Eizagirre et al. (1994): "Arazoa areagotu egiten da informazioaren bi zutabeok (aditza eta sujetoa) elkarrengandik urruntzen ditugunean, ..."

Genioén atzo ze sujetua eta aditza ezinbestekoak dira an esaldia (nahiz izán eliptikoak), halan-ze konsidera daiteke ze bi elementu horiek osatzen dute esaldiko oinarria eta zutabe nagusia (sujetua, tipikoki thematikoa, litzaké oinarria; eta aditza, tipikoki rhematikoa, litzaké zutabe nagusia), zeinen gainean zehaztuko eta osatuko da informazio rhematikoena (pentsa geinke an hormak eta bukaerako teilatua, zein litzakén helburuzko elementu fokala), non emanen baita informazio (subjetiboki) "berriena" eta non (justuki teilatuan) jarriko baita indar prosodiko nagusia. 

Horretaz mintzo zirén Eizagirre et al. (1994) an euren "Argi dazteko bideak" (HAEE-ek publikatua), zeinen ondorengo aipua jasotzen genuen an gure "Euskararen garabideak" (2002):

Horiekin batera [ari dira gain aditza eta sujetua], badira beste zenbait elementu osagarri, aditzaren eta sujetoaren ezkerrean jarri ohi ditugunak. [...] Arazoa areagotu egiten da informazioaren bi zutabeok (aditza eta sujetoa) elkarrengandik urruntzen ditugunean ... [HAEE, 1994]

Bai, horixe dira sujetua eta aditza: 

... informazioaren bi zutabeok (aditza eta sujetoa) ... 

halan-ze, beti ere orohar, diskursiboki komeni da ze S eta V eman daitezén hasieran eta elkarrekin, berdin nola, berriro orohar, diskursiboki komeni dán ze V eta O rhematikoak eman daitezén elkarrekin eta bukaeran, hola bide emánez ki SVO ordena. [⇶]

Vennemann (1972): "... the subject-predicate relationship is not an operator-operand relationship but a relationship sui generis, with its own universal natural serialization rule [...] [(Subject) {Predicate}]"

Vennemann (1972) zúen desberdindu erlazioá arten sujetua eta aditza tikan erlázioá arten objetua eta aditza (an bere artikulua titúlatzen "Analogy in generative grammar. The origin of word order") esánez ze lehenengoa izanen litzakén "operator-operand" erlazio bat (non operandoa dán nagusitzen semantikoki eta sintaktikoki gain operatzailea), bitárten bigarrena ez litzaken halakoa izanen, baizik erlazio bat sui generis (gutxio dependentea) kin ordena natural universala, non aurrena joanen zán sujetua, eta gero predikatua:

... the subject-predicate relationship is not an operator-operand relationship but a relationship sui generis, with its own universal natural serialization rule (5).

(5) {{Predicate} (Subjectc)} ⇒ [(Subject) {Predicate}]

Dá oso gogoeta interesgarria, non argi gelditzen dan erlázio berezia zein dan gertatzen arten sujetua eta predikatua, zein dan ezberdina ti erlazioak arten buru sintaktikoak eta euren osagarriak.

Gauza da ze sujetua eta aditza dira hóriek bi elementuak zein ezin diren falta an esaldi bat (nahiz izán eliptikoak), eta zentzu horretan dirá oso bereziak, zatio ezinbestekoak (ikus gure sarrera titúlatzen "Fernández eta Ortiz de Urbina (2007): '... perpausari (...) nahitaeztoa zaiola subjektua.'").

Alde horretatik, esan geinke ze sujetua eta aditza dirá esaldiko bi zutabe nagusiak, nahiz gero, diskursiboki, orohar sujetua izán buru diskursibo thematikoa zeintaz predikatuak predikatuko du zerbait rhematikoa. Eta horixe da arrazoi printzipalá arrén joan dadin nagusitzen ordena natural eta universal hori (sujetu-predikatua), justuki arrazoi diskursiboa (ikus gure sarrera titúlatzen "Gure helburu funtzionaletarako, sujetua konsidera daiteke buru diskursiboa e esaldia (zeinen osagarri diskursiboa dén predikatua)"). [⇶]

Oinarrizko inventario grafiko-fonemikoa ti zeltiberikoa

Atzoko sarreran genúen ikusten nóla deklinatuko zirén izenak an mintzaira zeltiberikoa segun berreraikipena ganik Beltrán-Lloris/Jordán Cólera ("Celtibérico", 2016, Prensas de la Universidad de Zaragoza):

Eta akaso faltan botatzen da jakítea gutxi gorabehera zéin fonema, zéin soinu erabiltzen zituzten (zénbat vokal, zéin konsonante,...), eta ja bide batez, nóla idazten zituzten. Horrá oinarrizko inventario grafiko-fonemiko bat (klikatu gain irudia afin hobeki ikusi):

Behin ikásita nóla irakurri textu zeltiberikoak, entreteni gintezte irákurtzen ondoko textutxua ti tesera bat zein aurkitu den an antzinako hiria déitzen Kontrebia Belaiska:

lubos alizo/kum aualo ke(ntis)

kontebiaz/belaiskaz

Hór ikusten dugu ablatibo bat an "-z", bitan emana: "kontebiaz / belaiskaz" (alfabetoak ez zuen onartzen idáztea "-tre-" an "kontrebia"), zein itxuran ez dún signifikatzen prozedentzia, baizik zeinékin egin den paktua e ospitalitatea. [⇶]

Zeltiberikoa: ti ber familia lingusitikoa zein galoa eta irlandesa

Herenegun genúen jasotzen ondorengo mapa (Dryer) non agertzen dirén zenbait mintzaira zahar:

Hizkuntza horien artean dá aurkitzen "Hispano-Celtic" mintzaira (SOV), zein ez den baizik mintzaira zeltiberikoa, hau da hizkuntza zelta bat (ti familia e galoa eta irlandesa) zein, dirudienez, mintzatu zén adibidez an Laguardiako "La Hoya" herri zaharra. 

