larunbata, ekaina 23, 2018

Seber Altuberen sen garatzaile sintaktikoa

Eta zer esaten didazue gáin ondorengo esaldia e Altube? (Altube, 1959:54):
¿Nola ez, baldin perla ori gordetzen duan maskorrik gogorrena, koskolik zaillena, euskera bera dutelarik? [Altube (1959), Euskaltzaindiari, an: Euskera. 4. libk., 54 or.]
Nik dakidala, hori da lehen aldia non den erabiltzen baldin prepositiboa afin aurkeztu perpaus bat non ematen den "-larik" atzizkia ordezta ba- partikula baldintzatzailea (Orotariko euskal hiztegian behintzat ez da agertzen halako erabilerarik).

Gauza da ze Altube, puntu konkretu horretan, saiatu zen ematen aurrerapausu bat, eta, hala eginez, eman zigun guztioi lezio bat zein ez genuken ahaztu behar. Izan ere, hala eginez, Altube ari zitzaigun erakusten nóla garatzen diren hizkuntzak.

Ez zen, gainera, aurreneko aldia non Altubek egiten zituen halako saio garatzaile praktikoak: gogoratu ⇶ Altube (1950): beste harribitxi bat, non Altubek berak erabilí zuén baizik pre eta pospositiboa, biak batera:
Idazleen izenik eztet aitatuko, ori ezpaita nere egitekoa, baizik-eta, idazle guziok, erderak eraginda agertu oi ditugun idatz-jokera txarretzaz, elkar argitu ta kontu araztea baizik. [Altube, 1950, Erderakadarik txarrenak II, Euzko Gogoa, 9-10 zenbakiak]
Antzera nola genioen an sarrera hori, ez da dudarik ezen Altuberen saio garatzaile horiek dirá harribitxiak zein dúten erakusten bidea. []

Etiketak: , ,

asteartea, ekaina 19, 2018

Seber Altuberena!!!! (1959)

Bai, aurreko sarreran galdetutako esaldia dá Seber Altuberena berarena, 1959ko urtarrilean idatzia ki Euskaltzaindia:
Mojetan' baita Praille ta Apaiz askotan ere, eta geiago guzi oien goi-nagusi errespetagarrietan' bada siniste illun bezelako zer bat, zeiñek agintzen baitie, euskera eztutela erabili bear, ezin bestez baizik;... [Altube (1959), Euskaltzaindiari, an: Euskera, 4. libk., 43-56]
Errepikatuko dut: Seber Altuberena!!! []

Etiketak: ,

larunbata, ekaina 16, 2018

Norena izan liteke ondorengo esaldia?

Hona hemen Jesus Maria Agirrek egindako zazpigarren gogoeta an bere artikulua titulatzen "Gogoeta xumea esapide prepositiboez" (Administrazioa euskaraz, 100. zk, 2018:22):
Zazpigarren burutazioa, erlatibo prepositiboa. Irakurlea konturatuko zen erlatibo prepositiboarenak direla jarritako adibide asko. Arrazoia da egitura horren presentzia giltzarria iruditzen zaidala ebaluatzeko ea konplexu eta aurreiritzirik gabe ari garen hizkera jaso baten eraikuntzan. [Agirre, 2018:22]
Horren harira, norena izan liteke ondorengo esaldia?
Mojetan, baita praile eta apaiz askotan ere, eta gehiago guzti horien goi-nagusi errespetagarrietan, bada siniste ilun bezalako zer bat, zeinek agintzen baitie, euskara eztutela erabili behar, ezinbestez baizik;...
Norena izan liteke? (Ikus norena den an hurrengo sarrera) []

asteazkena, ekaina 13, 2018

J.M. Agirre: "...jarraituago..."

