Ez da hitzik

Josu Lavinek atzo ematen zigún beste bide bat nondik, analogiaz, ailegatu ki "pertenitu":

pertenitu eta pertenecitu
moducoac
obeditu eta obedecitu
dirade.

Gilenek ematen zizkigun beste pare batzuk:

Bai eta

establitu eta establezitu
ofritu eta ofrezitu
konparitu eta konparezitu
aborritu eta aborrezitu

Denak ere euskal hitz, nahiz gehienak egon proskribituta gaurko hiztegietan.

Har dezagun adibidez a-adibidea hen "establitu", zein den aditz bat ederki establitua an euskal Corpus Historikoa (harik 2000) kin 109 agerraldi:

zeinetatik gertatu dira 99 agerraldi arten 1851 eta 2000:

Gauza da ze, erabilera bihurtu dá zero tikan 2008:

Datu bat: Euskaltzaindiaren Hiztegiak ez du jasotzen "establitu" aditza.

Ez da hitzik. [⇶]

Horrá: "pertenitu"

Zioen atzo Gilenek:

Nik, pertinēr jatorrizko latina kontuan hartuta, pertenitu proposatzen dut standard baturako, eta, harkin batera, pertendu forma laburtua (nola mantendu eta sustendu).

Eta gauza da ze, Leizarragak aldizkatzen zituén "apartenitu" (tikan "appartenir") eta "apertenitu" formak:

Iustiziaren statuari apartenitzen zaión guzia. Lç Ins G 8r. Ezen hatsea bezala akabatzea-ere Iainkoari apertenitzen zaió. Ib. G 4v. Laudorio guzia apartenitzen zaion Iainkoa baithan glorifika ledinzat. Lç Adv * 8r. Iainkoaren resumari eta Iesus Kristen izenari apertenitzen zaizkan gauzák. Lç Act 8, 12.

bitartean-ze, adibidez, Betolazak erabili zuén "pertenezitu" (tikan "pertenecer"), ez baita hain urruti ti goragoko "apertenitu", zein, bere aldetik, konsidera liteké hibrido moduko bat arten "apartenitu" eta "pertenezitu".

Bestalde, konsideratuz ze hiru forma horiek ("apartenitu", "pertenezitu" eta "apertenitu") gerta daitezké luze samarrak (5 silaba) afin gero eroso eraman laguntzaile datibo potentzialki luzea eta kasu datiboa bera, ez dirudi batere ideia txarra, baizik areago, oso ideia ona, bilatzeá bideren bat, mekanismoren bat nondik lortu forma sinpleago bat nola izan ahal den "pertenitu" (4 silaba), zeintan, respektu "apertenitu" jada hibridoa, soilik galdu den "a-" prefijo verbala (an "appartenitu"), antzera nola an bikoteá "admiratu-miratu". Hala abantzatu liteké beste koska bat an hibridazioa zeintan jada Leizarragak emana zuen aurreneko pausu bat.

Eta gero, etorriko litzaiguke "pertendu" (3 silaba), sortua jarraikiz ber mekanismoa nondik sortu diren "mantenitu-mantendu" edo "sostenitu-sostendu", esan nahi baita euskararen mekanismo bat (akaso kasu honetan "pertentzen" forma laburragoa ez litzake hain erosoa nola "pertenitzen", nahiz azken hori izan luzeagoa). 

Bere aldetik, Josu Lavin, geroxeago-ze baztertú aditzaren erabilera transitiboa (ai! inor ez gara perfektu) nahiz forma hori izán praktikatua ganikan idazleak nola Atxaga..., beldur da ea aditza (Josuk jartzen du "pertinitu") ez ote den nahastuko kin derivaturen bat hen "pertinente" adverbioa, finean abokatuz aldé forma erabiliak nola "apertenitu" edo "pertenezitu":

pertinitu-tic pertinente dathor Neuc erabili diren formac erabilico ditut: appertenitu eta pertenecitu

Baina, alde batetik "pertenitu" ez da "pertinitu", eta bestetik, "pertenitu" aditzak arazoa izatekotan, "apertenitu" aditza, nire uste apalean, ez legoke oso urruti.

Bestetik, Josuk hor abokatzen du aldé forma erabiliak ("pertenitu" ez litzake halakoa). Baina, gauza da ze hiztunak saiatzen dirá bilatzen euren zirrikitua ki... komunikazio erosoagoa, indartsuagoa, zehatzagoa (nahiz askotan ez izán batere erraza, edo inkluso oso zaila), halatan-ze utzi ohi dituzté euren ahaleginaren arrastoak, apunteak, hariak nóndik tiratu afin bilatu soluzioak ki arazoak, abiapuntu bat nondik segitu.

Kasu honetan aurkitzen dugu ondorengo erabilera (zein, kasu honetan, ez den abiapuntua, baizik helburua bera) aterea ti hiztun anonimo bat (an "Herriaren partaidetza kultura-ondare komunitarioan: Antzuolako Mairuaren Alardearen adibidea", ganik Bullen eta Kerexeta, 2012:691):

Begi-bistan dago nahasketa orokorra dela eta “zehaztasun historikoa” falta dela: “Antzuola Nafarrura pertenitzen zen, ez zen pertenitzen, ze kontexto politikoa zegoen, ez zegoen, moruak zer ziren, ze suposatzen zen.”  [Bullen eta Kerexeta, 2012:691]

Horrá: "pertenitu". [⇶]

Leizarraga, Tartas, Aresti, Sarasola, Atxaga edo Sarrionandia

Komentatzen genuen atzo nóla existitzen diren oso testigantza nabarmenak e-aditzá "apartenitu" ("apertenitu"), zeintan sartzen dirá Leizarraga, Tartas, Aresti, Sarasola, Atxaga edo Sarrionandia. Hain justu, EHUko Corpus Historikoan (harik 2000) agertzen dira 23 erabilera:

zein, denboran, banatzen dirá honela:

Ikusten denez, pasa den mendeko azken urteetan birdeskubritzen ari zen aditz hori, baina, akaso sorpresiboki, noiz konsultatu XXI. mendeko erabilera (an Egungo Testuen Corpusa, tikan 2000), konprobatzen dugu nóla ez den agertzen behin ere:

Hala ere, 2001ean aurkitzen dugú ondorengo erabilera hen Ana Urkiza ("Ondarroa" aldizkaria):

Umetatik hainbeste miresten eta erakartzen duen arrantzalearen unibertsoari ez dio apertenitzen. [Ana Urkiza, 2001]

Datu bat: Euskaltzaindiaren Hiztegiak ez du jasotzen hain aditz nabarmendua: "apartenitu" ("apertenitu").

Eta gauza da ze galdetzen genuen atzo ea, erabilera haiek ikusita, nórk esan lezaken ze "apartenitu" ("apertenitu") transitiboa ez zela apartenitzen ki euskara. Ba begira, urrutira gabe, Euskaltzaindiak diosku ze, ez soilik versio transitiboa, baizik intransitiboa ere, ez dira apartenitzen ki euskal ondare linguistiko ofiziala. [⇶]

Erabilera horien ostean, nórk esango luke estruktura hori ez dela apartenitzen ki euskara?