Gehiago jakin daigun gain mintzaira zeltiberikoa (orohar ez da asko ezagutzen zeren soilik gelditu baitira zenbait idatzi labur), hona hemen nóla ikerlariak berreraikitzen ari diren haren kasu deklinatiboak (aterea ti "Celtibérico", Beltrán-Lloris/Jordán Cólera, 2016, Prensas de la Universidad de Zaragoza):

Interesgarria. [⇶]

Hala OVS nola VOS nola ere VSO (kin SVO alternatiboa) azal daitezke bidéz sujetu thematiko orohar oso eskuragarriak (askotan eliptikoak) an zirkunstantzia gehienetan ondo kontextualak

Atzoko sarreran aipatzen genuen nóla garai batean VSO ordenak ez ziren batere salbuespenezkoak, akaso islátuz joera diakroniko partzial eta tenporalki mugatu bat aldé VSO, zeintaz genioén:

Bihar saiatuko gatzaio emáten azalbide bat ki joera diakroniko partzial eta tenporalki-mugatu hori aldé VSO (beti ere kin aukerako SVO topikalizatua), zein, edozein kasutan, ez zén baizik joera progresibo bat aldé VO, eta zein, finean, bukatuko zen nagusiki redirekzionatzen aldé SVO.

Horrekin loturik, aspaldi ikusten genuen (an gure sarrera titúlatzen "Espekulatzen buruz euskara zaharra") nóla sujetuak geldi litezke morfologikoki sufijaturik ki aditza an fase zahar bat, akaso islátuz OVS ordena transitibo bat (zeinen barruan legoké VS ordena):

Espekula dezagun pixkat buruz euskara zaharra, jarraiki haria hon aurreko mezua eta komentarioak. Eta gauza da ze, hasieran sortuko zirén mezu oso sinpleak, zeinetan gehienetan nahikoa izanen zen hitz bat:

Ur

Hitz hori izanen zén oso konkretua (ez abstraktua), akaso substantibo bat nola "ur" edo "su". Gero sortuko ziren aurreneko aditz-forma sinpleak (abstraktuagoak):

Ur da

non "da" horrek adieraziko zuén uraren presentzia, eta akaso balioko zuén tu adierazi nón dagoen ura: gramatikalki "da" horren jatorrizko balioa egon liteke artén aditza, erakuslea eta adberbioa.

Geroago, aditz presentzial sinple horren gainean eraikiko zirén aditz-forma konplexuagoak (bai intransitiboak eta baita transitiboak ere, bide beretik):

Ur da go

Ur da uka

non "uka" horrek signifika lezaké "eskua", nondik etorriko ziren "ukabila", "ukan", "ukatu", "ukitu", "ukondoa", ... (ohar gaitezen ze "ukan" akaso ez litzake baizik inesiboá hon "uka", nola sujeritú horrék Vahan Sarkisian-ek an bere artikulua titulatzen "La formación del infinitivo en el euskera (reconstrucción interna)", Fontes Linguae Vasconum, 92).

Beranduago joango ziren sortzen aukera komunikatibo gehiago gáin aurrekoak (adibidez, emáteko objetu indirektua, edo/ta beréizteko sujetua):

Ur da go ki gu

Ur da uka zu

Ur da ma ki zu gu

Horrelakoxeak izan zitezkeen antzinako esaldiak. Hasiera hartan esaldiek jiratuko zutén ingúru referentzia oso konkretuak, hala esaldi intransitiboetan ("ur da"), nola transitiboetan ("ur da uka zu"), eta gertatzen da ze esaldi transitiboetan sujetua askotan agertuko zen an bukaera, izanki oso kontextuala.

Gainera, ohar gaitezen ze, hasiera horretan, sujetuak ez darama marka ergatiboa, izan ere hitz-ordenak berak (OVS, gaurko terminoetan) gardenki determinatzen du zein den objetua eta zein den sujetua. Geroago, beste etapa batean, esaldi transitiboetan sujetua pasatuko zen aurré objetua, eta orduan beharko zuten esaldi-klase horretan marka bat tu bereizi sujetua eta objetua, nondik sortuko zen ergatiboa:

Zuk ur da uka zu

Guk ur da ma ki zu gu

Hor sujetua agertzen zaigú errepikatua (aurrean eta atzean), eta horrek iradokitzen du ze, estadio horretan, azken "zu" hori izanen zén aditz-morfema (akaso lehenago ez). Eta hortxe daukagu gure estruktura SOV ergatiboa.

Aurreko guztia, jakina, da ondo espekulatiboa. 

Hasierako OVS espelukatu hori (zein dén oinarritua an morfologia verbala) dá ulertzen azpi baldintza komunikatibo ondo partikularrak, non sujetuak (eta are aditzak) dirén oso kontextualak. Duela sarrera gutxi irakurtzen genuen nóla Keenan (1979) zioén ze:

Thus if the VP preceeds the Subject, hearers will have to suspend an exact interpretation for it until the Subject is enunciated. [Keenan, 1979]

hala nola ze ...

... the problem would quite obviously be more serious in a VOS language than in a VSO language, since more material in a VOS language would be present before the Subject was enunciated. [Keenan, 1979]

Diogunez, arazo horiek praktikoki desager daitezke noiz sujetuak diren oso eskuragarriak ti kontextua, hain eskuragarriak non (ia) ez diren explizitatu behar (akaso nahikoa izaten da referentzia pronominal bat an bukaera e aditza, nola an "daukazu", zein dén VS).

Edonola ere, antzinako garai batean, munduan aski orokortu zén SOV ordena, zein dén OV nola OVS, eta, denborarekin, zenbait mintzairatan agertu zén aukera ki pasatu ki VO estruktura diskursiboki progresiboagoa. Mintzaira horietan, bide bat izanen zén pasátzea ki SVO, eta beste bat pasátzea ki VSO kin SVO alternatiboa, topíkalizatuz sujetua noiz nahi den (bi bide horiek dirá VO eta gure eredu teorikoan talde berekoak). 

Eta, kontuan hártuz ze garai hartan (mintzo gara gain oso denbora zaharrak) baldintza komunikatiboak eta bereziki sujetuak segituko zuten izáten gehienetan oso kontextualak, gauza da ze aipatutako bi bide sintaktiko horiek izan litezke zirkunstantzialki oso antzekoak halan-ze bata edo bestea har liteké segun ezaugarri linguistiko aski partikularrak, nola akaso morfologia pronominal verbala (ez gutxitan VS) edota antzeko zirkunstantzia sintaktikoak. 

