeren existitzen dira efektu sinergiko-osagarriak arten baliabide burulehen guztiak.

Lehenengo pausu batean, saiatu gintezke normalizatzen erabilera e-baliabide prepositibo guztiak zein erabili diren noizbait, behin bada ere, eta edozein kontextutan delarik ere. Hor sartuko lirake, jakina, "zein" familiako erlatiboak, baina baitare "(e)ze" erlatiboa, edota "noiz", "nor", "afin", "aurka", "gain" edota "bitartean-eta" besteak beste, eta euren derivatu hurbilak nola "bitartean-ze", "bitarten" edo "arten A eta B". Ez da dudarik eze, hasteko, baliabide sorta horrek eginen zuen lan ederra.

Eta behin lehenengo pausu hori emanda, hurrengo pausuak lirake ondo errazagoak. []

Etiketak: , , ,

larunbata, urria 06, 2018

Koherentzia sintaktiko-interpretatiboa dá preventziorik onena kontra velcro-efektua

Aurreko sarreran aipatzen genuén velcro efektua, erabiliz izendapená zein Xabier Aristegietak jarriko zion an bere artikulua titulatzén Euskarazko testuen komunikagarritasun-problema larriak (Senez, 2009). Jarraian doakizu, irakurle, nóla Xabier Aristegietak berak azaltzen dun zér den velcro-efektua:
Adierazpen grafikorik gabeko pausaldia eta «Velcro efektu» gogaikarria

Esan bezala, problema hau eta atzerakargarena dira -biak aspalditik diagnostikatuak baina oraindik ere ebatzi gabeak, euskal testuetan barra-barra agertzen baitira-, askoren ustez, eta ni erabat ados nago irizpen horretan, euskarazko testugintzak gaur egun dituen bi problema larrienak, eragiten dituzten ulermen-oztopoen norainokoarengatik eta daukaten hedapenarengatik, mota guztietako testuak kutsatzen dituzte-eta.

Laburki adierazita, honakoan datza problema: euskaraz hitz egiten ari garenean badago egiten dugun pausaldi bat, zeina, hitz horiek idatziz jasotzean, inolako zeinu berezirekin adierazten ez den. Ondorioz, idatzitako testua irakurtzen dugunean, grafikoki adierazitako inolako etenik ikusten ez dugunez, ez dugu detektatzen, eta horrek gaizki-ulertuei atea irekitzen die.

Izan ere, testu bateko ondoz ondoko edozein bi hitz sintaktikoki uztartzea bideragarria den bakoitzean, uztardura hori egiteko berezko joera sortuko da irakurlearengan, eta horrenbestez, hitz horiek bata besteari semantikoki lotuta daudela interpretatuko du, baita berez halako loturarik ez dagoenean ere. Arropa edo oinetakoak lotzeko erabili ohi den velcro-sistemarekin gertaturiko gauza bera da, azken finean: velcro-mutur batek oihal bat ukitzen duen bakoitzean horri itsatsita geratzen den bezalaxe, hitzak ere, bata bestearen aldamenean egote hutsaren ondorioz, elkarri «itsasteko» joera sortzen da irakurlearengan, hitz horien artean esanahi-loturarik ez egon arren. Horrenbestez, ez bada argi agerrarazten halako loturarik ez dagoela eta, are gehiago, pausaldi edo eten bat egon badagoela, arriskua da irakurleari iradoki ahal izatea testugileak bilatzen ez duen esanahi bat.

Egia da, dena den, pausaldi horrek ez daukala antzik ikur bereki batez adierazten diren pausaldiekin. Koma batek adierazten duen etena baino laburragoa dela esango nuke. Argi ikusten dudana da pausaldi horiek egin beharra nolabait adierazi behar dela, ez adierazteak ulermen-arazo larriak sortzen baititu. Agian eztabidagarriagoa da zer ikurren bidez markatu behar diren eten horiek. Nik uste dut komak euskaraz oraingoz esleituta daukan erabilera- eremua zertxobait zabaldu beharko litzatekeela, aipagai dauzkagun pausaldi berezi hauek ere, kasu batzuetan, koma bidez adierazteko.