Hona hemen Jesus Maria Agirrek egindako seigarren gogoeta an bere artikulua titulatzen "Gogoeta xumea esapide prepositiboez" (Administrazioa euskaraz, 100. zk, 2018:21-22):
Seigarren burutazioa, tradizioarekiko etena gainditu beharra. Ikertzaileek diote XX. mendean haustura gertatu zela tradizioarekin eta haren espiritura itzuli behar garela (Amuriza, Altonaga, Sarasola). Hirurogeietan gaudenon belaunaldia garbizaletasunaren giroan abiatu zen itzulpengintzan eta, hizkera administratiboari dagokionez, azken aldion «euskara erraza»ren inplantazioa bizi izan dugu, plain englishen bidetik halako populismo paternalista batek bultzatua. Nire iritziz, idazmolde administratibo pixkat jasoago-jarraituago-konplexuago bat bilatu behar genuke, beldurra galduz hizkera arruntetik batzuetan pixkat gehiago aldentzeari. [Agirre, 2018:21]
Jesus Maria Agirrek jasotzen du hor nóla ikertzaileek diote ze XX. mendean tradizioarekiko etena edo haustura gertatu zela an esparrua e sintaxia, eta egia da hala izan zela. Baina, zehatzagoak izateko, XX. mendeko eten hori, etena bainoago, izan zen izugarrizko atzerakada.

Aurreko sarreran azpimarratzen genuen nóla tradizio zaharrean ez zen sumatzen arazo handirik ki erabili baliabide sintaktiko akaso berriak, baina edonola ere, aberasgarriak:
Erreparatu daiteke nola orduko gure kolegek eskrupulurik gabe jotzen zuten baliabide hauetara. [Agirre, 2018:22]
Guztiarekin ere, gauza da ze, urte gutxi batzuetan, euskarak galduko zituen lau mende e progreso sintaktiko idatzia, zein ez zen soilik galdu, baizik ere, ez gutxitan, mespretxatu, erabat zapuztuz lehengo giro sintaktikoa, zein baitzen ezinbestekoa ki jarraitu garatzen euskararen sintaxia.

Desbideak aurká garabideak, eta desbideak atera garaile, eta ez gaitezen engaina, hala jarraitzen dute orain ere, halatan ze, etena gainditzeko, atzerapausuak desibili beharko dira, bai eta aurrerapausu berriak eman an norabidea e jarraitutasun koherente eta potentea, nondik naturaltasunez segitzen baita eraginkortasun komunikatiboa, gero eta eraginkortasun handiagoa. []

Etiketak:

larunbata, ekaina 09, 2018

J.M. Agirre: "...konplexu edo aurreiritzi gutxirekin..."

Hona hemen Jesus Maria Agirrek egindako bosgarren gogoeta an bere artikulua titulatzen "Gogoeta xumea esapide prepositiboez" (Administrazioa euskaraz, 100. zk, 2018:21-22):
Bosgarren burutazioa: tradizioak erakusten diguna. Gai honi dagokionez, iraganeko euskal idazle eta itzultzaileek, itxura batean, konplexu edo aurreiritzi gutxirekin jokatu izan dute XX. mendera arte. Dokumentatu nahi izan dut pixkat, eta Klasikoen gordailua webgunean begiratu bat eginez gero, baliabide sintaktiko ugari topatzen dugu latinetik edo erromantzeetatik kalkatuta.
Bai, oso egokia da gogoratzea ze, euskararen tradizioaren barruan ere, ahal da jokatu konplexu edo aurreiritzi gutxirekin afin bilatu soluzio komunikatibo egokiak ki arazoak zein joan sortzen. Bai, hori ere báda tradizioa, eta konparatzen jarrita, tradizio zaharragoa, eta areago, betikoa, izan ere betikoa baita sena e bilatzea komunikazio eraginkorragoa, modu batera edo bestera.  Ez gaitezen ahaztu ze hiztunen sen komunikatibo hori da hizkuntzen izateko arrazoia bera, eta horri eskegita, horri subordinaturik egon behar da beste guztia.

Orain dela gutxi (Berria, 2018ko ekainak 5) irakurri ahal izan ditugu honako erantzunak e Orreaga Ibarra hizkuntzalaria ki galderak e Iker Tubia kazetaria:
Asko aldatu da euskara azken ehun urteetan?