Beraz, sujetuen kontextualtasun handia izan liteke arrazoi nagusia zergátik garai batean VSO izan zitekeen zirkunstantzialki aukera erlatiboki komun bat, nahiz-eta, baldintza komunikatiboak orokortu ahala, sujetu thematikoak akontextualago egin ahala, aukera sujetulehena joango zen irábazten gerota abantaila nabariagoa gain aukera adizlehenak, halan-ze VSO joanen zen gáltzen pisu erlatiboa aldé SVO azpi baldintza gerota orokorragoak. [⇶]

Bádirudi ze, garai batean, VSO ordenak ez zirela batere salbuespenezkoak

Genioén herenegun ze Grekera zaharrak ez zuela hitz-ordena nagusirik, eta horren harira ikusi ahal dugu ondorengo mapa non Dryer-ek (an artikulu bat ti atlasa e estruktura sintaktikoak) eskaintzen digún ordena e zenbait mintzaira zahar, antzinakoak (nahiz ez diren guztiak aldiberekoak, baizik periodo ezberdinetakoak):

Hor, apárte ikusi grekera zaharra kin "no dominant order", deigarria iruditzen zaigú a maiztasuna e VSO ordenak respektu urritasuna e SVOak:

• SOV: 19

• SVO: 4

• VSO: 9

• No dominant order: 6 

Jakina, 38 hizkuntza horiek ez dira baizik lagin partzial bat ti hizkuntzak zein mintzatzen zirén an antzinako garai haiek (adibidez, ez dira agertzen akitaniera edo iberiera), baina halere ez dira batere gutxi VSO ordenak. 

Gainera kontuan hartu behar dugu ze, aspalditik ere, VSO ordenak, edo orohar ordena adizlehenak (VSO/VOS), agertzen dirá an familia eta kontinente ezberdinak, hala nola an hizkuntza afro-asiatikoak (zeinen barruan dauden semitikoak), an hizkuntza indoeuroparrak (zeinen barruan dauden zeltikoak), an hizkuntza austronesikoak edo an hizkuntza mesoamerikarrak (zeinen artean dauden hizkuntza maiak).

Gerora, baldintza komunikatiboak gehiago orokortu ahala (esan nahi baita gerota akontextualagoak bihurtzean), VSO ordena horiek joanen zirén bihurtzen erlatiboki gutxio pisuak barné korronte orokor bat aldé SVO, baina badirudi ze garai batean VSO ordenak ez zirela batere salbuespenezkoak. 

Bihar saiatuko gatzaio emáten azalbide bat ki joera diakroniko partzial eta tenporalki-mugatu hori aldé VSO (beti ere kin aukerako SVO topikalizatua), zein, edozein kasutan, ez zén baizik joera progresibo bat aldé VO, eta zein, finean, bukatuko zen nagusiki redirekzionatzen aldé SVO. [⇶]

Newmeyer (2000): "... [Jon Aske] points to discourse-based pressure for the development of a focus position after V in OV languages, leading ultimately to VO order."

Duela sarrera gutxi genúen komentatzen mekanismo sintaktiko-diskursibo bat nondik, abiátuz ti ordenak non sujetua ez zen aurrena, garatzen zén ordena sujetulehen bat bidéz topikalizazioa e sujetua:

What I propose in this paper is that SVO has evolved from verb-initial order via topicalization of the subject. [Aldridge, 2010]

Honela deskribatzen genuen mekanismo hori:

Basikoki, gauza dá ze VSO sintaxietan beti da posible kokatzea sujetua an lehenengo posizioa (lehenda aditza: Greenberg-en 6. universal linguistikoa) afin bete funtzio pragmatiko konkretu berezituak nola topikalizazioa, zein ez den baizik dislokazio sintaktiko modu bat non elementuák zein kanonikoki ez diren kokatzen an hasiera e esaldia (nola sujetua an VSO), díren mugitzen ki hasiera hori zatio arrazoi pragmatiko-diskursiboak (horrela, elementu hori bihurtu nahi da topiko referentziala an esaldia).

Baina, akaso baldintza eta behar komunikatiboak aldatu ahala, sujetu topikalizatu horiek joan daitezke bihúrtzen aukera gerota ohikoagoak artio gramátikaldu (reanalizatu) lehenengo posizio hori nola defektuzko sujetu-posizioa, esan nahi baita posizio kanoniko berria (aditzosteko sujetu-posizioa bihur daiteke orain posizio pragmatiko berezitu bat, edo jarrai leike izáten ordena nagusi alternatibo bat, nola an 13 hizkuntzak zein komentatzen ari garen).

Sarrera hartan mintzo ginen gain naturalitatea e mugimendu sintaktiko-diskursibo hori noiz baldintza komunikatiboak orokortzen-akontextualizatzen diren: sujetua tipikoki thematikoa izanik eta aditza tipikoki rhematikoa (eta semantikoki lotuago kin objetua zein kin sujetua), naturalagoa da ze VSO edo VOS bihur daitezén SVO ezez alderantzizko evoluzioa (zatio presio diskursiboak, zein islatzen diren an prozesamendu-kostuak azpi baldintza orokorrak).

Finean, presio diskursibo horiek dirá ber presio diskursiboak zein dúten bultzatzen objetua ki aditzosteko posizioa bidéz oso antzeko mekanismo bat: aditz-osteko fokalizazioa e objetua. Ikus daigun hurrengo hitzak ganik Newmeyer (2000), komentatuz lana e Aske (1998): … 

Aske (1998) has put forward a rather complex information content-based argument for the greather naturalness of the move from OV to VO than from VO to OV. Very briefly, he points to discourse-based pressure for the development of a focus position after V in OV languages, leading ultimately to VO order. However there is not corresponding mechanism for the loss of an NP after V in VO languages. Thus he posits a long-term drift to VO (Newmeyer 2000:374, enfasia nirea) 

Bai, dá justuki ber argumentua, ber mekanismoa zein aipatzen genuen ki pasatu ti VSO ki SVO bidéz topikalizazioa e sujetua, zein gero bihurtuko dén SV (ez-topikalizatua), baina aplikatua ki aditz osteko foku-posizioa, zein sortuko litzake bidéz dislokazioa e objetu fokala ki posizio aditzostekoa, nondik gero sortuko baitzén VO ordena kanonikoa. 