Genioen atzo ze, "apartenitu" aditzaren erabilera transitiboa ("apartenitzen dut") ez dela, antza, hain zaharra nola bere kide intransitiboa ("apartenitzen naiz"): nik behintzat ez dut aurkitu erabilera horren testigantza zaharragorik zein 1977ko dokumentua titulatzén "Literatura" (Udako Euskal Unibertsitatea), zeinen arduraduna litzaké Ibon Sarasola:

Hor barruan genuké "apartenitu" aditzaren lehenego erabilera transitiboa:

Urte bat geroago, 1978an, Atxagak baliatukó aukera transitibo hori noiz, azpi goitizená "Pott bandako apatrida", idatziko zuén ondokoa an lehenengo zenbakia hen Pott aldizakaria («Poema liburu baterako hitzaurregai bat»):

Literatu pila bat, txar askoak, erori zaizkigu —izurrite baten moduan— alderdi politiko konkretu bati apartenitzen zutelako, edo ziotelako. [Atxaga, 1978, azpi goitizená "Pott bandako apatrida"]

Hori litzake bigarren erabilera transitiboa, non Atxagak erabiltzen dú hala laguntzaile ez-datiboa (zutelako) nola-ere datiboa (ziotelako).

1983an Joseba Sarrionandiak ere erabili zuen an bere "Narrazioak":

Kantuan zetozen, eta soldadu zuhurrenak ez ziren okertu beren bapateko irudipenetan: alegrantzia hark erabat zoraturiko batzuri apartenitzen zion. [Sarrionandia, 1983]

Erabilera horien ostean, nórk esan lezake estruktura hori ez dela apartenitzen ki euskara? [⇶]

Birsortuz: "apartenitu" transitiboa

Josu Lavinek atzo ematen zigún honako versioa:

Bertan iradokitzen da, gainera, ezen zer ere gaur egun deitzen baitugu totalitarismoa dagokiola tradizio bati zein ez baita ez zaharragoa ez berriagoa gure zibilizazioa bera baino. (65 silaba)

eta Gilenek beste versio hau:

Hartan iradokitzen da, gainera, ezen zeri baiteritzagu gaur totalitarismoa apartenitzen dela tradizio bati zein ez baita zaharrago ez gazteago ezi gure zibilizazioa bera. (61 silaba)

non, besteak beste, distiratzen du aditz bat: "apartenitu", zein jada Leizarragak edo Tartasek erabili zutén intransitiboki:

 bai-eta Atxagak transitiboki an bere "Obabakoak":

Pensatzen nago ze, akaso hóri izanen zen lehenetariko aldia noiz aditz hori erabili zen transitiboki (ikus biharko sarrera), baina, hala izanda ere, orain denok izango genuke beste aukera hori: transitiboa. Hola garatzen dira hizkuntzak.

Apuntatu nahi dut ze, "apartenitu" aditz luzeskaren erabilera konplexuagotzen da baldin erabilí laguntzaile datiboa, eta akaso bereziki noiz erabili laguntzaile datibo intransitiboa (gintzaizkion vs genion), halatan ze espekulatu liteke ea hori ez ote zen izanen arrazoietako bat zérgatik Atxagak aukeratu erabilera transitibo hori. Edonola ere, orobat erabil daiteke versio intransitiboa kin laguntzaile ez-datiboa, nola Gilenek egin, sinplifikatuz bere erabilera.

Eta aditz horren erabilera areago errazten da noiz erabili "ki" partikula datiboa:

"apartenitzen ginen ki taldea zein mintzatu zen buruz sintaxi progresiboa"

non, "ki" hori dá berbera zein apartenitzen da ki "dago-ki-o", adibidez. Horrela, hartu dut lizentzia ki deskonposatú "dago-ki-o" adizkia an "dagó ki... (edozer)":

Bertan, gainera, iradokitzen da ze hóri zein gaur deitzén totalitarismoa dagó ki tradizio bat zein ez dén zaharrago ezta berriago ze... gure zivilizazioa bera. (48 silaba)

edo erabilíz "apartenitu":

Bertan, gainera, iradokitzen da ze hóri zein gaur deitzén totalitarismoa apartenitzen da ki tradizio bat zein ez dén zaharrago ezta berriago ze... gure zivilizazioa bera.

Esaldi progresiboan, artikulazio guztia dagó begira ki... bukaera bat, koherenteki, efizienteki, efektiboki. Horrela, esaldi horretan, bukaera bilakatu zaigú sorpresibo samarra, estimulagarria. [⇶]

Ordena progresiboan esango litzakeen hori ez da regresiboan esaten

Jarraituz kin "Gizarte irekia eta haren etsaiak" (Josu Zabaletak itzulia, 2007) irakurtzen dugu beheraxeago (ikus hau eta hau) ondorengo esaldia, zeinekin amaitzen da bigarren paragrafoa:

Eta gaur egun totalitarismo deitzen dugun hori gure zibilizazioaren adin berbera duen tradizio baten barruan dagoela iradokitzen da. [2007:16]

Eta, aparte ohiko arazoak nola, adibidez, konturatzeá, in extremis, ze ari ginen irakurtzen zérbait zein "iradokitzen da" (aditz printzipala), aurkitzen dugu hor "adin berbera" bat, zein, niri behintzat, iruditzen zait pixkat fortzatua noiz referitzen ki totalitarismoa respektu gure zivilizazioa, akaso adina iruditurík, kasu horretarako, lar kontzeptu zehatza. Edonola ere, gauza da ze, itzulpen progresiboan aurkitzen dugu ondorengo expresio erlaxatuagoa, sortzaileagoa, jostariagoa: 

En él [referitzen da ki liburua] se sugiere, además, que lo que hoy llamamos totalitarismo pertenece a una tradición que no es ni más vieja ni más joven que nuestra civilización misma.

Baina... arazo bat dauka expresio horrek: formaltzen da arartez konparazio bat, zein Zabaletaren marko regresibo estuan, izango litzakén pisuegia, zeren kargatuko luke gainerako pisua gáin esaldi bat zein jada zetorren gainkargatua, edo okerrago, atzerakargatua.

Eta, nola genioen justuki an ber urtea, 2007, noiz Josu Zabaletak publikatzen zuen bere itzulpen hori [Balbula, 2007]:

Eta nola euskarazko esaldian komunikatiboki garestiago ateratzen ziran xehetasunak, zer egin da? Esan da beste zerbait. Zenbatetan ez ote da gertatzen euskaraz halakorik? Hots: gaztelaniaz esango litzakeen hori ez dela euskaraz esaten, zeren garestiago ateratzen baita. Eta gauza da ze normalean ez gara horretaz konturatuko! Nik uste hori guztia oso-oso larria dela. [Balbula, 2007]

Bai, horixe da beste efektu bat: ordena progresiboan esango litzakeen hori ez dela regresiboan esaten, eta hori oso-oso larria da. [⇶]

...bere geldialdiak (pausa koherenteak), bere bisita gidatuak (aposizioak)...

Atzokoan genioén ze Josu Zabaleta, zein den euskal itzultzaile bakarra ze-lortu dun Espainiako Itzulpengintza Sari Nazionala (2013), ez dela prezeski nabarmentzen zatio bere perspektiba sintaktiko zabala eta zabaltzailea, irekia eta garatzailea (saria, besteak beste, eman ziotén zatio, ez gehiago eta ez gutxiago ze zatio sortú eta garatú hizkuntza literarioak eta poetikoak), baizik, ondo alderantziz, nabari da bere jarrera uzkurra, murritza, mugatua... respektu uzta ederra e-harribitxi eta mekanismo sintaktikoak zein euskarak gustura erakutsikó ki edonor ze-nahi dun ikusi eta... erabili.