Bilakaera handia izan du arlo guztietan: lexikoan hitz pila bat galdu dira, eta berriak sartu dira; esaldiak josterakoan kalko berriak sortu dira; fonetikan aldaketak egon dira gutxinaka...

Beste hizkuntzen pare?

Hizkuntza guztiak bizirik daude, eta hizkuntzaren sena aldatzea da. Europako hizkuntza guztietan homogeneizazioa gertatu da, dialektoak gero eta lausoagoak dira. Bestalde, ingelesak denetan du eragina.

Aldaketak nabarmenagoak dira euskalkietan?

Euskara batuak bortizki eragin du euskalkietan. Alde batetik, euskara batuak homogeneizazio hori eragin du, eta ezaugarriak lausotu egin dira pixka bat. Konbergentzia aroan gaude; gero eta batuago hitz egiten dugu. Gazteak ere hara eta hona ibiltzen dira, eta berrikuntzak hartzen dituzte. Tafallako gazte batek ondo edo ostean esan diezazuke.

Batzuk kezkaturik daude, euskalkiak galduko ote diren.

Alde batetik, normala da. Esentzia galtzeko beldurra dago. Baina, beste alde batetik, hizkuntzak egokitu egin behar du, eta tresna izan behar du. Balio behar dizu esateko flipatu egin duzula edo desfasatu egin zarela. Bada hiltzen ari den lexiko bat, nekazaritzari lotutakoa, eta sortzen ari den beste bat: txateatu, whatsappeatu...
Dudarik gabe, gaur eta hemen behar dugu flipatu, eta "noiz...", eta "burúz...", eta "gáin..." eta "arté..."...

Eta bai, esan ahal da ze hizkuntzaren sena aldatzea da, justuki zeren hiztunen sena baita eraginkorkiago komunikatzea, zeren hiztunen sena, sen originala, da komunikazioa, eta horretan, guztian bezalaxe, konplexuak edo aurreiritziak ez dira baizik oztopo, oztopo larria, kasu honetan akaso fatala. []

asteartea, ekaina 05, 2018

J.M. Agirre: "[esapide prepositiboak]...baliabide funtzional bat gehiago dira"

Hona hemen Jesus Maria Agirrek egindako laugarren gogoeta an bere artikulua titulatzen "Gogoeta xumea esapide prepositiboez" (Administrazioa euskaraz, 100. zk, 2018:21-22):
Laugarren burutazioa: esapide prepositiboen balioa. Ari gara perpaus aurrean doazen lokailuez, zeinak gidatzen duten gaiaren garapena. Euskararen sintaxian baliabide funtzional bat gehiago dira, hala nola diren aditza aurreratzea, osagarria atzeratzea edo kate astunegiak ebitatzea. Zenbat eta hizkera-maila jasoagoa edo jarraituagoa den, esamolde prepositiboek orduan eta presentzia edo garapen handiagoa izan ohi dute. Trafiko-seinale modukoak dira: testua zenbat eta dentsoagoa den, orduan eta seinale gehiago eta sofistikatuagoak behar.
J.M. Agirre ari da gáin lokailuak zein joan aurré perpausak afin gidatu gaiaren garapena. Eta arrazoi guztia du. Beste kontu bat da ze, dioen guztia, orobat aplikatu ahal da ki sintagma posposizionalak zeinen barruan egon litezke perpausak zeinen barruan egon litezke berriro ere sintagma posposizonalak... Esan nahi baita:

X egin genuenean = noiz egin (genuen) X
X egin genuen egunari buruz = burúz eguna noiz egin (genuen) X
X egin genuen egunari buruzko liburua  = liburua burúz eguna noiz egin (genuen) X
X egin genuen egunari buruzko liburua egin genuenean  = noiz egin genuen liburua burúz eguna noiz egin (genuen) X

Eta, jakina, "noiz...", edo "burúz..." horiek ez dira baizik baliabide funtzional batzuk (nola "non...", edo "baizik...") zein derivatzen baitira bitartéz mekanismo sintaktikoak zein diren guztiz propialak e euskara, eta zein diren, gaur eta hemen, ezinbestekoak ki progresibizatu, arindu eta ireki komunikazioa e erabiltzaileak e hizkuntza e Axular. []