Hain mekanismo naturala nola komuna hau ere. Hain universala nola lokala: eta justuki euskaran gertatu da (ikus gure sarrera titúlatzen "SVO neutroa"). [⇶]

Kwuakw'ala, Garrwa, Romani (Welsh), Masakin, Barambu eta ... Grekera modernoa

Aurreko sarreretan botatzen ari gatzaio begiratu bat ki norabide evolutibo probableena zeintan mugitu dirén hóriek 13 hizkuntzak kin VSO eta SVO ordena nagusi bikoitza an zerrenda e Dryer-Haspelmath (an euren atlas sintaktikoa titúlatzen "The World Atlas of Language Structures Online", 2013). 

13 horietarik ikusi ditugu 7 hizkuntza kin hiztun-kopuru oso diferenteak, zeintan guztietan razonatu liteke ze garatu duté SVO ordena berria, apárte mantendu VSO ordena zaharragoa ere (ez gaude konsideratzen kontaktu linguistikoa). Falta zaizkigu beste 6 hizkuntza, horietarik 5 kin erlatiboki hiztun gutxi, salbu grekera modernoa, zeintaz jada mintzatuak gara an beste sarrera hau. Laburbil daigun a informazioa gain 6 hizkuntza horiek:

1.: Kwakw'ala (235 hiztun an 2000): dá ahaide bat ti Wakashan familia, zeinen ordena tipiko orokorrra dén adizlehena (hala irakur daikegu an "The Wakashan lingusitic page":

nondik deduzi geinke ze SVO ordena dá garatu geroago.

2.: Garrwa (129 hiztun an 2016): dá ahaide bakarra zein dén gelditzen ti Garrwan famili linguistikoa, zeintaz ez dugun topatu informazio nahikorik. 

3.: Romani (Welsh): zeintaz irakurtzen dugú an Wikipedia:

Probably extinct as a first language [Wikipedia]

4.: Masakin (11.700 an 1984) eta 5.: Barambu (26.000 hiztun an 1990) ez dira agertzen ziurtasunez sailkatuak, baina bádirudi ze izan litezké Niger-Congo familiakoak, halan-ze akaso probableena litzake ze, bi kasu horietan, ordena berria izanen litzake VSO, zein gaineratuko zitzaion ki SVO lehenagokoa:

6.: Azkenik, daukagu grekera modernoa, zeintaz jada mintzatu ginen an sarrera hau, non aipatzen genuen lan enpiriko bat nondik ondorioztatzen zen nóla grekera mugitzen ari zén aldé ordena gerota SVOagoa (beste sarrera batean komentatuko dugu nolá grekera zaharrean ere ez zén ordena nagusirik):

Bila daigun beste iturri bat, kasu honetan enpirikoa ("Information structure in Modern Greek", 2006):

Bádirudi ze grekeran existitzen dira bi ordena neutro, SVO eta VSO, baina kin tendentzia bat aldé ordena gerota SVOagoa.

Hortaz, 13 hizkuntza horietatik, akaso kendu beharko genituzke Welsh Romani ("probably extinct as a first language"), eta baita Garrwa (kin 129 hiztun an 2016), zeintaz ez dugun informazio nahikorik, hola geldítuz 11 hizkuntza. 

11 hizkuntza horietatik soilik bitan (Masakin eta Barambu afrikarrak) akaso probableena litzake ze ordena berria izanen litzake VSO, zein gaineratuko zitzaion ki SVO lehenagokoa. Besteetatik zortzitan (hots, beste guztiak salbu-eta grekera modernoa) argiki probableena litzake ze ordena berria dén SVO, zein gaineratu zaión ki VSO. Beraz, 8 aurka 2, erákutsiz tendentzia orokor bat alde garapena e ordena diskursiboki progresiboagoa (nahiz hala VSO nola SVO izán VO prepositiboak, orohar). Azkenik Grekera modernoan, ikusi dugunez, tendentzia joanen litzake aldé ordena gerota SVOagoa. [⇶]

Tepehua (Huehuetla) mintzairak ere probableki garatu dú SVO ordena nagusi alternatiboa (kin lehenagoko VSO)

Itzul gaitezen ki zerrenda e 13 mintzaira non díren existitzen bi ordena nagusi: VSO eta SVO (13ko zerrenda ganik Dryer & Haspelmath an aeuren atlasa online). Zerrenda horretatik revisatu ditugu jada 6 sintaxi (3 austronesiko, 2 semitiko eta 1 berber) zeinen protosintaxietan ez zen agertzen SVO, halan-ze ulertu beharko dugu ze mintzaira horiek garatu duté bigarren ordena sintaktiko bat (SVO) zein dún markatzen norabide bat, norabide asimetriko bat alde ordena diskursiboki progresiboagoa.

Gaur begiratu bat bota nahiko genuke ki beste 13 hizkuntz horietako bat (zazpigarrena): Tepehua (Huehuetla), zein, nola ikusi ahal den an "The World Atlas of Language Structures Online" (Dryer, Matthew S. & Haspelmath, Martin 2013), dén mintzaira bat ti familia totonakoa:

Ikusten dugu, bestalde, ze familia Totonako-Tepehuak dú orohar erakusten lehentasuna aldé ordena adizlehena, nahiz ordena hori izán, ohi denez, pragmatikoki flexiblea:

Eta gauza da ze flexibilitate pragmatiko hori dá ate zabal-ireki bat ki garátu SVO alternatiboa (kin lehenagoko VSO, zein dén kasu honetako ordena adizlehena), hola sórtuz egungo sintaxi mixtoa non ezin den erabaki ordena nagusi bat arten VSO eta SVO.