Ikus (pixkat beherago zein atzoko hasiera) beste esaldi horietako bat zein, irakurritakoan, ez dugun jakinen zéin den bere signifikazio zehatza, izanki soilik, eta onenean, signifikantza horren ideia lauso, orokor eta oso inperfektu bat, zein ez genuken jakingo zehazki azaltzen baldin galdetuko baligute:

Liburu honek erakutsi nahi du zibilizazio hau ez dela oraindik ere bere jaiotzako traumatik erabat bere onera itzuli, tribu-gizartetik edo «gizarte itxitik» –hark duen indar magikoekiko mendekotasunarekin–, gizonaren kritika-ahalmena libre uzten duen gizarte irekira igarotzetik, alegia, oraindik ere ez dela erabat bere onera itzuli.

Ondo aztertuta, duda serioa daukat ea posible den esaldi hori ez jada lehenengoan ulertzea, baizik hamaikagarrenean ere (aparte utzitá dastazio literarioa). Konpara kin:

Se ha tratado de demostrar que esta civilización no se ha recobrado todavía completamente de la conmoción de su nacimiento, de la transición de la sociedad tribal o "cerrada", con su sometimiento a las fuerzas mágicas, a la "sociedad abierta", que pone en libertad las facultades críticas del hombre.

non topatzen gara kin sekuentzia ondo artikulatu bat e-sintagma nominalak, verbalak eta edonolakoak, zeinek gidatzen gaituzte, seguru, barrén ur sakonak hen ideia eta intentzio konplexuak, gozatuz ibilbide kontzeptuala, bere geldialdiak (pausa koherenteak), bere bisita gidatuak (aposizioak)... dastatuz bidaia.

Hori lortzeko behar dá perspektiba eta jarrera egokia ki landu (sortu eta garatu) sintaxia (lexikoa ere), zein, sariak sari, nabarmenki ausente dago an prosa hen Josu Zabaleta. [⇶] 

Josu Zabaleta: Oso itzultzaile mugatua

Bueltatuz orain ki Josu Zabaleta itzultzale laureatua, jo dugu ki lan bat zein Zabaletak itzuli zuen an 2007: "Gizarte irekia eta haren etsaiak" (Karl Popper), zeinen sarrera hasten den honela:

Aurkibideari begiratuz agian agerikoak ez diruditen hainbat gai planteatzen dira liburu honetan.

Gure zibilizazioak aurre egin izan dien zailtasun batzuk zirriborratzen dira: zinez esan daiteke gizatasuna eta arrazoizkotasuna, berdintasuna eta askatasuna lortu nahi dituen zibilizazio bat dela; ...

Har dezagun bigarren pasartetxoa, non, galdegai luze samarretan ohi denez, hasten gara irakurtzen esaldiaren parte rhematikoena ("Gure zibilizazioak aurre egin izan dien zailtasun batzuk") ustez-eta thematikoa den, jasoaz ondoriozko turbazioa noiz aurkitu aditza, zeinek, askotan, eramanen gaitu ki berrirakurri esaldia.

Gero bi puntuak eta ematen zaigu bát zerrenda kin lau terminu handi bezain luze zein, irakurri ahala, ez dakigun zér paper jokatzen ari diren an esaldia, ezta zértara datozen, areanda, askotan lez, jasó aditza eta bere referentea ("lortu nahi dituen zibilizazio bat"). Pasartea ez da batere eraginkorra, eta bai, ordea, indarrik gabekoa, giharrik gabekoa.

Ikus dezagun pasarte hori bere gaztelerazko itzulpenean:

Este libro plantea problemas que pueden no surgir con toda evidencia de la mera lectura del índice.

En él se esbozan algunas de las dificultades enfrentadas por nuestra civilización, de la cual podría decirse, para caracterizarla, que apunta hacia el sentimiento de humanidad y razonabilidad, hacia la igualdad y la libertad;...

Hor akaso harrituko gara noiz ikusi "de la cual", esan nahi baita "zeintaz", zein ez den agertzen an euskal itzulpena, orobat nola, antza, ez den agertzen an beste ezein itzulpen ón Josu Zabaleta (guk, oraindik behintzat, ez diogu irakurri "zein" bat bera ere). Izanez ere, horixe da arrazoietako bat zérgatik Josu Zabaleta den oso itzultzaile mugatua: zeren ez baitu erabiltzen "zein" erlatiborik. Horixe da, antza, bere meritu handi horietako bat.

Gero ikusten dugu ze, aipatutako terminu-zerrenda hori, zein euskarazkoan ez den baizik zérbait indarge, mekaniko, gatzik gabekoa, deskripzio hutsa, bihurtzen dén ondo ulergarri ("la civilización...apunta hacia el sentimiento de humanidad y razonabilidad, hacia la igualdad y la libertad;..."), ondo koherentea, hitzetik hitzera ere ondo prestatuz bidea afin, bideburuan, hitz handi horiek, gure helburua, erakus dezatén euren indar guztia, euren distira guztia.

Horixe dateke bigarren meritu nagusietakoa on Josu Zabaleta, etengabeko zorabio thema-rhematikoa eta inefektibitate indargea, zein lortzen den jarraikiz ez dakit zéin lege mugatzaile (garziarra?) ordezta jarraitú komunikazioaren lege universala, oinarrizkoena, orokorrena (salbuespenak salbuespen): prestatuz bidea progresiboki afin lortú, esaldi-bukaeran, sari komunikatiboa, zein baita, hori bai, saririk handiena. [⇶]

Ezin da ukatu

Atzo galdetzen genuen nóla den posible ukatzea konklusioá ezen munduko teknologia sintaktiko guztiak ez daude berdin garatuak, noiz-eta hortxe daukagun hain muturreko adibidea nola den sintaxi piraharra, non, besteak beste, izen-osagarriak ematen dirén banan banan, deskonposatuki (ikus atzoko aipua eta artikulu osoa).

Eta akaso espero litekenez, aipatutako ezaugarri ondo esanguratsu hori konbinatzen da kin beste batzuk nola ausentzia e-nexu koordinatibo eta subordinatibo explizituak, edo ordenamendu buruazkena, biribildúz teknologia komunikatibo bat erlatiboki oso gutxi potentea respektu sintaxi burulehen ondo hornituak kin edonolako nexuak [ikus ere "Hizkuntza bere osotasunean" (Rubio, 2017), an "Gotzon Aurrekoetxea lagunartetik hara" (EHU, Iglesias/Ensunza (arg), 2017:301)]:

Ezin da ukatu. [⇶]

Baina, nólatan uka daiteke?

Zioen herenegun Txopik:

Zaila da zerbaitez konturatzea noiz bonbardatzen gaituzten 24 orduak ta 365 egun afin pentsatu -ez pentsatu-, modu batean. Berdin da hizkuntzalaritza, informazioa buruz ba (bat) virus edo beste edozein gai politiko, ekonomiko eta abar.

Arazoa ez da bakarrik intelektuala; behar da nortasun handia zeren ez da erraza disidentzia, alegia taldetik ateratzea. Ordea da, zalantzarik gabe, oinarria on ba (1) pentsamendu objektibo edo zientifiko.