Etiketak:

larunbata, ekaina 02, 2018

J.M. Agirre: "...funtzionalitatea...ez datza bakarrik edukia modu ulergarrian ematean""

Hona hemen Jesus Maria Agirrek egindako hirugarren gogoeta an bere artikulua titulatzen "Gogoeta xumea esapide prepositiboez" (Administrazioa euskaraz, 100. zk, 2018:21-22):
Hirugarren burutazioa: funtzionalitatearen bila. Formulazioen funtzionalitatea, nire ustez, ez datza bakarrik edukia modu ulergarrian ematean, baizik eta baita modu sinesgarrian ematean ere; alegia, maila sozial bati hizkera-maila bat dagokio eta hizkera-maila horrek
bere ezaugarriak ditu, eta hor sartzen da, besteak beste, fraseologia jakin bat, sektore bateko exijentzia dena, baina baita ere bereizgarri dena; hizkera-maila bakoitzak erritmo bat du, doinu bat, funtzionatuko badu. Eta egungo euskal testu juridiko-administratibo askotan, gogoratzen dudanetik, zalantzan dago oraindik ulergarritasuna, eta are gehiago sinesgarritasuna.
Ikus ⇶ Esaldi bakoitzak bere intentzioa, non agertzen dira lau testu ze aportatzen dute informazio bera, baina lau modu oso ezberdinetan. Gauza da ze,
... kontua ez da soilik informazioa nola edo hala ematea, baizik informazioa eroso ematea an modu ahalik-eta egokiena respektu helburu komunikatibo zehatzak eta potentzialki konplexuak. [Ikus "Buruz hizkuntzen garapen sintaktiko-diskursiboa" (Rubio, 2014:125), in "Hizkuntzen berdintasun komunikatiboa: mitoa ala errealitatea?" (Mendizabal Ituarte, 2014)]
zeren,
... gauza bat da informazioa ematea, eta beste gauza bat da nola ematen den informazio hori; eta azken ikuspuntu horretatik egon daitezke testu (edo diskurso) koherenteagoak, progresiboagoak, erosoagoak, ulergarriagoak, pausatuagoak, jarraituagoak, egokituagoak... eta, oro har, eraginkorragoak. [⇶ "Edozein informazio": zein zentzutan?]
Eta puntu honetan azpimarratu behar da a inportantzia e koherentzia sintaktiko-informatiboa, zeinen gainean hiztunak erosoki (koherenteki) egokitu ahal izanen ditu bere esateko ritmoak, bere doinuak, bere enfasiak eta, hitz batean, bere espresibitate guztia respektu bere helburu komunikatibo zehatzak, halatan ze entzuleak jaso ahal izanen ditu mezu informatiboki edota espresiboki konplexuak an baldintza ahalik-eta abantailatsuenak.

Zeren, ulermena galtzea ez da baizik gradu maximoa e porrot komunikatiboa, baina, ondo lehenagotik ere, galtzen da mezuaren espresibitatea, galtzen doa indarra e hainbat ñabardura espresibo zein, ordena sintaktiko-interpretatibo inkoherentean, ezin izanen diren deskodifikatu edo kodifikatu hain modu abantailatsuan nola modu koherentean (ez informatiboki, ezta espresiboki ere), finean sortuz diferentzia handiak an eraginkortasun (kalitate) komunikatiboa.    

Bai, diferentzia komunikatibo horiek handiak izaten dira an testuinguru aski neutroak nola juridiko-administratiboa (kausa izaten delarik karga informatibo handia), baina, zenbat eta testuinguru espresiboagoa izan, zenbat eta karga espresiboa handiagoa izan, diferentzia horiek hainbat handiagoak izanen dira, bihurtuz maximoak noiz testuak (edo diskursoak) izan aberatsak bai informatiboki eta baita expresiboki ere (umorea da, adibidez, halako testuinguru konplexu horietako bat). []

Etiketak: