"Noiz..." erlatiboa ere

Aurreko sarreran ikusten genuen nóla euskal partikula zahar (eta esango nuke distiratsu) batek eragin ditzaké sensazio ondo desatseginak ("très désagréable") an persona evidenteki lar sensibleak ki estimulu burulehenak. Baina gauza da ze partikula hori (denborazko "noiz..." hori), aparte izán distiratsua zatio partizipatú an korronte sintaktiko garatzailea zek eramanen luke euskal hizkuntza ki bere kota komunikatibo maximoa, dá halaber euskara hutsa, berdin nola dirén euskara hutsa "zein..." erlatibo murriztaileak, gaur egun inulergarriki zokoratuak, edota "noiz..." erlatiboak eurak, zeintaz Larrasquet mintzo den honela:

Noiz
2.: (Como introductor de subordinada temporal; el verbo de la oración subordinada lleva bait- o -(e)n ). "Nuiz, lorsque, est un néologisme très désagréable, introduit par les jeunes prédicateurs, en mal de traduire en basque des sermons écrits en français. Même remarque pour nun, nunti, nur, dont ils font à tort des relatifs, alors qu'ils sont seulement interrogatifs" Lrq. Cf. Lrq. Cf. [Lrq. horrek esan nahi du Jean Larrasquet (1885-1953), OEH]

Horra hor bi "noiz..." erlatibo (OEH), nork eta Lazarragak (1547-1605) emanak:

Irugarren egunean, nox Sirenak eta Silviak il bear eben. Lazarraga 1153v. [OEH]

Ditxoso eguna nox galdu ninzan / ain gauza andia irabazteko. Ib. (B) 1193vb. [OEH]

Lehenengoa ez-murriztailea, bigarrena murriztailea. [⇶]

Noiz erabili? Noiz nahi

Orotariko Euskal Hiztegian irakur dezakegu ondorengo iritzia hen Jean Larrasquet respektu "noiz..." denborala:

Noiz
2.: (Como introductor de subordinada temporal; el verbo de la oración subordinada lleva bait- o -(e)n ). "Nuiz, lorsque, est un néologisme très désagréable, introduit par les jeunes prédicateurs, en mal de traduire en basque des sermons écrits en français. [...] " Lrq. Cf. [Lrq. horrek esan nahi du Jean Larrasquet (1885-1953), OEH]

Bistan da ze Larrasquet euskaltzainari ez zitzaion gehiegi gustatzen "noiz..." denboral hori, zein, bere ustez, ari ziren introduzitzen predikadore gazteak noiz itzultzen frantsesezko sermoiak. Hala izanez gero, pozarren eskatuko genituzke gutxienez hiru hurra aldé predikadore gazte garatzaile horiek, baina gauza da ze, OEHn bertan, justuki beheraxeago zein aipatú Larrasquet, agertzen dira zenbait adibide hen "noiz..." denboralak zein diren sinatuak ga lumak hen Leizarraga (1506-1601) edo Arzadun (1675-1741), bi autore zein, Larrasqueten denboran, izan litezke ia edozer, salvu gazteak:

Hire Resumaren konplimendua eta perfekzionea ethor daiten artean, noiz hi agerturen baitaiz eure Semearen personán. Lç Ins A 3v. [OEH]

-Nos egin bear da penitenzia? --Nos aginduten daben konfesoreak. Arz 53. [OEH]

Noiz erabili? Noiz nahi. [⇶]

Positione hiperaitzinatua? Ez, euskara hutsa.

Justuki ari ginelarik (hemen) mintzatzen buruz mejora espezifikoa zein lor liteke noiz eliditu aditz laguntzailea an perpaus subordinatuak nola ondorengo hauek:

Joango naiz nahiz zu etorri.
Joango naiz noiz zu etorri.
Joango naiz afin zu etorri.
Joango naiz noiz zu etortzen.
Joango naiz bitarten zu etorri.
Joango naiz lehen(ago) zein zu etorri.
Joango naiz gero(ago) zein zu etorri.
Joango naiz harik zu etorri.
Joango naiz ordezta zu etorri.
Joango naiz segun zu etorri ala ez.
...

Xabier Erroteta, bere erantzunean, mintzatuko zaigu buruz positione sintetiko-analitiko hiperaitzinatua zeintan, antza, leudeken ordenaturik estruktura horiek, eta zeintan bai justifikatuko lirake elisioak (ikus, horretaz, aurreko sarrera):

Zure oharra, bere horretan harturik eta hausnarturik, estakurugabea da, bistakoa baita ezen hizkuntza gureak lor baleza abantzatzea zure scout-min espantigarriaren hegalez aitzinarazi duzun positione sintetiko-analitiko hiperaitzinatu horretaradino, orduan bai laguntzailearen elisioa lizatela gauza bat “sinple, arin, progresivo, funtzional eta efektivoa”. [Xabier Erroteta]

Hortaz, galdera litzaké: Zértan da hiperaitzinatua goiko estruktura horien ordena? Zertára dator erabiltzea hiperadjetivo hori noiz ari garen referitzen ki estruktura sintaktiko batzuk zein ez dirén baizik... euskara hutsa?

Zeren, gauza da ze estruktura horietako batbedera ez da baizik justuki euskara hutsa. [⇶]

Aditz laguntzaile subordinatu buruazkenak maiz doaz eliptiko: "nahiz zu etorri" = "zu etorri arren"

Jarraitzen du Xabier Errotetak respektu komentarioa zein gatozen aipatzen:

Zure oharra, bere horretan harturik eta hausnarturik, estakurugabea da, bistakoa baita ezen hizkuntza gureak lor baleza abantzatzea zure scout-min espantigarriaren hegalez aitzinarazi duzun positione sintetiko-analitiko hiperaitzinatu horretaradino, orduan bai laguntzailearen elisioa lizatela gauza bat “sinple, arin, progresivo, funtzional eta efektivoa”. [Xabier Erroteta]

Baina gauza da ze laguntzailearen elisioa dá euskararen mekanismo bat zeinen funtzionalitatea ez dagoen baldintzatua ki "positione sintetiko-analitiko hiperaitzinatuak", halatan ze berdin funtzionatzen du kin positione buruazkenak. Esan nahi baita ze berdin funtzionatzen du noiz esán:

Joango naiz nahiz zu etorri,

zeinda noiz esán:

Joango naiz, zu etorri arren.

Erabilera eliptikoa ez da inondik inora ere privatiboa ti baliabide burulehenak, baizik euskararen mekanismo orokor bat zeinen erabilera, askotan nola arintzaile-funtzionala, guztiz eskura dago hala perpaus subordinatu buruazkenetan nola burulehenetan. Hala nahi izanez gero, jakina. [⇶]

Irakaslea naiz (oraindik behintzat), eta hori naizen aldetik eta naizen bitartean,...