Bestalde ikusten dugu ze ordena orokorra arten S eta V (non sartzen diren esaldi intransitiboak ere) dú jarraitzen izáten VS (eta ez SV):

Horrek areago sostengatzen du gure ideia eze mintzaira Tepehua-Huehuetla dú garatu bere SVO ordena abíatuz ti VSO ordena nagusi bakar bat, eta jarráikiz norabide orokorra aldé ordena diskursiboki burulehenagoak. [⇶]

Ber mekanismoa, hain komuna nola naturala azpi baldintza komunikatibo orokorrak

Genuén aipatzen atzo ondorengo pasartetxoa non Besnier (1986) dún laburbiltzen mekanismo komun eta natural bat ki pasatu ti VSO ki SVO bidéz reanalisia e topikoa (tipikoki sujetua baita) nola sujetu sintaktikoa:

Bai, justuki ber mekanismo sintaktikoa zein Aldridge-k (2010) zigun deskribatzen an sarrera hau:

Ber mekanismoa, hain komuna nola naturala azpi baldintza komunikatibo orokorrak. [⇶]

Besnier (1986) labúrbilduz Keenan (1979): "SVOX > VSOX > VOSX > VOXS"

Atzoko sarreran Keenan (1979) mintzo zen gain prozesamendu-arazoak zein orohar sortuko ziren noiz sujetua nagusiki ematen den an bukaera e esaldia:

Areago, arazo horiek gradatzen ditú noiz dioen ze ...

... the problem would quite obviously be more serious in a VOS language than in a VSO language, since more material in a VOS language would be present before the Subject was enunciated. [Keenan, 1979]

halan-ze prozesamendu-arazoak izanen liraké serioagoak edo gutxio serioak segun hizkuntzaren hitz-ordena izán (kanonikoki) sujetuazkena (VOS) edo ez hain sujetuazkena (VSO).

Niko Besnier-ek (1986) honela laburbiltzen digu Keenan-en puntu hori, mintzátuz gain hizkuntza tuvaliarra ("Word orden in Tuvalian"):

nondik azpimarratu nahi dugú azken eskema hori:

zeinen arabera egonen lirake lehentasun sintaktiko orokor batzuk aldé sujetu gerota aurreratuagoak, nondik segituko litzaké norabide orokor bat (alde hitz-ordenak non sujetua kokatuko litzake gerota aurreratuago), zein, finean, islatuko litzake an maiztasun tipologikoak. 

Jakina, hori guztia lotu beharko litzake kin baldintza konkretuak zeintan aritzen den hizkuntza bakoitza, halan-ze lehentasun eta norabide orokor hori erlatibizatu beharko litzake respektu abididez baldintza eta behar kontextualagoak ado orokorragoak. 

Zehazki, Besnier-ek (1986) ematen digu adibide aski partikularra e hizkuntza tuvaliarra, zein Dryer-en atlasean agertzen dén nola OVS (ordena maizkoena), nahiz Besnierrék diosku ze bere oinarrizko ordena izanen litzake adizlehena (nahiz bere konputoetan izán OVS maizkoena) an bere "Tuvaluan: A Polynesian Language of the Central Pacific" (2000):

nondik nabarmendu nahiko genuke honako ezaugarri hau:

The language exhibits a strong bias for clauses consisting of a single noun-phrase constituent. [Besnier, 1986]

zein orobat iruditzen zaigun aski ezaugarri partikularra. Edonola ere, gure asmoa an sarrera hau ez zen sartzea an zirkunstantzia eta ezaugarri partikularrak zein diren biltzen an hizkuntza tuvaliarra, baizik hona ekartzea goragoko eskema ganik Besnier (1986) burúz hierarkia sintaktikoa e Keenan (1979), non prozesamendu-kostuek eragingo lukete ze sintaxiek (suposatzen da ze azpi baldintza orokorrak) lehenetsiko lukete ordena sujetu-lehenagoagoak gain ordena sujetuazkenagoak. [⇶]

Keenan (1979): "... the problem would quite obviously be more serious in a VOS language than in a VSO language, since more material in a VOS language would be present before the Subject was enunciated."

Ikus daigun ondorengo aipu luzea ti Edward L. Keenan (1979) an bere "On surface form and logical form", non autoreak razonatzen du zergátik orohar izanen litzake funtzionalki hainbat hobe baldin emanen balitz sujetua lehenda bere VP, esan nahi baita aurré bere predikatua (azpi baldintza komunikatibo orokorrak, eta ez bereziki kontextualak):

Thus if the VP preceeds the Subject, hearers will have to suspend an exact interpretation for it until the Subject is enunciated. [Keenan, 1979]

Pasarte horretan, Keenan orobat mintzo da gain "temporary memory", non gorde beharko litzaké predikatuko materiala artio predikatu horren ...

... referents can be established bay the Subject. [Keenan, 1979]

zein gertatuko baita justuki an bukaera e esaldia. Areago, arazo horiek gradatzen ditú noiz dioen ze ...

... the problem would quite obviously be more serious in a VOS language than in a VSO language, since more material in a VOS language would be present before the Subject was enunciated. [Keenan, 1979]

halan-ze prozesamendu-arazoak izanen liraké serioagoak edo gutxio serioak segun hizkuntzaren hitz-ordena izán (kanonikoki) sujetuazkena (VOS) edo ez hain sujetuazkena (VSO).

Dá justuki ber argumentua e atzerakarga, baina aplikatua ki sujetua (gure buru diskursiboa) respektu predikatua gure (gure osagarri diskursiboa). [⇶]

Eta justuki marko direkzional horretan kokatu beharko genituzké ordena austronesiko mixtoak arten VSO eta SVO: Batak (Karo), West Coast Bajau eta Bontok (No dominant order)

Mintzátuz gain mintzaira austronesikoak, genioén ze Aldridge-k (2010) ...

... alde batetik, konstatatzen du ze SVO ordena dá innovatiboa respektu VSO eta VOS konservatiboagoak an sintaxi austronesikoak. Esan nahi baita ze sintaxi haietan SVO ordena ari da hedatzen gain lehenagoko VSO eta VOS ordenak, zein mantentzen ari dira an area akaso konkretu batzuk non gehiago konservatzen ari dirén ordena horiek; ...