Baina, nólatan da posible ukatzea ondoko evidentzia? [Ikus "Buruz hizkuntzen garapen sintaktiko-diskursiboa" (Rubio, 2014), an "Hizkuntzen berdintasun komunikatiboa: mitoa ala errealitatea?" (Mendizabal, 2014:125)]

Nólatan uka daiteke? [⇶]

Etengabeko efektua

Mintzatuz buruz izen-sintagmak, ikus dezagun ondorengo adibidea aterea ti "Zaindari ikusezina" (Josu Zabaletaren itzulpena, 2013):

Eta elizpean bizi zirela zirudien eta kanpoko arnasa-zuloetatik nekez igarotzen zen katu-pilaren loditasunak harritu zuen. [Zabaleta, Zaindari ikusezina, 43. kapitulua]

Hor dugú esaldi bat zeinen subjetua den izen-sintagma ergativo bat ("Eta elizpean bizi zirela zirudien eta kanpoko arnasa-zuloetatik nekez igarotzen zen katu-pilaren loditasunak"), zein nik behintzat soilik bukatuko nuen ulertzen noiz ikusi originala (soilik ulertzen, ez dastatzen):

Y admiró la gordura de la caterva de gatos que parecían vivir bajo la iglesia y se colaban a duras penas por los respiraderos de la parte externa. [Redondo, El guardián invisible]

non (besteak beste) deskubritzen dugun ze originaleko parte rhematikoena, zein den izen-sintagma hori, goragokoan iduri da thematikoa (aparte izan nekez ulergarria) harik aurkitu aditza zeinek, finean, erakutsikó miseria antikomunikativo guztiak.

Beheraxego ematen dugu esaldi horren paragrafo guztia, non, juntu eragin handiagoak nola goragokoa, aurkituko ditugu, etengabe, eragin askoz sotilagoak ganikan ordena buruazkena (zein, sotilak izanagatik, ez diren gutxi inportanteak, batez ere noiz akumulatzen diren), bai-eta erdibideko eraginak ere nola noiz itzulpena referitzen den ki:

..., Barandiaranek jaso zuen antzinako sinestea,..

zein originalean bihurtzen dén matizatuago:

...y recordando la no tan antigua creencia que describía Barandiaran...

eta zein ez den baizik zuzeneko ondorioa tikan etengabeko estuasuna zein, finean, derivatzen den ti ordena buruazkena.

Irakur dezagun, beraz, aipatutako paragrafo osoa, non markatu ditut gehien bat aditz nagusiak, hala nola zenbait nexu eta zenbait beste detaile:

Ahal zen guztia atzeratu zen komisariara joateko. Lehendabizi pasiera bat egin nahi izan zuen Santiagoko elizaraino, baina eliza itxita zegoen. Orduan lorategietan eta haurren jolastokian ibili zen paseatzen; astelehen goizean hutsik zeuden. Eta elizpean bizi zirela zirudien eta kanpoko arnasa-zuloetatik nekez igarotzen zen katu-pilaren loditasunak harritu zuen. Hormak markatzen zuen marrari jarraituz ibili zen, Barandiaranek jaso zuen antzinako sinestea, emakume batek elizaren ingurua hiru aldiz egiten baldin bazuen sorgina bihurtzen zela zioena, gogoratuz. Sarreraraino itzuli zen berriro, eta erlojuaren dorrearekin zein garaiago izan lehia egiten zuten zuhaitz garaiei begira egon zen. Udaletxerantz joatea ere bururatu zitzaion, baina behe-hodeiak garbitzen hasten ari ziren haize-bafada bortitzek ur izoztutako tanta gibelarazleak zekartzaten. Beste bide bat hartu eta Santiago kalean gora abiatu zen, gozotegietaraino; emakume batzuk lagun-taldetxotan gosaltzen ari ziren. Malkorran sartu zenean, jakin-minezko begiradak sentitu zituen bere gain barrara joan zenean. Kafesne bat eskatu zuen; aspaldiko onena iruditu zitzaion; eta irten baino lehen hurrekin egindako Elizondoko txokolate tradizionalaren puxka batzuk erosi zituen; etxean egiten zuten eta hark ematen zion fama gozodenda hari. [Zabaleta, Zaindari ikusezina, 43. kapitulua]

Hauxe da originala:

Se demoró cuanto pudo antes de ir a la comisaria. Primero quiso dar un paseo hasta la iglesia de Santiago, pero encontró el templo cerrado. Paseó entonces por los jardines y el parque infantil desierto en la mañana del lunes. Y admiró la gordura de la caterva de gatos que parecían vivir bajo la iglesia y se colaban a duras penas por los respiraderos de la parte externa. Caminó siguiendo la linea que marcaba la pared y recordando la no tan antigua creencia que describía Barandiaran y que decía que si una mujer daba tres vueltas al perímetro de la iglesia se volvía bruja. Regresó hasta la entrada y observó los esbeltos árboles que competían por ser el punto más alto con la torre del reloj. Pensó en ir hacia el ayuntamiento, pero las fuertes rachas de viento que comenzaban a barrer las nubes bajas traían disuasorias gotas de agua helada. Cambió de dirección y comenzó a subir la calle Santiago hasta las pastelerías donde varias mujeres desayunaban en pequeños grupos de amigas. Al entrar en Malkorra sintió las miradas curiosas cuando se dirigió a la barra. Pidió un café con leche que le pareció el mejor que había tomado en mucho tiempo y antes de salir compró unos trozos de urrakin egiña, el chocolate tradicional de Elizondo, elaborado de manera artesanal con avellanas enteras y que daba fama a aquella confitería. [Redondo, El guardián invisible] 

Jakina, arazoak metatzen doaz harik bihurtú... ondo nekagarriak. [⇶]

Navarro/Zabaleta ez al dira konturatzen?

Antza denez, Koro Navarro eta Josu Zabaleta ez dira konturatzen ze askoz errazagoa da sortzeá izen-sintagma efektiboak noiz erabili baliabide burulehenak. Ikus hortaz, adibidez, zér zioen Juan Garziak afin erakutsi zergátik nominalizazioa dén ondo arazotsua noiz erabili ordena buruazkena:

..., nominalizaziorako pauso hori emanez gero -ardatza aditza izatetik izena izatera pasatzen baita-, eta, ondorioz, inguruko konplementazio osoa hartara egokitu behar da (hor da funtsezkoa preposizioen jokoa, eta euskara, jakina denez, ez da hizkuntza prepositiboa). (Juan Garzia, Kalko okerrak, 2005:86)

Nola genioen hemen: bistan da asimetria funtzionala arten preposizioen jokoa eta postposizioen jokoa noiz muntatzén izen-sintagmak. Eta orobat bistan da ze arazoa, benetako arazoa on sintagma nominalak, ez dela superfiziala, nola ondorioztatzen dutén Navarro eta Zabaletak, baizik estrukturala, sintaktikoa. Azkenik, bistan da soluziobidea: joatea irabazten gradualki aukera burulehenak. [⇶]

Koro Navarro/Josu Zabaleta (2004): Teoria-lana

Josu Zabaletaz mintzo denean, azpimarratu ohi da bere teoria-lana an esparrua on itzulpengintza (adibidez an Wikipedia), eta justuki horretaz mintzatu nahiko genuke orain, gogoratuz ondorengo pasartea ti Asier Larrinaga (EITBko Euskara-Zerbitzuko burua), zeintan autoreak gomendatzen du osagaiak izenaren menpetik ateratzea afin gainditu arazo asko (an Ez gara izenzaleak, 2004-11-26):

Gauza da ze Koro Navarrok eta Josu Zabaletak erantzun zioten ki Asier Larrinaga (ikus ere an Ez gara izenzaleak) honako hau:

Beraz, Navarro eta Zabaletaren analisian, arazoa gaztelaniaz, oro har, berbera da. Estrategia hori -izenaren ingurukoa- izango litzaké moda bat, okerreko joera bat, zein normalagoa egiten da gaztelaniaz zatio estatistika-kontu hutsa: gehiago irakurtzen/entzuten dugu gaztelaniaz. Estatistika-hutsa. Esan nahi baita, ohitura-kontu bat. Ezer ez estrukturalik.

Ez al dute ikusten batere diferentzia funtzionalik arten ordenamendu burulehena eta buruazkena noiz sortzén eta konbinatzén sintagma nominalak, verbalak edo edonolakoak? 

Hori da hori teoria-lana. [⇶]

Gerrikagoitia (2005): "...egiaz baina, ez daroe esan ezer, mutu bait dagoz..."

Ondorengo textua idatzia dagó ganikan Erramun Gerrikagoitia duela 15 urte, erantzunez ki sarrera hau, zein guk aipatú atzokoan afin erakutsi ze arazo sintaktikoak ez dira resolvitzen ezpada bilatuz eta erabiliz soluzioak, soluzio sintaktikoak, soluzio sintaktiko potente eta eraginkorrak, zein, ez-gutxitan, bertan dauden (nahiz baztertuak, iduri-eta ez direla existitzen), eta beste batzutan soilik behar dutén azken bulkadatxo sortzailea, garatzailea, erabiliz euskararen lehengai eta mekanismo sintaktikoak:

Harritzen naiz ezinago ikusirik kontinuoki evidentziak, zeinak agertzen dituzu irrefutableki. Baten batek behar du egin lan hori hon agertu eta denunziatu publikora daukagun nivela (desnivel versus negativo entropikoa?) an itzulpengintza desastrosoa euskaraz.

Ikusi ez banitu exenplu komparableok ez nuen sinetsiko zenik hainbesteraino gure itzultzaileon inefikazia. ¿Nola da possible ematea saririk holako itzulpenei? ¿Nortzuk dira responsable emateaz halako sariak (diru,...) tik funts publikoak?

Naiz harritu eta naiz harritzen ere, zeren ez nuen uste zenik horrenbestekoa gure desphasea an itzulpen mundua, zenbateraino non ezin dira ulertu mezuak neke handiekin ere. ¿Zergatik ez du reaktionatzen nehork? ¿Ote da hori soilki inkapazitate problemea hon itzultzaileak zeren bait dira txarrak ala aitzitik dauka relatio determinante eta fatidikoa struktura linguistikoak hon euskara?

Gero esan daroe -egiaz baina, ez daroe esan ezer, mutu bait dagoz- ez dago problemarik eta antza ez da bide berririk ireki behar hobeto redaktatzen ikasteko an euskal prosa modernoa.

Mutu dagoz, bai, mutu, nahiz izán erantzule.

Duela 15 urte...

Duela 15 urte genioén hau (ikus hemen):

Adibidez, Josu Zabaletak 2003-an itzuli zuen "Sei pertsonaia autore bila", zeintan, Pirandellok idatzitako sarreran, irakur dezakegu honako hau:

Eta zergatik ez dut antzezten, bere irudimenean bizirik jaio zaizkion bere pertsonaietako batzuk biziarazi nahi ez dituen autorearen kasu berri-berri hau, eta behin bizitza eman zaielarik, artearen mundutik kanporaturik egoten etsitzen ez duten pertsonaien kasua? (149 or.)

zein Esther Benítez-en bertsioan bihurtzen den hau:

¿Por qué -me dije- no represento ese novísimo caso de un autor que se niega a dar vida a algunos de sus personajes, nacidos vivos en su fantasía, y el caso de esos personajes que, una vez infundida en ellos la vida, no se resignan a quedar excluidos del mundo del arte? (63 or.)

Bistan denez, diferentzia siderala da. [...] Eta diferentzia sideral hori datza an kalitate eta botere diskursibo diferentziala zein aportatzen baitute rekurso eta estruktura prepositiboek (head-first) respektu pospositiboek (head-last). Estruktura eta rekurso horietatik zenbat-eta hurbilago, eta arazo gutxiago. [Balbula, 2005]

Ikus ere hau eta hau: sinpleki, desolagarria. [⇶]

Josu Zabaleta heltzen da ki hiperortodoxia e-kentzeá originaleko "amatxi" hitza an "El guardián invisible", emanéz "amona".

Atzokoan irakurtzen genuén, akaso atsekabetuta, nóla Josu Zabaletari ematen zitzaion Espainiako Itzulpengintza Sari Nazioala zatio sortú eta garatú hizkuntza literarioak eta poetikoak. Eta gauza da ze hala sortu nola garatu dirá bi hitz eder eta handi, bi aditz ikaragarri eder eta ikaragarri handi, zeinen erabilera egon beharko litzaké ezin-hobeto justifikatua.

Ez dut topatu horren justifikaziorik. Aldiz, zér ikusten dugu etengabe ere? Horra hiru zertzelada, bat sintatikoa, ondo oinarrizkoa, eta beste biak lexikoak, ondo erakusgarriak:

• Arlo sintaktikoan, ikusten dugu itzultzaile bat ze-gordetzen dún galdegaiaren legea nola bailitzan a-basamendua hen zivilizazioa, noiz justuki dén a-avangoardia kontra hizkuntza literarioa eta poetikoa. 

• Arlo lexikoan ikusten genuen ze, 2013an, ematen zigún "zentzurik gabeko" noiz autoreak erabilí "absurdo", zein den hitz horietako bat zein, noiz agertu, respetatu beharko litzake.

• Arlo lexikoan ere, kentzen digu originaleko "amatxi" hitza:
  

  -Amatxi, -susurró. [Dolores Redondo, 43. kapitulua]

  emanez "amona":
  

  -Amona, -xuxurlatu zuen. [Josu Zabaletaren itzulpena, 43. kapitulua]

Nire ustez, Josu Zabaletak, noiz-eta 2013an, gainditzen ditu marka guztiak hen "ortodoxia linguistikoa" noiz kendú originaleko "amatxi" hitza, akaso lokalegitzat joa:

 Ez da, ez, marka txarra. [⇶]

A ze zirkoa!

Atzokoan azpimarratzen genuen nóla Josu Zabaletak jaso ditun hainbat sari eta ohore, zeinen artean aurkitzen den izatea lehenengo euskal itzultzailea ze-jaso dun Espainiako Itzulpengintza Sari Nazionala, justuki an 2013, besteak beste zeren:

"...hizkuntza literarioak eta poetikoak sortu eta garatu ditu". [Sariaren epaimahaia]

Euskaltzaindiak honela jaso zuen (ikus hemen):

Eta orobat atzo genioenez, 2013an bertan, urtarrilean, Josu Zabaletak itzulia zuén Zaindari Ikusezina, non, jakina, erakutsi beharko zituén bere virtute literario eta poetiko guztiak, urtetan landuak. Hor gozatu beharko genituzke bere aurreramendu linguistikoak: bere sormenaren koipeak, bere garapenen indarra noiz expresatzén intentzio konplexuak.

Eta zer ikusten dugu? Ikusten dugu itzultzaile bat ze-egiten dún guzti-guztia salbu-eta justuki... "sortu eta garatu". 

A ze zirkoa! [⇶]

Eta bizitza bádoa, nori ajola zaio!

Zioen atzo Gilenek:

Tira. nik ez diot arazo sintaktikorik ikusten esaldi honi:

Era un sentimento raiano no absurdo que talvez procedese da súa educación católica, pero invariablemente, cando tiña que estar fronte a un cadáver, urxíalle esa necesidade de intimidade e recollemento que a atafegaba nos cemiterios e que se vía violada coa presenza profesional, distante e allea dos que se movían ao redor daquel corpo, único protagonista da obra dun asasino e, con todo, mudo, silenciado, ignorado no seu horror.

Eta nik ere ez. Esaldia guztiz ondo doa, nahiz bere intentzioa izán konplexua.

Baina, euskararako bidean, "zerbait" gertatu zaio ki esaldi hori, zerbait oso-oso larria, zerbait zein ez den zirkunstantziala:

• galdu dú ez "soilik" efektivitate komunikativoa, nola den arau (oso-oso larria baita), 

• baizik-ere ulergarritasun minimoa (ezin larriagoa).

Eta inori ez zaio axola. Ez dakit konturatzen ari garen, baina ari gara mintzatzen burúz euskaltzain urgazle bat ze-jaso ditun itzulpen-sari guztiak:

Josu Zabaleta Kortaberria (Legazpi, 1948ko uztailaren 1a) gipuzkoar itzultzaile eta idazlea da. 2001 eta 2008 urteetan Itzulpengintzako Euskadi Saria jaso zuen, eta 2013an Espainiako Itzulpegintzako Sari Nazionala eman zioten. [1] 2006an euskaltzain urgazle izendatu zuten. [Wikipedia]

Bera izan zen lehenengo euskal itzultzailea ze-jaso zuen Espainiako Itzulpegintzako Sari Nazionala, 2013ko abenduan, justuki ber urtea noiz, urtarrilean, publikatua zuén Zaindari ikusezina.

Eta bizitza bádoa, nori ajola zaio! [⇶]

Gakoa dá sintaktikoa

Atzokoan Gilenek galdetzen zuén:

Zerikusirik ote du itzulpen penagarri horrek euskarazko irakurtze-maila apalarekin?

Duda gabe. Gakoa sintaktikoa da, eta datza an sintaxi buruazkena, nola genioen komentatuz ondorengo hitzak hen Juan Garzia (ikus hemen):

...(esaldian berriz atzera jotzera behartzen gaituzten halako egituren abusua da, hain zuzen, euskarazko testuen irakurgaiztasunaren gakoetako bat: Gakoa, maiuskula eta guzti). [Juan Garzia, Joskera lantegi, 1997:286]

Bai, Gakoa sintaktikoa da, eta datza an sintaxi buruazkena. Hala ere, euskarazko testuen irakurgaiztasun hori ez da aipatzen beste foro honetan (zein baita mahai-ingurua titulatzén "Euskaratutako literaturaren harreraz zenbait gogoeta”, EHUko Udako Ikastaroak, 2013ko abuztua):

Mahaikideen iritziak entzunda begibistakoa da itzulpen askok espero baino irakurle gutxiago izaten dutela. Horren kausen bila, entzuleen artetik Juan Garziak diglosia aipatu zuen eta hori kontuan hartu gabe, beste literatur sistemetatik egindako edozein estrapolazio herren geratzen dela nabarmendu.
...
Juan Garziak publikotik hitza hartu zuen ostera: “Zenbat irakasle ezagutzen dituzue euskarazko liburuak irakurtzen dituztenak?”. Umeek heltzean erdarara pasatzeko duten joera esplikatzeko bitartekari horien portaera faktore garrantzitsutzat jo zuen. Helduak euskaraz irakurtzen ikusten ez badituzte, beraiek ere heldu izaten hasten direnean ez dute egingo “tontoak ez direlako”. [Boligrafo Gorria bloga ganik Gorka Bereziartua]

Juan Garziak zehaztu beharko luke zergatik hor ez dun aipatzen zéin den arazoaren Gakoá, maiuskula eta guzti, zein, gainera, dén bereziki nabaria an itzulpenak, hain nabaria non ez dugun beste inora jo behar afin azaldu zergátik euskal itzulpenek izaten duté irakurle gutxi.

Dio Juan Garziak buruz umeak: "...beraiek ere heldu izaten hasten direnean ez dute egingo “tontoak ez direlako”. Heldu-bitartean ordea, akaso irakurri beharko duté Zaindari ikusezina. [⇶]

Dá... absurdua

Atzokoan aipatzen genuen Dolores Redondo eta bere Zaindari ikusezina (2013), itzulia ganikan Josu Zabaleta, non irakurri ahal dugu beste pasarte hau:

... Ia-ia zentzurik gabeko sentipen bat zen, bere hezkuntza katolikoaren ondorioa beharbada, baina, gorpu baten aurrean egon behar zuenean, hilerrietan sentitu ohi zuen baina hiltzaile baten lanaren protagonista bakarra zen eta hala ere izugarrikeria hartan mutu, isildu eta ahaztuta geratzen zen gorpu haren inguruan mugitzen zirenen presentzia profesional, hotz eta arrotzak bortxatzen zuen intimitate- eta bildutasun-premia nagusitzen zitzaion beti. [Josu Zabaletaren itzulpena, 1. kapitulua]

Ikus originala:

... Era un sentimiento rayano en lo absurdo que quizá procediera de su educación católica, pero invariablemente, cuando tenía que estar frente a un cadaver, le urgía esa necesidad de intimidad y recogimiento que la abrumaba en los cementerios y que se veía violada con la presencia profesional, distante y ajena de los que se movían alrededor de aquel cuerpo, único protagonista de la obra de un asesino y, sin embargo, mudo, silenciado, ignorado en su horror. [Dolores Redondo, 1. kapitulua]

[⇶]

Diferentzia dá dramatikoa

Aurreko sarreran agertzen zitzaigún Dolores Redondo nola 2019ko autore irakurriena an inkesta telefonikoá Hábitos de lectura y compra de libros (Año 2019) (Federación de gremios de editores de España), zeintaz ari garen mintzatzen, eta non orobat ikusi ahal dugu a-trilogia e-Baztan nola seigarren "liburu" irakurriena.

Gauza da ze Erein argitaletxeak euskaratu zuén misteriozko trilogia poliziako osoa, halatan ze euskaraz irakur dezakegu adibidez "Zaindari ikusezina", itzulia ganikan Josu Zabaleta. Har dezagun 13. kapituluaren hasiera, non hartu dut lehenengo esaldia:

Telebistaren nonahiko zurrumurruarekin nahasturik Jamesen eta Jonanen ahotsak iritsi zitzaizkion; izeba Engraxiren egongelatxoan ari ziren hizketan, kasino batean hobe egokitzen zen eta, arratsaldero euro batzuk eta ohorea jokatzeko, izebak Bordeletik ekarrarazi zuen tapiz berdeko mahaitxo hexagonalean pokerrean ari ziren sei atsoek sortzen zuten iskanbilari jaramonik egin gabe. [Josu Zabaletaren itzulpena, 13. kapitulua]

Hona hemen originala:

Mezclado con el murmullo omnipresente del televisor le llegaron las voces de James y Jonan, que charlaban en la salita de Engrasi, al parecer ajenos al alboroto que formaban las seis ancianas que jugaban al póquer en una mesa de tapete verde y forma hexagonal propia de cualquier casino y que su tía se había hecho traer desde Burdeos con el fin de que cada tarde se jugasen en ella algunos euros y el honor. [Dolores Redondo, 13. kapitulua]

Diferentzia dá dramatikoa. [⇶]

Eta, bide batez, zéin dira inkesta horretan 2019ko liburu eta autore gogoratuenak zatio irakurriak?

Aurreko sarreretako portzentajeak ikusita, indartuz doakigú ideia ezen irakurtzen dá ez-gutxi eta gerota gehiago. Bestalde, eta bide batez, zéin dira inkesta horretan 2019ko liburu eta autore gogoratuenak zatio irakurriak? Ikus Hábitos de lectura y compra de libros (Año 2019) an Federación de gremios de editores de España):

Postu gorenetan aurkitzen ditugú Fernando Aramburu eta Dolores Redondo donostiarrak eta Eva García Sáenz de Urturi gasteiztarra. [⇶]

Eguneroko aisia-irakurleak liraké ia populazioaren herena

Aurreko sarreran ikusten genuen nóla, jendeak dioenaren arabera, liburuen aisia-irakurle frekuenteak asko izanen ziren eta gorantza arituko ziren, 2019an ailegatuz ki populazioaren erdia. Pitin bat gehiago enfokatuz gure lupa, desglosatu dezakegu populazioaren erdi hori an bi zati are finagoak, non aurkituko genituzkén (ia) eguneroko irakurleak (hen liburuak zatio libertimendua), eta astean behin edo bitango irakurleak (Hábitos de lectura y compra de libros (Año 2019)):

Hortaz, ikusi ahal dugu ze populazioaren ia herenak dio ze praktikoki egunero irakurtzen ditu liburuak afin ondo pasatu bere denbora librea. Eta, genioenez, printzipioz Euskadi eta Nafarroan gehiago:

Portzentaje horien aurrean, Felipe Juaristik akaso revisatu beharko luke bere diagnosia ezen arazoa da jendeak ez duela irakurtzen, ezer (ikus diagnosi hori hemen). [⇶]

Gorantza ere liburuen aisia-irakurle frekuenteak

Antzeko baldintzetan eginiko inkesta telefonikoak bereziki erabilgarriak izan daitezke afin antzeman zéin izaten ari den evoluzioa, gorantza edo beherantza, hen irakurketa, zeren ematen dizkigute urtez-urteko emaitza konparagarriak (hala dira, nahiz euren balioak, urte bakoitzean, akaso puztuak egon). Horrela, azken sarreran, bereziki adierazgarria zén  antzematea nóla hazten ari zirén liburuen irakurle-kopuru totala hala-nola liburuen aisia-irakurleak, eta antzera gertatzen zaigu orain kin liburuen aisia-irakurle frekuenteak. Ikus ondoko grafikoa (Hábitos de lectura y compra de libros (Año 2019)):  

Behe-ezkerreko koadro horretan ikusten denez, liburuen aisia-irakurle frekuenteak ailegatzen dirá ki populazioaren erdia, eta azken 6 urteetan haziko zirén %6,3. Beraz ez dira ari soilik egonkorki hazten liburu-irakurle totalak, eta liburuen aisia-irakurleak, baizik ere halako irakurle frekuenteak ere (astean gutxienez behin irakurtzen baitute), zein den oinarrizko joera oso interesgarria. [⇶] 

Eta gorantza doa irakurleen protzentajea

Aurreko sarreretan (adibidez hemen edo hemen) ikusi ditugu datu batzuk nondik segituko litzaké ezin dela ontzat hartu a-afirmazioa ezen ez dela ezer irakurtzen, nola zioskun Felipe Juaristik hemen. Areago, gauza da ze irakurleen portzentajea gerota handiagoa da. Ikus ondoko grafikoa aterea tikan dokumentuá Hábitos de lectura y compra de libros (Año 2019):

Argi denez, báda, irakurle portzentajean, gorantzako joera bat, mantendua an azken 10 urteak, zeintan irakurle totalak igo dirá 8,2 puntu, bitartean-eta aisia-irakurleak igo dirá 5,2 puntu (soilik jaitsi dira portzentualki a-irakurleak zatio lana edo ikasketak).

Hortaz, egoera ez litzake soilik aski pozgarria zatio kopuru ez-txikia e-irakurleak, zeinek, gainera, irakurtzen dute ez-gutxi, baizik-ere ondo esperantzagarria zatio evoluzio gorakorra hen portzentajea e-irakurle totalak (zein igo dén izugarri an azken hamarkada) hala nola ere zatio gorantzako tendentzia an portzentajea hen aisia-irakurleak (zeinen igoera nabaria baita). [⇶]   

Irakurle-portzentajean, egunkariak leudeke areta gorago zein liburuak

Aurreko sarreran %68,5 hori dá portzentajea e-pertsonak ze-irakurtzen duten hiruhilean gutxienez behin. Hortaz interesgarria litzake jakitea zéin portzentajek dio ze iraukrtzen du maizago zein hiruhilero, adibidez astero. Horixe daukagu an ondorengo grafikoa:

Hortaz, ikusten dugu ze maizko irakurleak (hots, astean gutxienez behin irakurtzen dutenak) suposatzen duté portzentaje handia respektu irakurle hutsak, %82,8, (ez %82,4 nola agertzen den goiko tituluan), zein lirake populazio guztiaren %56,5. Berriro ere esan ze, Euskadi eta Nafarroako komunitate autonomoetan, irakurleak egonen liraké gorago zein portzentaje horiek.

Azkenik konstatatu ze, grafikoan ikusten denez, irakurle-portzentajean, egunkariak leudeke areta gorago zein liburuak, hala orotariko irakurletan nola maizko irakurleetan (azken hauetan 11 puntu gorago). [⇶]

%70ak erdia irakurrita ere, ez litzake batere gutxi.

Atzokoan genioen ze hasi behar ginen ematen xehetasun gehiago buruz dokumentuá Hábitos de lectura y compra de libros (Año 2019), zeintaz mintzatu baitzen Teresa Abajo kazetaria (ikus herenegungo sarrera). Zentratúz gure begirada gain irakurketa e-liburuak, ikusten dugu ze, Teresa Abajok esan bezala, Espainiako populazioaren %68,5ak dio ze, lanean edo aisian, irakurtzen ditú liburuak, eta irakurle horien arabera, irakurriko lukete batez beste ia 11 liburu urtean, eta dedikatuko lioteke ia 9 ordu astean ki irakurketa:

Gainera, gogora dezagun ze, genioenez, Euskadi eta Nafarroako komunitate autonomoak ez lirake prezeski gutxien irakurtzen dutenak, baizik alderantziz. Zentzu horretan, demagun (ez baitugu ezagutzen datu zehatza) ze, biribilduz, bi komunitate horietan populazioaren  %70ak (%1,5 gehiagok) esaten duela ze irakurtzen ditú ber 11 liburuak urtean eta 9 ordu astean (0,3 ordu gehiago). Gauza da ze %70 horrek batez beste horren erdia irakurriko balu ere (5,5 liburu urtean eta 4,5 ordu astean), ez litzake batere gutxi. [⇶]

Inkesta telefonikoak neurtzen du zér esaten den (eta ez, egitan zér den)

Atzokoan aipatzen genuén prensa-artikulu bat (Teresa Abajo, El Correo, 2020-2-22) non ematen ziren emaitza akaso harrigarriak, hala nola ze:

En el conjunto de España, el 68,5 de los ciudadanos lee una media de once libros al año, ocho puntos más que en 2010. Si la pregunta se ciñe al tiempo libre, el porcentaje baja al 62,2%, aunque se mantiene la tendencia al alza. [Teresa Abajo, El Correo, 2020-2-22]

Jakina, artikulu periodistiko bat ez da izaten iturririk onena afin lortu datu zehatzak, eta are gutxiago, interpretazio matizatuak. Ondo da lanean hasteko, baina gero, dakigunez, iturrietara jo behar da afin zehazki valoratu metodologia eta emaitzak. Horrela, jo dugu ki web-orria hen Federación de gremios de editores de España, eta konsultatu dugu a-dokumentua titulatzén Hábitos de lectura y compra de libros (Año 2019), hau da, hóri dokumentua zeini referitzen zaion Teresa Abajo an El Correo.

Eta hor, argi gelditu behar da ze datuak lortu dirá arartez elkarrizketa telefonikoa, non, jakina, edozeinek esan ahal duen justuki húra zein nahiko lukeen, ordezta húra zein den. Ikus metodologia:

Esan nahi baita ze, akaso ia denoi gustatuko litzaiguke irakurtzea ondo gehiago zein irakurtzen dugun, eta elkarrizketa telefoniko batean ez litzake askotan batere arraroa erantzulea oso optimista izatea respektu, adibidez, zénbat liburu irakurtzen dituen urtean. Hortaz, argi geldi bedi ze, goiko datu horiek azaltzen dute jendeak zér esaten duen buruz zénbat irakurtzen duen, zein izan daiteke aski ezberdina respektu zénbat irakurtzen duen egitan.

Hala ere, interesgarria da jakitea jendeak zér esaten duen (nahiz gero datu horiek gurutzatu behar dira kin beste datu-iturri batzuk afin finean izán ideia argiago bat buruz irakurketa reala), eta datozen sarreretan emanen ditugu zenbait xehetasun buruz inkesta telefoniko hori. [⇶]

Euskadi es la segunda comunidad en compra de libros y lectura en tiempo libre (Teresa Abajo, El Correo)

Galdetzen genuen atzo ea ontzat eman genezaken hóri-baieztapena hen Felipe Juaristi esanez ze:

Arazoa da jendeak ez duela irakurtzen, ezer. [Felipe Juaristi, Berria, 2020-2-18]

noiz-eta, lau egun geroago, irakurtzen genuén ondorengoa (Teresa Abajo, El Correo, 2020-2-22):

Hortaz, Barómetro de Hábitos de Lectura y Compra de Libros horrek dio ze Euskadi eta Nafarroa dirá bigarren eta hirugarren komunitate autonomoak (lehenengoa Madrid) non gehien irakurtzen den aisian. Eta kontuan hartuta ze, ikerketa horren arabera:

En el conjunto de España, el 68,5 de los ciudadanos lee una media de once libros al año, ocho puntos más que en 2010. Si la pregunta se ciñe al tiempo libre, el porcentaje baja al 62,2%, aunque se mantiene la tendencia al alza. [Teresa Abajo, El Correo, 2020-2-22]

ez dirudi ontzat ematekoa a-baietapena hen Felipe Juaristi zeinen arabera:

Felipe Juaristi: (...) Eta orain konturatu dira gure autoritateak irakurle gutxi dagoela euskaraz. Orain dela gutxi bilera eduki genuen hainbat eragilek Jaurlaritzako Kultura Sailekoekin, gai horri buruz. Nik nire diagnosia egin nuen. Arazoa da jendeak ez duela irakurtzen, ezer. Zergatik ez den irakurtzen, zergatik gaur egun katea hautsita dagoen, hori da kontua.

Amaia Gurrutxaga: Eta irakurtzen den gutxia erdaraz irakurtzen dela batez ere.

Felipe Juaristi: Bai, baina hemen bakoitzak bere gremioaren defentsa egiten du. (...) [Berria, 2020-2-18]

Ez, ez dirudi ontzat ematekoa diagnosi hori ezen ez dela ezer ere irakurtzen. [⇶]

Felipe Juaristi: "Arazoa da jendeak ez duela irakurtzen, ezer."

Duela egun batzuk Felipe Juaristi idazleak, erantzunez ki galderak hen Amaia Gurrutxaga, zioen ondorengoa buruz irakurketa (Berria, 2020-2-18):

Felipe Juaristi: (...) Eta orain konturatu dira gure autoritateak irakurle gutxi dagoela euskaraz. Orain dela gutxi bilera eduki genuen hainbat eragilek Jaurlaritzako Kultura Sailekoekin, gai horri buruz. Nik nire diagnosia egin nuen. Arazoa da jendeak ez duela irakurtzen, ezer. Zergatik ez den irakurtzen, zergatik gaur egun katea hautsita dagoen, hori da kontua.

Amaia Gurrutxaga: Eta irakurtzen den gutxia erdaraz irakurtzen dela batez ere.

Felipe Juaristi: Bai, baina hemen bakoitzak bere gremioaren defentsa egiten du. (...) [Berria, 2020-2-18]

Badirudi ze, Felipe Juaristi idazlearen diagnosian, euskaraz ez dela irakurtzen zeren orokorrean ez da irakurtzen ezer (ez euskaraz, ez gaztelaniaz, ez frantsesez,...). Baina, ¿ontzat eman ahal dugu baieztapen hori? Esan nahi baita, Euskal Herrian, orokorrean, ez dela ezer irakurtzen? [⇶]

Bide beretik izan genezaké "d(a)rantz(a)..." ere

Aurreko sarreran komentatzen genuen a-aukera hen "dara..." partikula prepositivoa, berdin nola aurrerago ikusiak genituén "draino..." eta "danik...". Bide beretik izan genezaké "d(a)rantz(a)..." ere.

Horren inguruan, Ekaitz Santaziliak biltzen dizkigú ondorengo azalpenak buruz sorrera hen "-rantz" atzizkia ("Noun Morphology", 2013):

More recently, Gómez (2005) has reconstructed *-raontz, from which the three attested variants could be derived. It would be an agglutination of the allative -ra plus an old noun *-ontz, which according to Gómez would be semantically close to Lat. versus ‘facing → towards’, and would have undergone the same grammaticalization. Hence, the Basque reconstruction might be a loan translation of the Latin ad versum (ibid.: 276). The Basque word ontzi ‘recipient (of a liquid)’, in turn, would be a morphological derivation of that *-ontz. 

Lakarra (2008a) suggests that ontzi is a loan word (possibly from Lat. conchea ‘shell-like, concave’), and prefers instead *-ra + dontz (ibid.: 484), or even *-ra + *-da-non-tz, as the source of the directional allative. This would be formed by the variant *-rada (> -rat) of the allative (cf. §6.4.2.2) + the Proto-Basque root *non + the derivational suffix -tz. The root *non would have a meaning of movement which would also be present in joan ‘to go’ (< *e-danon) (cf. Lakarra 2006a: 583-4). [Santazilia:2013:267-268]

Jatorria edozein delarik, eta jarraiki ber eredua nondik atera dén adibidez "draino...", eskura legoke "d(a)rantz(a)..." ere. [⇶]