Atzoko sarreran irakurtzen genuen nire erantzuna ki Xabier Erroteta respektu bere komentarioa postulatzén legea ezen "zenbatenaz laguntzailea baita esplizitoagoa, hanbatenaz da testua prozesaerrazagoa". Nire erantzun horretan nioen ze existitzen dira anitz egoera (kontextual) non aditz laguntzaile eliptikoek ez duten ezertan ere oztopatzen, baizik laguntzén arintzen diskursoa avantailatsuki. Horri Xabier Erroteta hasi zitzaion erantzuten honela (ikus hemen):

Ongi zaila da zuri deusetan aurrea hartzea zeren beti zauden urrats bat aitzinago beste edonor baino. Hori bai duzula avantaila kualitativoa respektu foro hunetako iritziemaile enparauak. Halere, beti horren nabarmen aitzina egoteak badu berekin arrisku zerbait ere, eta hori da tropa multzo nagusia sobera aitzinatuz gerta zintezkeela, urrunduegiz, tropa horren ikusmiratik arrunt kanpo, nola gera ditaken gerlan scout edo esploratzaile bat zeinak bere lerroetatik sobera urrundurik galtzen baitu kontaktua preseski jende harekin zeinari nahi dion hornitu informazione muntaduna respektu etsaiaren positione eta indarra. [Xabier Erroteta]

Puntu honetan zehaztu nahiko nuke nire papera an afera guzti hau, zein ez baita inongo gerla-exploratzailearena, baizik irakasle batena, nola nioen an nire Euskararen Garabideak (2002:23) komentatúz Atxagaren hitz batzuk:

Atxagari ez bezala, niri Filologia biziki gustatzen zait; eta Atxaga ez bezala ni irakaslea naiz (oraindik behintzat); baina hala ere Atxagarekin bat nator goitik behera (kurioski bera ere ekonomialaria da). Nik ere, unibertsitateko euskal irakasle naizen aldetik eta naizen bitartean, nire alorra daukat, eta bertan nire helburuak baditut. Eta, filologoekin edo gabe, uste dut gaur eta hemen nire euskal irakasle unibertsitario moduko lanaren oinarrizko xedeetariko bat hauxe izan behar dela: euskara unibertsitate-hizkuntza garatu, eraginkor, eta behar dituen tresnez ondo hornitua izan dadin, hori barik ez baitago kalitatezko euskal unibertsitaterik (...). [Euskararen garabideak, 2002:23]

Irakasle eta ikertzaile moduan egiten ditut, beraz, nire ikerketa eta komentario guztiak, zeinen artean aurkitzen da komenientzia hen normalizatú laguntzaile eliptikoak an anitz perpaus subordinatu (prepositivo eta postpositivo), hala nola:

Joango naiz nahiz zu etorri.
Joango naiz noiz zu etorri.
Joango naiz afin zu etorri.
Joango naiz noiz zu etortzen.
Joango naiz bitarten zu etorri.
Joango naiz lehen(ago) zein zu etorri.
Joango naiz gero(ago) zein zu etorri.
Joango naiz harik zu etorri.
Joango naiz ordezta zu etorri.
Joango naiz segun zu etorri ala ez.
...

Horietatik erdia, markatuak daudenak, normaltasunez erabiltzen ditut nire klaseetan (bat guztiz normalizatua dago: "nahiz..."), eta horiekin batera, etengabe erabiltzen ditut adibidez "zein" eta "non" familiko erlativo murriztaileak (ez gutxitan kin laguntzaileak eliptiko) hala nola ere "zein" konparativoa edota halako beste asko, eta nire ikuspegitik aprovetxamendu handiz. Erroteta jaunak uste badu hor galtzen ari dela ez dakit zein kontaktu kin ez dakit zein tropa, egia esan ez dakit zertaz ari den, baina, dudarik gabe, erakusten ari da arazoaren larria. [⇶]

Perpaus subordinatuetan eliditu daiteké aditz laguntzailea

Genioen hemen, erantzunez ki Xabier Erroteta:
______________________________________

Postulatzen duzu, Xabier, lege hau: "zenbatenaz laguntzailea baita esplizitoagoa, hanbatenaz da testua prozesaerrazagoa", eta gauza da ze, nahizta askotan aditz laguntzaileek lagundu, bádira anitz egoera (bereziki perpaus subordinatuetan) non aditz laguntzaileak eliditu litezké ondo avantailatsuki, horrela arinduz diskursoa.

Ikus adibide hauek:

Joango naiz nahiz zu etorri.
Joango naiz noiz zu etorri.
Joango naiz afin zu etorri.
Joango naiz noiz zu etortzen.
Joango naiz bitarten zu etorri.
Joango naiz lehen(ago) zein zu etorri.
Joango naiz gero(ago) zein zu etorri.
Joango naiz harik zu etorri.
Joango naiz ordezta zu etorri.
Joango naiz segun zu etorri ala ez.
...

Dudarik gabe, euskal diskursoak behar dú normaldu (erabilera aukeran) halako estruktura sinple, arin, progresibo, funtzional, eta efektibo, non laguntzailea eta bere balizko subordinantea doazén justuki... eliptiko. 

  [⇶]
______________________________________

Ikus ere sarrera hauek:

• Modu guztietako nexu subordinatzaile burulehenak + partizipioa
• Ez genuke eginen baizik segitu bidea ezé zabaldu zuten zenbait idazle zaharrek

"helburuarekin ezen..." = "helburuz ezen..."= "helburuz eta..." = "helburuzta..." = "helburúz..."

Aurreko sarreran aipatzen genuén, adibidez, a estruktura "helburuarekin ezen...". Eta gauza da ze estruktura hori dá guztiz parekoa zein "esperantzarekin ezen...", zein jada ezagun dugun zatio agertu, adibidez, an ondorengo adibidea hen Lizarraga Elkanokoa (Gilenek aipatua hemen):

Ukatzea zen galtzea bere burua; ematea zen galtzea bere alaba. Baina, en fin, ezinbertze erresolbitu zen entregatzera barbaro jentil hari bere alaba onesta, galanta, juiziosa eta guzien gain kristioa, kondiziorekin ezi utziko zuela bizitzera erlijio kristioan. [Lizarraga Elakanokoa]

edota atzoko sarreran  gabé "ezen":

... hirur hoguei libera urhe paubrer emaiteco, conditionerequi bertce mundian philosopha harc uqhenen ciala bere somare doblia. [Tartas]

Eta berdin nola zirén baliokide:

"esperantzarekin ezen..." eta
"esperantzaz ezen...", edota halaber
"esperantzaz eta...",

ez dira gutxiago baliokide izanen:

"helburuarekin ezen..." eta
"helburuz ezen..." edo
"helburuz eta..." edota
"helburuzta...",

zein den 4 silaba laburrago zein bere goragoko kidé "helburuarekin ezen..." (8 silaba kontra 4), eta, hortaz, kasu askotan, erabilgarriagoa. Ohiko lez, aukeran ere báda:

"helburúz..."

soila ere. Eta esan gabe doa, "helburuzta + infinitivoa" edo "helburúz + infinitivoa" hor daude, nola ezpa! [⇶]

Euskararen txokoa: "helburuarekin ezen..."

Aspaldi, hain aspaldi nola 2002an, EHUko nire klaseetan hasi nintzen ematen nire ikasleei orritxo bat, nik egina, non egiten nituen komentario aski orokorrak buruz estatistika. eta baita batzutan komentario zehatzagoak buruz temarioa zein ikusten ari ginen, hala nola ere sail bat deitzén "Euskararen txokoa", non aurkezten nituén zenbait estruktura sintaktiko zein erabili nahi nituen nire klaseetan. Orritxoa deitzen zén Nonbait, eta finean soilik banatuko nituen 4 zenbaki:

baina gauza da ze orritxo haren 1. zenbaki horretan aurkeztuko nuén azken sarreretako "ezen" hori bera, azpi titulua esatén "Ezen" hitz jokatuen konpletibo modura, justuki nola agertu beherago (klikatu gain irudia afin ikusi argiago):

Eta, ikusi ahal denez, bukaeran agertzen dirá zenbait konbinazio:

Aurrekoekin zenbait konbinazio eginen ditugu, honakoak lortuz:

intentzioarekin (ezen) ..... -la
baldintzaz (ezen) ...... -la
nabarduraz (ezen) ...... -(e)n
itxaropenez (ezen) ... -(e)n
helburuarekin (ezen) ... -la
salbuespenarekin (ezen) .... -la
konklusiora (ezen) .. -la
egitatea (ezen) ... -(e)n
seinale (ezen) ... -(e)n

non, akaso, egonen dira expresioak zein ez diren inoiz agertu explizituki an literatura (zahar edo berri), baina zein ez diren horregatik gutxiago erabilgarri. [⇶]

Leizarraga (1571): "esperantza, ezen..."

Aurreko sarrera batean genioen ze "...esperantzaz ezen..." dá ber estruktura zein "...esperantza ezen..." ustez eta euskal literaturan ez zegoenik azken horren erabilera expliziturik, baina, bilatzen hasita, konprobatu dut ze aurki daitezke adibideak nola ondorengoa hen Leizarraga bera:

...gogo egin nezan, neure ahal guziaren egitera, eta Iainkoak eman plazer ukan drautan guziaren borondate onez haren Elizaren edifikationetan enplegatzera. Baina are gehienik bihotz eman ukan zerautana zen nik nuen esperanza, ezen moien hunez Iainkoaren hitz purak ukanen luela sartze eta abanzamendu Heuskal-herrian:... [Leizarraga,Testamentu Berria, 1571]

edo beste hau, ondo zaharra ere:

Eta nola bai-nagotzu humilki neure bekatuen barkamendu eske, hala dut esperanza ezen barkatuko derauzkidatzula zure miserikordia eta ontasun handia gatik. Biz hala. [Estebe Materre, Dotrina kristiana, 1617]

edo ondoko hau, askoz berriagoa:

Hala ere nik badut esperantza ezen nonbaitera helduko ahal dela nire pentsamendua. [Roman Garmendia, Karmel aldizkaria, 2010]

Hor dago, beraz::

• esperantza ezen...

Eta berarekin, halako beste edozein erabilera. Nahi izanez gero, prest. Edonola ere, testigantza horiek ez ziren inondik inora beharrezkoak afin zilegitu erabilera hori. [⇶]

Amuriza (2010): "Partikula batek konpon dezake dena."

Aurreko sarreran irakurtzen genuen nóla Xabier Amurizak (2010) planteatzen zuén hori-arazo sistematikoa zein dén gertatzen noiz, diskursoan arituta, agertzen zaigún izen bat (edo izen-sintagma zabalago bat) zeini nahi diogun lotú, segituan, esaldi osagarri bat zeházten izenaren edukia:

Ederto bizi naiz, itxaropenagaz ... ez naizela piztuko!  [Amuriza, 2010:52]

Amurizak berak (2010) jarraian planteatzen digu nondik etor liteken soluziobidea: 

Partikula batek konpon dezake dena. EZEN izan daiteke bera. "Ederto bizi naiz itxaropenagaz ezen ... ez naizela piztuko!". Partikulak argitu, iragarri egiten du ondorengoa. "Oraindik ere baikortasunean bizi dira ezen noizbait zerbait ikusi ahal izango dutela". Egia da, esaldi laburretan, partikula gabe ere balitekeela argitasunik ez galtzea. "Oraindik ere baikortasunean bizi dira, noizbait zerbait ikusi ahal izango dutela". Egia da, baita, esan daitekeela: "Noizbait zerbait ikusi ahal izateko baikortasunean bizi dira oraindik ere". Baina esaldiek oso itxura eta espresio ezberdina dute. [Amuriza, 2010:53]

Errepikatuko dút: "Oso itxura eta espresio ezberdina". Bukatzeko, gelditzen naiz kin esaldia ezen "partikula batek konpon dezake dena". [⇶]

Amuriza (2010): "Ederto bizi naiz, ez naizela piztuko ... itxaropenagaz". Orduan, itxaropena da markatzen dudana, eta ez zen hori nik nahi nuena.

Aurreko sarreran gogoratzen genuen ze euskaraz erabili dirá estrukturak nola:

•  "esperantzaz-ezen..."
•  "esperantzarekin ezen..." 

Xabier Amuriza ere mintzo zaigu buruz estrukturá "...-tzeko itxaropenagaz" an bere "Euskara batuaren bigarren jaiotza" (2010):

Zer gertatzen da, ordea, gure "atzekoz aurrerako sintasi" zorioneko hori inbertitzen denean, behar delako, komeni delako, edo, soilki, halaxe egiteko kapritxo literarioa dugulako? Esaterako: Ederto bizi naiz pizteko itxaropenagaz. Baina orain esan nahi dut: Ederto bizi naiz, itxaropenagaz ... ez naizela piztuko!  [X. Amuriza, 2010:52-53]

Segituan, Amurizak azpimarratuko digu nóla esaldi-bukaerak dirén oso inportanteak:

Bistan da sorpresa gisan, indargarri gisan, edo kapritxo soil gisan, ez naizela piztuko" perpaus menpeko hori azkenerako utzi nahi dudala. Ez du balio esan diezadaten: "Ba, esaik: Ederto bizi naiz, ez naizela piztuko ... itxaropenagaz". Orduan, itxaropena da markatzen dudana, eta ez zen hori nik nahi nuena. Eta gainera, ordena horretan esan beharko zen: "Ederto bizi naiz, piztuko ez naizen ... itxaropenagaz". Ez dago zertan eztabaidatu. Sintaxiaren inbertsioak, jarduera literarioan batez ere, oso garrantzitsuak dira,... [X. Amuriza, 2010:52-53]

eta orobat nabarmenduko digu nóla behar diren baliabide funtzionalak: 

..., eta euskaraz baliabide funtzionalak eta naturalak behar ditugu, sortzen diren premiak edo gurariak (edo kapritxoak, soilik) betetzeko. [X. Amuriza, 2010:52-53]

Ikus, honetaz, sarrera hau ere: ⇶ Behar da jarrera irekia, behar dira aukerak

[⇶]

"...esperantzaz ezen..." dá ber estruktura zein "...esperantza ezen..."

Ikusi genuen hemen nóla jada, orain, existitzen den euskaraz estruktura bat zein den:

•  "esperantzaz-ezen..."

edota ondoko hau, erabilia ga Etxeberri Ziburukoa an bere "Noela eta beste kantu spiritual berriak" (1631):

Esperantzarekin ezen
Zure exenplu onak
onera ganbiatuko
zituela gizonak.

nondik, arazorik gabe, derivatzen zaizkigú honako erabilerak:

• "esperantza ezen..."
• "ideia ezen..."
• "hipotesia ezen..."
• "albistea ezen..."

eta beste holako edozein ere. [⇶]

"... the news that ..." = "... albistea ezen ..."

Sarrera batzuk atzerago, konkretuki hemen, irakurtzen genituén ondoko hitzak:

Consequently, one has to consider the alternative loose hypothesis that IRL varies... [Pellegrino et al., Language, 2011:547]

eta berdin ere irakur genezaken:

Consequently, one has to consider the news that IRL varies... 

non izanen genuken ber erabilera sintaktikoa zein genuen euskaraz an aurreko sarrera:

"... albistea ezen ..."
"... albistea ze ..."
"... hipotesia ezen ..."
"... hipotesia ze ..."

esan nahi baita:

Egun aproposean iritsi da albistea ze Kaledonia Berrian egingo duté...

Ondorioz, konsideratu beharko genuke a hipotesi alternativo ahula ezen IRL dá aldatzen...

Gauza da ze "...albistea ezen..." guztiz eskura dago, gaur bertan, orain. Gero bakoitzak ikusikó zer erabili. [⇶]

"...albistea jakinaraztén ze...", "...albistea ezen...", "...albistea ze..."

Gaia aldatuz (aurrerago itzuliko gara), duela egun batzuk Gilenek publikatu zuén ondoko komentario mamitsua an bloga hen Erramun Gerrikagoitia (ikus hemen):

Honela hasi du Martxelo Otamendik bere gaurko artikulua Berrian:

Egun aproposean iritsi da Kaledonia Berrian bigarren independentzia galdeketa datorren urteko udan egingo dutela jakinarazi digun albistea.

Eta gogoa kendu zait irakurtzen jarraitzeko.

Izen-sintagma baten barruan, txarretsi beharko litzateke X silaba baino gehiago aurretik jartzea buruari (esaldi horretan, albistea).

X hori 12 izan liteke, hemen bezala:

Aldapeko sagarraren adarraren puntan.

Martxeloren esaldian 42 silaba dira. [Gilen]

Ikus ditzagun aukera batzuk ordenatuak zatio luzera:

Egun aproposean iritsi da albistea jakinaraztén ze Kaledonia Berrian egingo duté independentzia-galdeketa, bigarrenez, datorren urteko udan.

Egun aproposean iritsi da albistea ezen Kaledonia Berrian egingo duté independentzia-galdeketa, bigarrenez, datorren urteko udan.

Egun aproposean iritsi da albistea ze Kaledonia Berrian egingo duté independentzia-galdeketa, bigarrenez, datorren urteko udan.

non esaldiari informazioa dario askoz modu uniformeagoan, jarraituagoan, progresivoagoan. [⇶] 

Zéin erraza izan ahal den zientzia egitea

Pasa den astelehenean idatzi nion ki François Pellegrino, zein den autore hen bi lanak zein gatozen aipatzen (Pellegrino et al., eta Coupé et al.), eskatuz informazio gehiago buruz nóla aplikatu euren azken artikuluko neurri bat (entropia baldintzatua) ki egoera linguistiko teoriko sinple-sinple bat zein interesatzen baititzaidan afin valoratu neurri horren funtzionamendua (eta ondorioz valoratu neurri horren egokitasuna ki konparatu interlinguistikoki informazio-abiadura [IR]).

Eta justuki atzo arratsaldez jaso nuen Pellegrinoren erantzuna non estekatzen zidán a doktore-tesia hen Yoon Mi OH (zein den bigarren artikuluaren beste autore bat), non aurkituko nuén, ederki zehaztatuta, eskatutako informazio guztia hala nola ere askoz datu gehiago, guztiz interesgarriak, zein ez ziren agertzen an euren bigarren artikulua (askoz laburragoa baita).

Komentatuko ditugu datu horiek, baina orain, soilik nahi nuen nabarmendu zéin erraza izan ahal den zientzia egitea, edozer hobeto ezagutzea, eta baita ezagupen hori hobeto aplikatzea, noiz inplikatuek laguntzen duten. [⇶]

Tonalitatea dá faktore inportantea noiz ulertzen abiadura silabikoa

Aurreko sarreran genioen ze vietnamiera, izanki hizkuntza silabikoki motela, ez dela motelena arten 8 hizkunta agertzén an Pellegrino et al., non mandarina baitzen silabikoki motelena, ezta ere an experimentua hen Coupé et al. (17 hizkuntza), non  thai hizkuntza nagusitú an moteltasun silabikoa bitartean ze mandarina pasatzen dén ki laugarren postua (ez dago zehaztasun osoz jakiterik zeren autoreek ez dute ematen abiadura numerikoa [silabak/segundu]) eta yue txinera dén hirugarren an moteltasun silabikoa. 

Eta gauza ze justuki lau hizkuntza horiek (vietnamiera, mandarina, thai eta yue) dirá tonalak (justuki 8tik 2 an Pellegrino et al. eta 17tik 4 an Coupé et al.), hala erakutsiz a inportantzia hen tonalitatea arten faktoreak explikatzén abiadura silabikoa, nola esperoko genuen. [⇶]

Vietnamiera: 12 manera ki esan "can"

Genioen hemen ze:

Hizkuntza tonaletan, tonuek bádute efektu biderkatzaile handia, halatan ze tonu ezberdinetako silabak konsideratu litezké nola balira vokal ezberdinekoak, nondik, vokalen kopurua multiplikatu beharko litzaké bider tonu-kopurua afin konputatu "vokalen" kopuru totala (tonuak barne).

Batzutan, duda ere egin liteké ahoskera bat noráino den tonu edo vokal. Ikus horretaz ondoko komentarioa hen Bui Hoang Linh buruz tonuak hen vietnamiera:

It is often mistaken that Vietnamese has only 6 tones, namely,

Huyền Falling
Sắc Rising
Hỏi Curling fall
Ngã Curling rise
Nặng Lowly fall
Bằng Flat

This misconception is due to the limited detonation signs the Portuguese has used to denote the spoken Vietnamese language. This lead to a belief that only “tonal signs” that are counted (e é ẻ ẹ ẽ è). In reality, the extra letters that are being used in the Vietnamese alphabet serve no purpose other than to denote the subtones that can be coupled with the maintones (namely, ă â ê ô ơ ư) to produce totally different tones. Among these special letters, there is one letter ă that is undoubtedly tonal (pronounced as á but it give an abrupt ending sound to the syllable-similar to Cantonese ending the word with -p -k -t). The other letters can be considered as different vowel for simplification purpose. So total we have,

a (can) Flat
á (cán) Rising
ả (cản) Curling fall
ạ (cạn) Lowly fall
ã (cãn) Curling rise
à (càn) Falling
ă (căn) Flat with abrupt end
ắ (cắn) Rising with abrupt end
ẳ (cẳn) Curling fall with abrupt end
ặ (cặn) Lowly fall with abrupt end
ẵ (cẵn) Curling rise with abrupt end
ằ (cằn) Falling with abrupt end

Total of minimum 12 tones in the Vietnamese language.

Tonu, subtonu edo vokal konsideratuta ere, vietnamierak izango luké tonu-sistema konplexua, kin aukera vokal-tonal zabala, zeinek ahalbidetú, adibidez, 12 manera ki esan "can".

Eta gauza da ze, Pellegrino et al. lanean (8 hizkuntza), vietnamierak dauká informazio-densitate altuena (silaba gutxien) eta bigarren abiadura silabiko baxuena, 5,22 silaba segunduko (mandarinak du baxuena kin 5,18), eta Coupé et al. lanean (17 hizkuntza), vietnamierak izanen luké berriro informazio densitate silabiko altuena, eta berriro ere izanen litzaké bigarren silabikoki motelena (nahiz orain motelena izán thai hizkuntza, zein aurreko ikerketan ez zen agertzen).

Edonola ere, vietnamierak izanen luké abiadura silabiko motelenetakoa, nola esperoko genuen. [⇶]

Baina vokal-kopurua ez litzake faktore bakarra eragitén gain aukera eta abidura silabikoa

Aurreko sarreretan genioen ze fonema vokalikoen kopuruak akaso iragar lezaké hala aukera silabikoa nola abiadura silabikoa. Hala ere, vokal-kopurua ez litzake faktore bakarra eragitén gain aukera eta abidura silabikoa: bádute euren pisua konsonanteek, eta eurena ere diptongoek, hala nola ere bestelako faktoreek, nahiz euren boterea ki finean iragarri abiadura silabikoa ez litzaken hain handia.

Adibide baterako, har ditzagun grekera eta rusoa, justuki bi hizkuntza zein aipatu berri ditugu zatio euren 5 fonema vokalikoak, eta zeinen silaba-abiadura ez den aztertu an Pellegrino et al. edo Coupé et al. (5 fonema vokaliko dá kopuru minimoa arten hizkuntzak zein agertzén hemen, nahiz munduan zehar aurki litezke hizkuntzak kin inventario vokaliko murritzagoak) .

Hortaz, grekera eta rusoa espero genituzké silabikoki arinak afinda konpensatú, neurri batean bederen, eurentzat esperotako karga silabiko erlativoki handiagoa (zatio izán vokal erlativoki gutxi). Hala ere, konsonanteei erreparatuta, nabari dugu diferentzia handia arten 18 konsonanteak hen grekera aurká 34 konsonanteak (ia doblea) hen rusoa (konsonante-multzoak ere, gehiago esperokó an rusoa, eta printzipioz, silaba konplexuagoak ere). Eta, diptongoei begiratuta ere, hiru aldiz gehiago daude aldé rusoa (15 kontra 5), areago berretuz a posibilitate konbinatorioak hen rusoa respektu grekoa.

Gauza da ze grekeran bateratuko liraké inventario vokaliko murritza, inventario konsonantiko murritza, eta diptongo-kopurua ere erlativoki txikiagoa respektu rusoa, halan ze grekeran esperoko genuké silaba-aukera ez hain zabala, hitz silabikoki luzeagoak, eta abiadura silabiko erlativoki altuagoa (respektu rusoa), bitarten rusoan, konsonante eta diptongo-kopuru handiagoek eragingo bide luketé silaba-aukera zabalagoa eta, finean, abiadura erlativoki baxuagoa respektu grekera, nahiz jarraitú izaten silabikoki arina (5 fonema vokaliko). Hala esperoko genuke. [⇶]

Vokal eta konsonante-kopuruak

Mintzo ginen atzo buruz kantitate erlativoa hen vokalak respektu konsonanteak eta konsonante-multzoak barné hizkuntzak. Eta kopuru horien ideia orokor bat har dezagun, nahiz ez akaso osoro zehatza (iturria baita Eupedia, zein baita portal japoniar bat zeinen helburu nagusia ez den zientifikoa, eta non ez den aipatzen nóndik atera dituzten datuak), topatu ditut ondorengo bi taulak, zeintan zenbatzen dirén fonema vokalikoak, konsonantikoak eta diptongoak zenbait hizkuntzatan:

Datu horietako minimo vokalikoa dá 5, non agertzen zaizkigu Basque, Greek, Russian, Serbo-Croatian, Spanish-Castilian eta Japanese. Horietarik lau, justuki Basque (EUS), Serbian (SRP), Spanish-Castilian (SPA) eta Japanese (JPN), díra agertzen an azterketa hen Coupé et al., eta Spanish-Castilian and Japanese agertzen dira orobat an ikerketa hen Pellegrinok et al., eta gauza da ze bost hizkuntza horiek izanen lituzketé silaba-abiadura erlativoki altua (eta informazio-densitate erlativoki baxua), nola esperoko genuen. [⇶]

Hizkuntza baten vokal-kopuruak akaso iragar lezaké hizkuntza horren abiadura silabikoa

Mintzo ginen atzo buruz inventario fonemikoak, eta nóla, hizkuntza ezberdinetan, aukera fonemiko horiek izan litezkén zabalagoak edo murritzagoak, ahalbidetuz konbinazio fonemiko gehiago edo gutxiago an silaba ezberdin gehiago edo gutxiago, eraginéz inventario silabiko zabalagoak edo murritzagoak ere (konprobatzen genuen nóla hizkuntza batean aukera silabikoa izan litekén harik 20 aldiz handiagoa zein beste hizkuntza batean).

Eta konbinazio fonemiko horietan akaso azpimarratu beharko genuke a papera hen fonema vokalikoak zatio euren konbinazio-gaitasun handiagoa noiz sortzen silaba diferenteak: ideia da ze, vokalek sor ditzakete silabak bai soilduta, bai diptongoak eginda, bai eta konbinatuak kin edozein konsonante edo konsonante-multzo, zein izan ahal dirá askoz gehiago zein vokalak, halatan ze, nolabait esan, vokal baten eragin (silabiko-) sortzailea multiplikatzen da bidér kopurua hen konsonanteak eta konsonante-multzoak zein existitu an hizkuntza.

Hizkuntza tonaletan, tonuek bádute efektu biderkatzaile handia, halatan ze tonu ezberdinetako silabak konsideratu litezké nola balira vokal ezberdinekoak, nondik, vokalen kopurua multiplikatu beharko litzaké bider tonu-kopurua afin konputatu "vokalen" kopurua (tonuak barne).

Horrela, hizkuntza ezberdinetan espero beharko genuke erlazio bat arten vokal-kopuruak, silaba ezberdinen kopuruak eta silaba-abiadurak; halan ze hizkuntzak kin vokal gutxiago zíren izanen, oro har, arinagoak (an silabak segunduko), bitarten vokal gehiago izatea lotuko zén kin abiadura silabiko baxuagoa.

Edo, bestela esanda, hizkuntza baten vokal-kopuruak akaso iragar lezaké, hein interesgarri batean, hizkuntza horren abiadura silabikoa. [⇶]

Inventario fonemikoa vs inventario silabikoa

Mintzo ginen hemen buruz silabak, silaba-kopuruak, soinuak... eta konprobatzen genuen nóla japonierak zituén 416 silaba diferente, bitarten inglesak izán 7931, alegia ia 20 aldiz aukera silabiko handiagoa aldé inglesa. Diferentzia horrek ahalbidetuko dú, neurri batean bederen, inglesak izatea informazio-densitate ia bikoitza (0,91) respektu japoniera (0,49) [ikus nóla kalkulatu den informazio-densitate hori].

Jarraituz harago, aniztasun silabikoa ahalbidetuta datór, neurri batean bederen ere, ga aniztasun fonemikoa (fonemak dirá soinu kontrastivo semantikoki esanguratsu), zeinda, printzipioz, esperoko genuke handiagoa an hizkuntzak kin aukera silabiko handiagoa. Horretaz irakurtzen dugu ondorengo datua an artikulua hen Coupé et al.:

Focusing on their phonetics and phonology, these languages vary in their number of phonemes (from 25 in Japanese and Spanish to more than 40 in English and Thai), the number of distinct syllables (from a few hundred in Japanese to almost 7000 in English), tonal complexity (from none to six contrastive tones), and various other phonological phenomena (e.g., vowel harmony is present in Finnish, Hungarian, Korean, and Turkish). [Coupé, Mi Oh, Dediu eta Pellegrino (2019)]

Esan nahi baita ze, autoreek landutako 17 hizkuntzetatik, justuki japoniera egongo litzake arten hizkuntzak (juntu gaztelania) kin aukera fonemiko laburrena (25 fonema) eta justuki inglesa egongo litzake arten hizkuntzak (juntu thai hizkuntza) kin fonema diferente gehiago (>40 fonema).

Konplexitate tonala aparte utzita (esan nahi baita, aparte utziz hizkuntza tonalak  nola, adibidez, mandarina, vietnamiera edo thai hizkuntza), goragoko datuok aldeztuko lukete ideia ezen, nahiz hizkuntzen fonema-kopurua ez izán faktore bakarra eragitén gain tamaina hen inventario silabikoa (izan ere bi hizkuntzak, nola japoniera eta gaztelania, izan ahal dute, alde batetik, ber aukera fonemikoa, 25, eta bestetik, aski aukera silabiko ezberdina: 416 vs 1593, hots,, lau aldiz handiagoa), báda faktore inportante bat (adibidez, gaztelaniaren 1593 silaba ezberdinen kopuru horrek jarraitzen du izaten baxua respektu beste hizkuntza batzuk kin aukera fonemiko handiagoa, hala nola inglesa, frantsesa, alemana edo italiera bera), nola espero genuen. [⇶]

Eta zénbat da 150 ms?

Genioen atzokoan ze, Coupé eta besteren experimentuan, irakurraldien iraupenak neurtzean, kendu dituzté pausa guztiak zein izán handiago 150 ms luze. Baina, zénbat da 150 ms? Zér egin daiteke an 150 milisegundu? Zer egin daiteke an 1'5 segundu-hamarren? Zer egin daiteke an segundu-zortziren bat

Ba, segundu-zortziren batean eman ahal dá silaba bat. Izan ere, ikusten genuén hemen edo ondorengo taulan:

nóla hizkuntzen silaba-abiadurak (Syllabic Rate) zirén ibiltzen artén 5 eta 8 silaba segunduko, non, adibidez euskara, japoniera, edo gaztelania bera, aski hurbiltzen zirén ki 8 silaba segunduko, zein, beste era batera esanda, dá silaba bat segundu-zortzireneko, edo silaba bat 150 milisegunduko, zein den gure tituluko neurria.

Eta interesgarri iruditzen zaigu nóla, hizkuntza batzuetan bederen, pausa tipikoek irauten duté aski antzera nola silaba tipikoek, halatan ze, bide horretatik, aztertu liteke ea pausa tipikoek hizkuntza ezberdientan antzera irauten ote duten, edo, hala ez balitz, ea hizkuntzen silaba-iraupenak eta euren pausa-iraupenak lotuta agertzen diren. Akaso silaben martxak eragin bailezaké gain pausen luzera. [⇶]

Coupé et al. (2019): "..., excluding pauses longer than 150 ms,..."

Itzul gaitezen orain ki experimentua hen Coupé, Mi Oh, Dediu eta Pellegrino (2019), non, genioenez, parte-hartzaileek burutu behar zituztén irakurrali batzuk (behin textuak jada ulertuak eta landuak izanda). Eta gauza da ze, autoreek, noiz konputatú irakurraldi horien iraupenak, kendu dituzté pausa erlativoki luzeak (esan nahi baita, luzeagoak zein pausa tipikoa), baina ez dituzte kendu pausa tipikoak edo erlativoki laburrak:

For each recording, we extracted the duration [in seconds, excluding pauses longer than 150 ms, i.e., longer than typical phonemic silences... [Coupé, Mi Oh, Dediu eta Pellegrino (2019)]

Hortaz, baldin grabazio batean topatú pausa bat luzeagoa zein 150 ms (milisegundu), eta hortaz erlativoki luzea, deskontatuko zutén denbora hori ti iraupena hen irakurraldia, baina baldin topatú pausa bat hen 149 ms, orduan ez zuten kenduko, hola geldituz erlativoki laburragó horixe zein hasieran zén ondo luzeago (pausa luzeago horrek, behin kenduta, konputatuko luké zero, bitarten laburragoak, bertan utzita, konputatuko luké 149).

Gainera, pausa luzeago horiek (>150) izan lezaketé arrazoi linguistikoren bat, antzera nola pausa laburragoek ere izan lezakete eurena, eta ez dirudi egokiá soilik konputatzea pausa ertain eta laburrak, pasatuz luzeenak ki izán laburrenak (behin kenduta).

Kentzen hasita, akaso autoreek kendu beharko zituzten pausa guztiak, edo denei emán iraupen tipikoa (150 ms). Gure ustez, ordea, egokiagoa izanen zen iraupenak ez ukitzea, eta gero aztertu nóla banatuta dauden pausa horiek guztiak arten hizkuntzak, zeren banaketa horretan ere egon liteké informazio interesgarria. [⇶]

Ez litzake egon behar batere arazorik

Ondokoa idatzi dut gaur an bloga hen Erramun Gerrikagoitia (deitzén Referentziak) azpi sarrera titulatzén ⇶ Zer luque tcharric, erabiliric librequi bakoitzac?, erantzunez ki Bittor:
_____________________________________

Nik uste ze ez litzakela egon behar batere arazorik ki birzabaldu 31eskturik, eta behin zabalduta, bertan ondo zehaztuko zen zéin diren foroaren ildoak (inork ezin izanen du ukatu gaiaren interes handia), hala nola orobat argi gelditu beharko zen foroaren izaera guztiz irekia ki edozein persona ze nahi dun egin bere ekarpen ondo reflexionatuak. Nik uste ze gaiaren interesa bera izan beharko litzaké nahikoa erakargarri afin foro hori ondo emankorra izan dadin. Hala espero. [⇶]

Birzabaldu "31eskutik"

Ondokoa idatzi dut gaur an bloga hen Erramun Gerrikagoitia (deitzén Referentziak) azpi sarrera titulatzén ⇶ Zer luque tcharric, erabiliric librequi bakoitzac?, erantzunez ki Bittor noiz galdetu nire iritzia buruz zer egin liteken:
_____________________________________

Gauza bat, oso konkretua, zein egin liteke: Birzabaldu 31eskutik afin parte hartzaileak modu ezin irekiagoan, teknikoan, serioan eta sakonean mintza daitezen buruz bidea zeintan sartuta dagoen euskal prosa, eta berarekin euskal diskursoa, eta berarekin euskal irakaskuntza...
 _____________________________________

Horraino mezua. Bide batez, irakurri, mesedez, honako sarrera hau ere:

• Baina, gutuna, ondo ulertzen da, ezta?

[⇶]

Ez dago sakoneko diferentziarik

Ondokoa idatzi nuen atzo an bloga hen Erramun Gerrikagoitia (deitzén Referentziak) azpi sarrera titulatzén ⇶ Zer luque tcharric, erabiliric librequi bakoitzac?:
_____________________________________

Dudarik gabe, oso interesgarria iruditzen zait ondoko estruktura hau:

"... kontrá dago neurri ekonomikoEN zein hartu zirén noiz...",

zein interpretatzen baitut nola oihu argi bat ganik tradizioa aldé genitivo burulehen flexible bat, zein saiatu egin ziren aurkitzen (horretara dator estruktura hori) baina zein ezin izan zuten aurkitu, justuki zeren desdoblamendua hen sufijoak ez den gauza erraza fisikoki.

Nire ustez, egun, oihu horri erantzun beharko genioke bi modutan. Bata:

"... dago kontrá neurri ekonomikoak zein hartu zirén noiz..."

non "kontra" desdoblatu da gabé genitivoa, zein justuki hor ez den behar, eta bestea:

"... dago kontrá neurri ekonomikoak hen gobernu guztiak zein aritu ziren noiz..."

non "hen" hori ez da baizik sufijo genitivo aurreratua, zein, horrela, dén bihurtu egoki, flexible eta emankor (eta partikula bera da).

Ez dut ikusten tradizioa nola galga, baizik nola akuilu, eta ez dut ikusten uko egitea ki nexu ondo eratu eta funtzional bat (nola "bitartean-eta..." edo bere kidé "bitartén..."), soilik zeren ez den agertzen an literatura zaharra zein gelditu zaigun. Hori litzaké, nire ustez, tradizioa txarto ulertzea.

Halakoetan nengoen harik irakurri zure azken esaldia:

Eta esango dizut guztiz egokia iruditu zaidala zure idazkera ere aurretik, harik eta sabela mugiarazi didan arte azken galdera honen joskerak...

Sabela mugiarazi?

Sabela mugiarazi al dizu zerk-eta "an" inesivo optativo xume txukun batek? Ba, eskerrak ez zaizula sabela mugitzen noiz ikusi "zein" erlativo gaixo horietako bat edo "SVO" bat, zeren orduan akabo debatea, zientzia eta euren ondorioak. "an" hori ez da baizik ber "an" adverbio postpositivoa (zein sufijatu zen, zailduz bere desdoblamendua), baina aurrera ekarria. Eta ez da pisuagoa zein, adibidez, "zein".

Hona hemen bi galderatxo problematikoak:

"ikusten al duzu arazorik an nire erabilera estrukturalak? Ikusten al duzu arazorik an edukia?"

zein idatzi nitun erantzunéz ki zure dudak buruzki egokitasuna hen nire erabilera (estrukturalak)... eta zeinen eredua dá:

Ikusten al duzu arazorik an ...
Ikusten al duzu arazorik an ... "an"?
Ikusten al duzu arazorik an ... forma?
Ikusten al duzu arazorik an ... edukia?
Ikusten al duzu arazorik an ... nire erabilera estrukturalak?
Ikusten al duzu arazorik an ... estruktura sintaktikoak?
Ikusten al duzu arazorik an ... forma hen estruktura sintaktiko prepositivoak?
Ikusten al duzu arazorik an ... forma hen estruktura sintaktiko prepositivoak nola "noiz + infinitivoa" edo "harik + infinitivoa"?
Ikusten al duzu arazorik an ... edukia hen liburua buruzki estruktura prepositivoak zein sortzen erabilíz mekanismo sintaktiko ezagunak?

Baita erabilera sipleenetan ere, estruktura prepositivoak ematen du aukera ki fokalizatu indarra zehazki gain azken sintagma nominala:

Ikusten al duzu arazorik an..."an"?

hala nola aukera errazagoa ki jarraitu diskurritzen:

Ikusten al duzu arazorik an ... edukia hen liburua buruzki estruktura prepositivoak zein sortzen erabilíz mekanismo sintaktiko ezagunak?

Hori horrela da. Beste kontu bat da zér egin ahal den gaur eta hemen afin eman aurrerapausuak, eta hor sartzen zaigu gradualitatea, egokitasun erlativoa, eta adibidez idazle zaharrak, zein hasi ziren bidea egiten.

Baina, euskal idazle zaharrik ez balitz existitu, ezingo al zen derivatu perpaus erlativo burulehenik? Jakina baietz, zeren hor daude mekanismo sintaktikoak, zein diren euskara ere. Nire ikuspegitik, berdin desdoblatu daiteké "baizik...", "salvu...", "kontrá...", "aldé...", "an..." edo "hen...": ez dago sakoneko diferentziarik. [⇶]

Pilota-iragarkietan "erabilia eta onartua"

Ondokoa idatzi nuen atzo an bloga hen Erramun Gerrikagoitia (deitzén Referentziak) azpi sarrera titulatzén ⇶ Zer luque tcharric, erabiliric librequi bakoitzac?:
_____________________________________

Nire ustez, "A aurka B" báda osoki euskara an esparru konkretua hen kartelak hen pilota-partiduak (ikus ⇶ A aurka B: "kirol munduan erabilia eta onartua" eta ⇶ "ARTETXE-JOAKIN aurka OLABE-LARRU"). Gainera, aurkitu ahal dugu honako erabilera an Orotariko Euskal Hiztegia:

Erri guztia egon da kontra guregana. Noe 99.

zein ez den berdina, baina bai antzekoa nola kontra gu; eta, bestalde, dauzkagu erabilerak nola hau: ⇶"Neskak kontra mutilak".

Nire ustez, erabilera horretan, arazo nagusia ez da "kontra" prepositivoa bera, baizik-ze "kontra" prepositivo horrek askotan eskatzen ditú, adibidez, baliabide erlativo prepositivo erosoak, berdin nola ere eskertzén beste baliabide prepositivo batzuk ere:

... dago kontrá neurri ekonomikoak zein hartu zirén noiz...

Horregatik nioen hemen ze:

"Aditzak aurreratzea da lehenengo pausua (Sarasolaren liburuak izugarrizko bultzada ematen die aditz progresiboei, eta horregatik euskararen erabiltzaileek gure eskerrik beroenak eman behar dizkiogu), baina bigarren pausua da menderakuntza prepositibo osoa aukeran izatea, ez soilik menderakuntza erlatibo ez-murriztatzailea (berriro ere diot, hemen ere Sarasolaren bultzada guztiz zorionekoa dela, eta oso inportantea eta lagungarria afin euskararen erabiltzaileek izan ditzagun aukera potente ez-marginalizatuak).

Kontua da ze menderatzaile erlatibo ez-murriztaileak ezin inportanteagoak izanik ere, ez direla gutxiago inportanteak erlatibo prepositibo murriztaileak edota beste menderatzaile guztien bertsio prepositiboak. Horrela konponduko lirateke Juanek aipatutako arazo horiek guztiak behin betikoz eta era egoki batean. Bide horretan klasikoek jakin zuten erabiltzen hainbat baliabide progresibo zein berriro hasi beharko liratekeen normaltasunez erabiltzen. Eta, jakina, erabil litezke euskararen mekanismo sortzaileak afin sortu edo moldatu beste baliabide menderatzaileak ere.

Baina arazoak ez dira amaitzen noiz garatu menderatzaile guztien bertsio prepositiboak. Badira beste baliabide postpositibo asko zeinen bertsio prepositiboak arazorik gabe lortu litezkeen eta zein komunikatiboki oso onuragarriak izanen liratekeen (-ri buruz, -n artean, …). Eta, duda izpirik gabe, bide osagarri horretatik zenbat eta aurrerago ailegatu, eta askoz hobeto. Kontua da, gorago esan bezala, gradualki egitea, kritikoki baina aurrera bidean, oker egindakoak kritikatuz, baina ondo egindakoak sostengatuz eta landuz. Horretarako behar da giro egokia, eta hor berriro sartzen da Sarasolaren lanaren garrantzia handia." ["Bide bakarra"]

Aipu horretan, Bittor, ikusten al duzu arazorik an nire erabilera estrukturalak?. Ikusten al duzu arazorik an edukia? [⇶]

... noiz ikusi egoki

Hauxe idatzi nuen atzo an bloga hen Erramun Gerrikagoitia, jarraiki hari bat non mintzo zén, besteak beste, buruzki erabilera hen estruktura prepositivoak (⇶ Zer luque tcharric, erabiliric librequi bakoitzac?):
 _____________________________________

Nik ez dakit "A aurka B" estruktura osoki euskara ote den (suposatzen dut ezetz, zeren erabilera prepositivo hori ez dager an Hiztegia hen Euskaltzaindia), baina bádakit askotan erabili dela an kartelak hen pilota-partiduak, eta justuki erabilera horrek esaten dit ze, gutxienez partzialki, báda euskara.

Berdin nola ez dakidan ea "A versus B" estruktura osoki euskara ote den (suposatzen dut baietz, zeren erabilera prepositivo hori báda an Hiztegia hen Euskaltzaindia), baina bádakit ze, osoki euskara ez balitz ere, askotan erabili dela an artikulu zientifikoak edo periodistikoak, eta justuki erabilera horrek esaten dit ze, gutxienez partzialki, izanen litzaké euskara.

Bestalde, "A kin B" estrukturak jarraitzen dio ki eredua hen "A aurka B" edo "A gain B" matematikoa (bere jatorria litzaké "...-(n) ki(de)n" postposizioa), eta nahiz akaso ez izán osoki euskara (zeren ez dager an Hiztegia hen Euskaltzaindia), bádakit ze, gutxitan bada ere, erabili egin dela an zenbait idazki eta blog (ikus "Buruz hizkuntzen garapen sintaktiko-diskursivoa" edo "Sintaxigintzaren norabide komunikativoa"). Jakina, justuki erabilera horrek esaten dit ze, gutxienez partzialki, báda euskara.

Euskaltzaindiak bere hiztegian askotan erabiltzen du honako expresioa arrén baztertu hitz bat:

Oharra: Euskaltzaindiak, (----)-k euskara idatzian izan duen erabilera kontuan harturik, hitz hori ez erabiltzea gomendatzen du.

Hortxe daukagu, beraz, Euskaltzaindiaren irizpidea afin ametitu hitz edo estruktura bat: bere erabilera idatzia. Hortaz, azter ditzagun erabilera linguistiko guztiak, aukera lingusitiko guztiak, mekanismo linguistiko guztiak..., eta zerbait ondo badoakigu, erabil dezagun... noiz ikusi egoki.

Eta, bistan da, zenbat eta gehiago idatzi, hobeto. [⇶]

Experimentua dá foniko hutsa: "Speakers became familiar with the texts, by reading them several times before being recorded,..."

Atzoko sarreran aipatzen genuén a artikulu berriki aterea ga Coupé, Mi Oh, Dediu eta Pellegrino (2019) non autoreak saiatzen diren konplementatzen a ikerketa hen Pellegrinok et al. (2011) non konparatzen zirén zenbait aspektu foniko (finean: silaba-kopuruak, silaba-abiadurak, eta euren erlazioa) an 8 hizkuntza, oraingoan zabalduz ikerketa ki 17 hizkuntza zeinen artean dirén katalana eta euskara.

Hartara, erabiliko dituzté textu irakurriak, nola azpimarratzen genuén hemen:

Jakina, ez ahaztu ze Pellegrino et al. dá ikerketa bat eginá azpi baldintza ondo konkretuak (adibidez eta oso nabarmenki, textuak irakurriak izatea), zein konplementatu beharko dá kin ikerketa estatistiko gehiago, baina, hala ere, ilustratzen digu nóla faktore fonikoak ez diren derrigor konpensatu behar.

Era berean, hemen, azpimarratzen genuen ze, nolabait esan, ulermena ez zela beharrezkoa, zeren ez baitzen kontrolatzen:

Irakurria izanik, hiztunek ez dute ezer sortu behar, baizik soilik irakurri zérbait zein norbaitek dún aurreprestatu afin eman ber informazioa an textu guztiak. Bestalde, azpimarratu behar da ze experimentu horretan ez dute burutzen ulermen-kontrolik afin saiatu konprobatzen noráino ulertu diren textuak (ulermen-kontrolak izaten dirá galdera sinpleak non diren konputatzen erantzun zuzenak eta reakzio-denborak). 

Azken artikulu honetan ikusten dugu ze:

Speakers became familiar with the texts, by reading them several times before being recorded, so that they understand the described situation and minimize reading errors (...). [Coupé, Mi Oh, Dediu eta Pellegrino (2019)]

Hortaz, parte hartzaileek ez dute ezer sortu behar ezta ere ezer ulertu behar, jada ulertua baitute: gauza da zéinek tardatu gehiago edo gutxiago noiz irakurtzen textu jada landu bat. Zentzu horretan, esan ahal da ze experimentua dá foniko hutsa (horrek ez du esan nahi ze faktore sintaktikoek ezin dute izán efektu indirektorik gain emaitza foniko horiek). [⇶]

Euskararen silaba-abiadura: antzekoa zein japonierarena

Atera berri da (2019) artikulu bat, titulatuá "Different languages, similar encoding efficiency: Comparable information rates across the human communicative niche" eta idatzia ga Coupé, Mi Oh, Dediu eta Pellegrino (zein baitira ber Pellegrino eta ber Coupé zein zeuden an Pellegrinok et al., 2011), non, besteak beste, autoreek estimatu duté a abiadura silabikoa hen 17 hizkuntza, zeinen artean, orain bai, aurkitzen dirá katalana eta euskara.

Euren artikuluan, baina, autoreek ez dituzte numerikoki zehazten batezbesteko abiadura silabikoak, nahizta bai eskainí ondoko grafikoa, nondik har liteké aski ideia argia gain abiadura horiek (SR, edo syllabic rate, zein agertú an ordenatu-ardatza):

Grafiko horretan ikusi ahal da euskará ezkerrenera kokatua, laranja kolorez, izanki puntu laranja horiek abiadura silabiko puntualak zein irakurle ezberdinek erakutsi an textu-mota ezberdinak (jaso dira datuak hen anitz irakurraldi, ikusten denez), eta hor antzeman ahal dugu nóla puntu laranja horien guztien batezbestekoa izanen litzaké aski antzekoa zeinda japonierarena, zein den verde kolorekoa, bigarren ezkerrenera dagoena (justuki nola, bide batez, guk suposatú hemen).

Izan ere, 2011ko artikuluan, japonieraren batezbesteko silaba-abiadura zén justuki 7,84 silaba segunduko, eta, 2019koan, hortxe inguruan agertzen dirá hala japoniera nola euskara. [⇶]

Amuriza: "Alde horren erantzule nagusia aditz perifrastikoa dugu"

Xabier Amurizak, behinda detektatú diferentzia silabiko nabarmenak arten euskara eta gaztelania (elkarrizketa luze honetan diferentzia horiek ibiliko zirén an proportzioá 100-75), diosku ze:

Alde horren erantzule nagusia aditz perifrastikoa dugu. Eta, zer esanik ere ez euskaraz hain ugari diren bi elementuko aditzak direnean: Lloras-1lorabas-llorarías, respiras-respirabas-respirarías, huyes-huías-huirías. Euskaraz: negar egiten duzu-negar egiten zenuen-negar egingo zenuke, arnasa hartzen duzu-arnasa hartzen zenuen-arnasa hartuko zenuke, ihes egiten duzu-ihes egiten zenuen-ihes egingo zenuke... [Amuriza, 2010:106]

Eta bai, akaso hor agertzen zaizkigu bi erantzule nagusiak on diferentzia silabikoa arten euskara eta gaztelania (aparte utzitá ze biek ere erabiltzen dituzté erlatiboki silaba gehiago zein adibidez inglesak, bestaldetik silaba horiek izanki sinpleagoak eta arinagoak):

• Adizkien luzera: arnasa hartzen duzu-arnasa hartzen zenuen-arnasa hartuko zenuke.
• A erabilera hon konposizioa noiz sortzen hitzak (eta aditzak): arnasa hartu, eskularruak...

Eta gauza da ze euskararen proportzio silabiko erlatiboki handiago hori respektu gaztelania (silaben konplexutasuna litzaké antzekoa bietan, hala nola silabako abiadura ere) dá bihurtzen benetako arazo noiz dén metatzen gain arazo konparatibo guztiz larriena, zein ez den baizik hitz-ordena buruazkena, zeintan dén gertatzen ze silaba kopuruak dirén ondo relevanteak. [⇶]