Problema agerian uzten duten adibideak:
  • «Aralar bakarrik aurkeztuko da EAEko hauteskundeetara».
Esaldi honek ematen digun informazio hutsean oinarriturik, ez dago jakiterik zer esan nahi duen: Aralar beste inorekin koaliziorik egin gabe aurkeztuko dela, ala hauteskundeetara alderdi politiko bakar bat, Aralar, aurkeztuko dela. Agian baten batek esango du testuinguruak argitzen duela zalantza, edo esanahia hain dela nabaria non gure ingurunean bizi den edozein irakurlek esaldia berehala ulertuko lukeen. Baina nik uste dut hori ez dela kontua. Esan nahi dudana da ez zaidala oso onargarria iruditzen nork eta testugile batek, alegia, testuak egiteaz arduratzen den norbaitek, bere lanaren eskastasunei aurre egiteko sorospen bila jotzea zertara eta testuingurura. Testugilearen erantzukizuna baita testu beregaina ekoizteaz arduratzea, salbuespen bakanak salbuespen. Ikuspegi horretatik, testuingurura jotzea (joaraztea, zehazkiago esatearren) iruditzen zait dela testugileak bere zeregin batzuei aurre egin behar ez izateko asmaturiko nolabaiteko aitzakia. [Xabier Aristegieta, Senez, 2009, Euskarazko testuen komunikagarritasun-problema larriak]
Aurreko sarrerako "an" partikula dá preposizio bat, edo bestela esanda, buru sintaktiko prepositibo bat, zeinen irakurketak berak ("an") adierazten baitu ze hortxe hasten da sintagma prepositibo bat, justuki inesiboa. Horrela, preposizio argi horren ondorengo izen-sintagma itsatsiko da an gure entendimendua an modu inesibo artikulatu, progresibo eta koherentea. Eta koherentzia sintaktiko-interpretatiboa dá preventziorik onena kontra velcro-efektua. []

Etiketak: , ,

ostirala, urria 05, 2018

"an" izan daiteke "estonagarria" bezain estonagarria, lehenengo aldiz entzundakoan, baina luzera, askoz erabakiorragoa

Ikusi berri dut komentario bat (an bloga deitzén Referentziak) non XE.-k erantzuten dion ki ondorengo esaldia e-Erramun Gerrikagoitia:
"Orduan animalien regueac erantzun zuen: "Baldin jaquin izan baguenu eraiquitzen estatuac, ikusico hintuzque guizaqui asco an lehoien erpe zorrotzac"!

Baina azquen auquera hau duc gutiago hurbila ganic original grecoa nondic nic dudan traducitu. Ari nauc bide berri bila nire cautan Erroteta, ondo daquiquean lez. Besteric duc ea "bide berri hortan" bilakatzen den textua -mezua- sobera opaco eta infranqueable ulergarritasunean, nic ezetz uste.
Hauxe da komentarioa e-XE.:
Beharbada ez da textu bat "sobera opaco eta infranqueablea", baina baditu haatik bere nekeak irakurle arruntarentzat.

Funtsean, arazoa da "an" partikula, zeina irakurle euskaldun gutiz gehienek intuitiboki lotuko duten inesivo kasuarekin (etxe-AN, gure-AN, Donosti-AN, etc). Bizkitartean, zentzu inesivoa eratxikitzen badiogu hemen, esaldiak ez du zentzurik, eta hortik heldu dira preseski arazoak, ez "infranqueableac" baitezpada, baina bai irakurle eli bat estonatu eta ohiltzeko bezain patarrak.
Pozgarria da irakurtzea ze irakurle euskaldun gutiz gehienek intuitiboki lotuko dute "an" partikula  kin kasu inesivoa. Hala ere,  XE.-k dio ze zentzu inesivoa eratxikitzen badiogu hor, esaldiak ez duela zentzurik. Hau da, ulertzen dudanez, arazoa da ze "an" partikula lotuko genuké kin "guizaqui asco" ordezta kin "lehoien erpe zorrotzac", eraginez halako velcro efektu bat. 

Nik, ordea, ez dut ikusten arrisku hori inondik inora (areago, justuki baliabide prepositiboak izaten dira soluzioa ki velcro efektuak): 
  • Mintzatuan, ez dago batere arazorik, argiki lotzen baita "an" kin ondorengo materiala.
  • Idatzian ere ez, zeren "an" partikula hori agertzen da isolaturik, eta zerbaitekin nahastekotan izanen zén kin "han" adverbioa", nondik derivatzen den "an" (hala ere, "h"-ak argi uzten du ze dá beste "an" bat), baina ez dut ikusten nóla nahastu liteken kin kasu inesivoa.
    Jakina, estonagarria izan daiteke entzutea edo irakurtzea lehenengo aldiz "an" prepositiboa, antzera nola estonagarria izan ahal den entzutea edo irakurtzea "estonatu" aditza edo "zein" erlatiboa bera ere baldin inoiz ez badituzu entzun. Baina, behin ulertuta zer den, ez da dudarik eze "an" partikula izanen litzateke ikaragarri ona ki euskal diskursoa. Antzera nola "gain", "aurka", "alde", "arten", "zein", "zeren" ... []

    Etiketak:

    osteguna, urria 04, 2018

    "n gain r" ordezta "n, r-ren gainean"

    Aurreko sarreran aipatu dugu nóla matematikaren arlotxo batean dén erabiltzen "A gain B" expresioa ordezta "A, B-ren gainean". Ikus hiru.eus atarian nóla zehazten den puntu hau:

    Jakina, "gain" hori bera zabaldu liteke ki beste edozein adiera e-bere bikote pospositiboa ("-(r)en gainean"), izanki halako zabaldura semantikoak aski mekanismo naturalak ki garatu sintaxiak.

    Eta horrela, adibidez, esanguratsuki errazago mintza gintezke gain gaiak zein interesatzen zaizkigun. []

    Etiketak: , ,

    asteazkena, urria 03, 2018

    Eta ez da dudarik eze asmatu zuten

    Itziar Ugarte-k bere atzoko artikulu mamitsuan (ikus atzoko sarrera) ekartzen dizkigú ondorengo hitzak e-Jabier Agirre mediku eta tekniko linguistikoa (ikus "«Eta hau nola esan?»"):
    Bi bidetara jo zuten [afin bete hutsune lexikoak], Agirrek azaldu duenez: «Euskarazko hitz zaharrak berreskuratzera edo zeuk asmatzera; eta hor aukerak zabaltzen dira: maileguak, hitz eratorriak, hitz elkarketak, zabalkunde semantikoa...».
    Beraz, gauza zen hitz zaharrak berreskuratzea edota hitz berriak asmatzea jarraikí betiko bide edo mekanismo lexiko sortzaileak, hala nola zabalkunde semantikoa edo beste edozein modu e-moldapen lexikoa.

    Sintaxian ere, bádira estruktura eta baliabide zahar aski ahaztuak zein saiatu beharko ginen berreskuratzen lehenbailehen, berdin nola bádiren betiko mekanismo sintaktiko sortzaileak, zein diren orobat euskararenak nola latinarenak edota munduko beste edozein hizkuntzenak, hala nola adibidez baliabide postpositiboen aurreratzea (latinezko cum postpositiboa preposizio bihurtuko zen) edota zabalkunde semantikoa bera (latinezko ad adlatiboa datibo ere bihurtuko zen).

    Zergatik ezin gara gu saiatu aurreratzen kin? Zergatik ezin gara gu saiatu lehenago berreskuratzen eta gero semantikoki zabaltzen ki morfema ki erabilera adlatiboak (edota destinatiboak), aparte datiboak?

    Adibidez, euskaran ere, matematikaren arlotxo batean bada ere, garai horretan proposatuko zén
    A gain B
    ordezta
    A, B-ren gainean
    eta ez da dudarik eze asmatu zuten. []

    Etiketak: , ,

    asteartea, urria 02, 2018

    Itziar Ugarte: "Hitz guztiak dira garai batean sortuak,..."

    Dio Itziar Ugarte kazetariak an bere artikulua titulatzén "«Eta hau nola esan?»" (ikus gaurko Berria):
    Hitz guztiak dira garai batean sortuak, testuinguru baten oinordekoak. [Itziar Ugarte]
    Bai, existitu zen garai (eta testuinguru) bat non ez zen hitzik bat ere, eta handik hona hitz guztiak izan dirá noiz edo noiz sortuak, nola edo hala, halabeharrez.

    Zergatik ez genuke jarraitu behar sortzen hitzak?

    Eta ber gauza gertatzen da kin estruktura eta baliabide sintaktikoak: denak ere izan direla noiz edo noiz sortuak, nola edo hala.

    Zergatik ez genuke jarraitu behar sortzen estruktura eta baliabide sintaktikoak? []

    Etiketak:

    Automatismoz edo ez, imitazioz edo ez

    Dio Irene Arraratsek an artikulua e-Lander Arretxea zein aritu garen komentatzen an azken hiru sarrerak (hau , hau eta hau) [Prosa apropoposa gurea? (2016-1-17]:
    ... prosa modu hori ez da bere baitakoa, hau da, sortzen duen gehiena erdararen imitazioa da.
    Prosa eredu horren zabaltzeak automatismo batzuk ere ekarri dituela dio Arraratsek: atzerakargagerundio faltsuakpuntuazio pobrea –komak eta puntuak bakarrik erabiltzea–, perpaus erlatiboen erabilera neurrigabea… [Ikus Prosa apropoposa gurea? (2016-1-17)]
    Beraz, Arrarats-en hitzetatik segitzen da ze:
    • imitatu egiten da eredu bat, erdararena, non ez dagoen atzerakargarik, baina emaitza ateratzen dá atzerakargatua
    • imitatu egiten da eredu bat, erdararena, non puntuazioa ez den pobrea, baina emaitza agertzen dá pobreki puntuatua 
    • imitatu egiten da eredu bat, erdararena, non perpaus erlatiboak ez diren erabiltzen neurrigabeki, baina emaitza dá perpaus erlatiboen erabilera neurrigabea;
    • edo, laburrean, imitatu egiten da sintaxi bat potentea eta eraginkorra, erdararena, baina emaitza ez dá ez potentea ez eraginkorra.
    Zein da arazoa? Arazoa da ze ezin da inplementatu sintaxi burulehenaren potentzia (informazional eta expresiboa) arartez estruktura eta baliabide sintaktiko buruazkenak, zein diren hagitz ahulago ze euren kontraparte burulehenak, halatan ze justuki ahultasun sintaktiko horregatik sortuko da atzerakarga, justuki ahultasun sintaktiko horregatik beharko da puntuazio erlatiboki gehiago, eta justuki ahultasun sintaktiko horregatik askoz kontu handiagoz erabili beharko dira perpaus erlatiboak. Automatismoz edo ez, imitazioz edo ez. []

    Etiketak: ,