• ... eta bestetik, Aldridge dú proposatzen mekanismo sintaktiko bat, bide bat nondik evoluzionatuko zén SVO ordena:

  What I propose in this paper is that SVO has evolved from verb-initial order via topicalization of the subject. [Aldridge, 2010]

Eta justuki marko direkzional horretan kokatu beharko genituzké ordena austronesiko mixtoak arten VSO eta SVO, zein, Dryer & Haspelmath-ek zehazten digutenez (13ko zerrenda), dirá:

• Batak (Karo) 600.000 (No dominant order)
  

• West Coast Bajau 55.000 (No dominant order)

• Bontok 41.000 (No dominant order)

zeinen ordena mixtoak etorriko lirake ti ordena adizlehena, zeinen ondoan garatuko zén SVO nagusi alternatiboa ere. [⇶]

Aldridge (2010) gain norabide sintaktikoa an hizkuntza austronesikoak: "What I propose in this paper is that SVO has evolved from verb-initial order via topicalization of the subject."

Ikusten genuen atzo nóla Aldridge (2010) zúen proposatzen ...

... a diachronic scenario to account for the synchronic variation between SVO and verb-initial word order types in Austronesian languages. [Aldridge, 2010]

Eta, irakurtzen genuenez, aipu horrek honela jarraitzen du:

non, autoreak ...

• ... alde batetik, konstatatzen du ze SVO ordena dá innovatiboa respektu VSO eta VOS konservatiboagoak an sintaxi austronesikoak. Esan nahi baita ze sintaxi haietan SVO ordena ari da hedatzen gain lehenagoko VSO eta VOS ordenak, zein mantentzen ari dira an area akaso konkretu batzuk non gehiago konservatzen ari dirén ordena horiek; ...
  

• ... eta bestetik, Aldridge dú proposatzen mekanismo sintaktiko bat, bide bat nondik evoluzionatuko zén SVO ordena:

  What I propose in this paper is that SVO has evolved from verb-initial order via topicalization of the subject. [Aldridge, 2010]

Mekanismo sintaktiko hori ("via topicalization of the subject.") dá mekanismo hain logikoa, hain naturala non ez dugun ikusten zergátik ez litzaken izanen defektuzko bide universala ere ki mugitu ti estruktura kanonikoak kin sujetu atzeratuagoak (nola VSO edo VOS) ki SVO sujetulehena noiz baldintza komunikatiboak orokorrago bihurtzen diren.

Basikoki, gauza dá ze VSO sintaxietan beti da posible kokatzea sujetua an lehenengo posizioa (lehenda aditza: Greenberg-en 6. universal linguistikoa) afin bete funtzio pragmatiko konkretu berezituak nola topikalizazioa, zein ez den baizik dislokazio sintaktiko modu bat non elementuák zein kanonikoki ez diren kokatzen an hasiera e esaldia (nola sujetua an VSO), díren mugitzen ki hasiera hori zatio arrazoi pragmatiko-diskursiboak (horrela, elementu hori bihurtu nahi da topiko referentziala an esaldia).

Baina, akaso baldintza eta behar komunikatiboak aldatu ahala, sujetu topikalizatu horiek joan daitezke bihúrtzen aukera gerota ohikoagoak artio gramátikaldu (reanalizatu) lehenengo posizio hori nola defektuzko sujetu-posizioa, esan nahi baita posizio kanoniko berria (aditzosteko sujetu-posizioa bihur daiteke orain posizio pragmatiko berezitu bat, edo jarrai leike izáten ordena nagusi alternatibo bat, nola an 13 hizkuntzak zein komentatzen ari garen).

Bai, mekanismo sintaktiko hori dá hain propioa e hizkuntza austronesikoak nola dén universala. [⇶]

Aldridge (2010): "This paper proposes a diachronic scenario to account for the synchronic variation between SVO and verb-initial word order types in Austronesian languages."

Jarráituz kin hitz-ordenak e hizkuntzak non ezin geinken ezberdindu oinarrizko ordena nagusi bat arten VSO eta SVO (zeren bi ordena horiek izanen liraké nagusi: 13 mintzaira), heltzen gara ki hizkuntza austronesikoak zein Dryer-ek aipatzen ditú hemen:

A number of the Type 2 languages [gure 13 sintaxi mixto horiek] occur in genealogical groups that also contain VSO languages, such as Berber, Semitic, and various subgroups of Austronesian.

Hor saiatzen ari gara kontéxtualizatzen hitz-ordena horiek an euren marko diakronikoa. Eta justuki hóri da plantemaneduá on Edith Aldridge (2010) noiz referitzen den ki mintzaira austronesikoak an ondorengo artikulua, zeinen titulua nekez izanen litzake sugestiboagoa:

This paper proposes a diachronic scenario to account for the synchronic variation between SVO and verb-initial word order types in Austronesian languages. [Aldridge, 2010]

Bai, azterketa sinkronikoa (adibidez, maiztasun sinkronikoak) ezin da banandu ti azterketa diakronikoa (adibidez, maiztasun diakronikoak azpi baldintza potentzialki diferenteak an garai ezberdinak), zeren diakroniak ematen digú perspektiba, fondoa, direkzionalitatea, esan nahi baita ze ematen digu informazio kruziala ki interpretatu datuak azpi lente askoz sakonago bezain finago bat, askoz aberatsagoa, zeinik gabe azterketa gelditzen dén kamuts, eta are nahasgarri. [⇶]

Mehri hizkuntzak garatu du SVO ordena, zein dén berdin nagusia zein VSO

Dryer-ek hemen zehazten zigún zerrenda bat kin 13 hizkuntza zeintan ezin geinken ezberdindu oinarrizko ordena nagusi bat arten VSO eta SVO, baizik-ze biak izanen lirake nagusi. Gainera Dryer zúen egiten komentario hau:

A number of the Type 2 languages [gure 13 sintaxi mixto horiek] occur in genealogical groups that also contain VSO languages, such as Berber, Semitic, and various subgroups of Austronesian.

Horren harira, saiatzen ari gara kokátzen hizkuntza horietako batzuk an euren kontextu diakronikoa, non ikusi ahal daigun nóndik datozen sintaxi mixto horiek, hala nola zéin den euren norabide sintaktikoa, ustez-eta dimensio diakroniko-direkzional horrek emanen digú perspektiba egokiago bat ki interpretatu datu horiek.

Horrela, Mehri da beste hizkuntza mixto horietako bat, hau ere semitikoa nola hizkuntza arabeak, halan-ze hau ere etorriko litzake ti hizkuntza proto-semitiko bat, zeinen estruktura litzaké VSO. Ikus daigun an Wikipedia ("Proto-Semitic Language"):

Esan nahi baita ze Mehri, nola hizkuntza arabeak, etorriko lirake ti fase bat non VSO ordena zén nagusi, nondik garatu dú SVO ordena berdin-nagusia ere, egínez garapen sintaktiko progresibo bat. [⇶]

Berber (Chaouia): ... non sintaxia bihurtu dén mixtoa, baina oso probableki etórriz ti VSO eta bilákatuz gerota SVOagoa

Herenengun genúen aipatzen nóla Dryer-ek, behin-eta zehaztu mundu zabaleko 13 sintaxi mixto zeintan ezin liteken erabaki oinarrizko ordena bat arten VSO eta SVO, zúen komentatzen hau:

A number of the Type 2 languages [gure 13 sintaxi mixto horiek] occur in genealogical groups that also contain VSO languages, such as Berber, Semitic, and various subgroups of Austronesian.

Puntu horretaz, atzo ikusten genuen nóla sintaxi horietako bat (Syrian Arabic: No dominant order) koka litekén an marko diakronikoa e mugimendu orokorrago bat ti VSO ki SVO, halan-ze interpreta liteke ze sintaxi mixto hori dátor ti VSO an norabidea ki SVO, nola beste sintaxi arabiarrek egin duten (salbu arau formala, genioenez oinarritua an arabe klasikoa). Gaur ohartuko gatzaio ki beste sintaxi bat: "Berber (Chaouia): No dominant order", zein orobat koka daikegu an marko diakroniko bat kin bere (proto)ordena, nondik derivatuko (etorriko) lirake egungo ordenak.

Bilátuz an Wikipedia aurkituko dugu ze ...

Berber hizkuntzak VSO osagaiak dituzte, nahiz eta SVO ere aurkitu daitekeen.

Hor, hasteko, eta konforme kin Greenberg-en 6. universal lingusitikoa (ikus hemen), nabari zaigu SVO ordena alternatiboa ere, biziki erráztuz harako transizioa baldin nahiago balitz (gainera, bai VSO bai SVO izaten dirá prepositiboak, esan nahi baita estrukturalki oso antzekoak, areago erráztuz edozein transizio, alde batera zein bestera). Baina, ikus daigun zér dioskun Dryer-ek an bere atlasa e estruktura sintaktikoak gain hitz-ordena an berber hizkuntzak:

Ikusten dugunez, gaur egun agertzen zaizkigu lau berber: horietatik bi VSO, nagusiki jarráiki (proto)ordena zein egokitzen zaién ki berber hizkuntzak (goragoko VSO), baina báda sintaxi horietako bat zein dén bihurtu SVO (Rifeko amazigera) eta beste bat, zeintaz ari garen (Chaouia), non sintaxia bihurtu dén mixtoa, baina oso probableki etórriz ti VSO eta bilákatuz gerota SVOagoa. [⇶]

Yamamoto (2005): "... Arabic, which has consistent VO order (with VSO in Classical Arabic and SVO in most of the current vernaculars), ... "

Atzo Dryer zígun zenbatzen 13 mintzaira non agertzen dén ordena mixto bat arten VSO eta SVO, zeintaz (atzo ere) komentatzen genuen ze ..,

...  gaur egun halako VSO/SVO estruktura mixtoak nagusiki etorriko lirake ti VSO, non SVO ordena alternatiboa gorantza ariko litzake (azpi baldintza gerota orokorragoak, orohar). Nolabait esán, sintaxi mixto horiek izanen liraké lehengo VSO sintaxiak zeintan SVO ordena joango zen bihúrtzen hain alternatiboa non jada maiztasunean berdindu den kin VSO. Bai, horrek argiki apuntatzen dú ki transizioak ti VSO ki SVO eta ez ki alderantzizko transizioak, ti SVO ki VSO.

Dryer-ek berak komentatzen zuen nóla:

A number of the Type 2 languages [gure 13 sintaxi mixto horiek] occur in genealogical groups that also contain VSO languages, such as Berber, Semitic, and various subgroups of Austronesian.

Talde semitiko horretan aurkitzen dugú adibidez hizkuntza arabiarra, zein garai batean zén nagusiki VSO, bitarten gaur egungo hizkuntza arabiarrak (dirudienez, euren artean ez hain errazki ulergarriak) dirén nagusiki SVO. Yamamoto-k (2005) diosku:

... Arabic, which has consistent VO order (with VSO in Classical Arabic and SVO in most of the current vernaculars), ... 

Ikus daigun nóla agertzen diren hizkuntza arabiarrak an Dryer-en atlasa e estruktura lingusitikoak:

Ikusten dugunez, salbu "Modern Standard Arabic", zein dén arau formal bat oinarritua an arabe klasikoa (VSO), gauza da ze hizkuntza arabiarrak nagusiki utzi diote ki VSO ordena, eta soilik arabe siriarra agertzen zaigu arten hizkuntza mixtoak (dá goragoko 13 horietako bat). Horrela, arabe siriarra izanen litzaké sintaxi horietako bat zein etorriko litzake ti VSO eta zein izanen litzaké gerota SVOagoa, nahiz oraindik izán mixtoa arten VSO eta SVO, baina erákutsiz nondik nora joaten ari den aldaketa, zein jada gertatu baita an Egyptian, Gulf, Iraqi eta Kuwaiti. [⇶]

Gaur egun VSO/SVO estruktura mixtoak nagusiki etorriko lirake ti VSO, non SVO ordena alternatiboa gorantza ariko litzake (azpi baldintza gerota orokorragoak, orohar)

Mintzo zelarik Pagel (2016) buruz transizio rutinarioak ti SVO ki VSO, genioén atzo ze halako aldaketak gehiago ziruditén okasionalak azpi baldintza ez hain orokorrak ezez rutinarioak. Horren harian, atzo mintzo ginen gain estabilitate intralinguistikoa zein nabari zén an SVO noiz konparatua kin ordena-alternantzia handiagoa an VSO eta VOS ordenak (biak ere kin SVO arten auren ordena alternatibo komunak):

Gainera, dauzkagu tendentzia intralinguistikoak e Steele (1978): 

non VSOk (eta VOSk) bádu SVO nola ordena alternatibo komuna, bitarten alderantziz ez den gertatzen (are gutxiago VOS), halan-ze SVO litzake estableagoa zein VSO (eta VOS).

Horregatik, askoz zehatzago aztertu behako litzake zéin baldintzatan gertatu diren ustezko aldaketa rutinario horiek, zeren ez dirudite oso rutinarioak, baizik gehiago aski okasionalak azpi baldintza estruktural eta komunikatibo partikularrak eta zirkunstantzialak.

Horren inguruan, jo dugu ki Dryer-en atlasa e estruktura sintaktikoak, non aurkitu dugu ze gaur egun bádira 13 mintzaira non ezin liteken aukeratu ordena nagusi bat arten SVO eta VSO:

Dryer-ek dio ondorengoa gain mintzaira-mota hori, zeini deitzen dio "Type 2":

Alegia-ze:

• Erlatiboki asko dira halako mintzaira mixtoen kopurua (SVO/VSO).

• Dio Dryer-ek: The high number of Type 2 languages relates to Universal 6 of Greenberg (1963): "All languages with dominant VSO order have SVO as an alternative or as the only alternative basic order". SVO ordenak ordea ez du izaten ordena alternatibo komunik (Steele, 1978).
  

• A number of the Type 2 languages occur in genealogical groups that also contain VSO languages, such as Berber, Semitic, and various subgroups of Austronesian.
  

nondik esan geinke ze gaur egun halako VSO/SVO estruktura mixtoak nagusiki etorriko lirake ti VSO, non SVO ordena alternatiboa gorantza ariko litzake (azpi baldintza gerota orokorragoak, orohar). Nolabait esán, sintaxi mixto horiek izanen liraké lehengo VSO sintaxiak zeintan SVO ordena joango zen bihúrtzen hain alternatiboa non jada maiztasunean berdindu den kin VSO. Bai, horrek argiki apuntatzen dú ki transizioak ti VSO ki SVO eta ez ki alderantzizko transizioak, ti SVO ki VSO. [⇶]

Gain aldaketa ti SVO ki VSO: akaso ez da hain rutinarioa, eta bai okasionala azpi baldintza estruktural eta komunikatibo partikularrak eta zirkunstantzialak

Pagel (2016) (2016) ez zen soilik referitzen ki transizioak ti SOV ki SVO noiz mintzo zen gain aldaketa rutinarioak, baizik-ze baita referitzen zen ki transizioak ti SVO ki VSO (ikus hemen ere):

Gure ereduan, ordea, SVO lehenetsiko litzake gain VSO, nahiz biak, nolabait, talde berean egon:

• SVO1O2...On  = 0 noiz n→ ∞

• VSO1O2...On = 1 noiz n→ ∞

• SOn...O2O1V → ∞ noiz n→ ∞

• VO1O2...OnS → ∞ noiz n→ ∞

• On...O2O1VS → ∞ noiz n→ ∞

• On...O2O1SV → ∞ noiz n→ ∞

Azken buruan, gauza da ze VSO ordenak ez du jartzen sujetua aurrena (hala egiten dute munduko sintaxi gehien-gehienak) afin aurkéztu aurreneko posizio horretan material thematiko nagusia zeintaz orohar predikatuko den zeozer (predikatua, zein, gainera, OVS ordenan gelditzen dén zatitua), halan-ze ez dirudi, ez, oso ordena egokia azpi baldintza komunikatibo orokorrak. Hortaz, komeniko litzake aztértzea nóiz gertatu diren aldaketa horiek eta zéin baldintzatan: izan ere, baldintza komunikatibo sinple-kontextualagoetan sujetuak galtzen du inportantzia, eta ondo errazago koka daiteke atzerago an esaldia.

Ikus daigun datuák e Gell-Mann & Ruhlen (2011):

batera-kin maiztasun estatikoak e Tomlin (1986):

Alde batetik, kopuru horiek ikusita, ez dirudi ze aldaketá ti SVO ki VSO dén hain rutinarioa nola Pagel-ek dioen, baizik akaso hobeki okasionala (VSO litzaké munduko sintaxien %9, zein ez den hain kopuru handia nola esáteko ze haranzko aldaketa dá rutinarioa). Bestalde, Gell-Mann & Ruhlen-ek grafikatu duté a gezia ti SOV ki SVO berdin lodia nola geziá ti SVO ki VSO, noiz akaso egokiago litzake adiéraztea bigarren gezi hori ondo finagoa zein lehenengoa, zeinen aldaketa (SOVtik SVOrakoa) finean gertatu dén askoz maizago zein bigarrena.   

Bestalde, ikusten dugu ze bádira bi bide (rutinario?) ti VSO ki SVO, eta, oso deigarriki, horietako bat pasatzen da ti VOS, non sujetua agertzen zaigu are atzerago zein an VSO: justuki bukaeran. Horrek ematen digu ideia bat gain baldintza komunikatiboak zeintan akaso gertatuko zirén aldaketa horiek: nagusiki oso kontextualak, non sujetua bukaeran ez dén arazo berezia. Hala ere, espero izatekoa da ze zénbat-eta baldintza orokorrago-akontextualago-exigenteagoak, orduan-eta SVO gehiago. 

Gainera, dauzkagu tendentzia intralinguistikoak e Steele (1978): 

non VSOk (eta VOSk) bádu SVO nola ordena alternatibo komuna, bitarten alderantziz ez den gertatzen (are gutxiago VOS), halan-ze SVO litzake estableagoa zein VSO (eta VOS).

Horregatik, askoz zehatzago aztertu behako litzake zéin baldintzatan gertatu diren ustezko aldaketa rutinario horiek, zeren ez dirudite oso rutinarioak, baizik gehiago aski okasionalak azpi baldintza estruktural eta komunikatibo partikularrak eta zirkunstantzialak. [⇶]