Kasu ergatiboa ez da baizik erraminta morfosintaktiko bat zein izan ahal da funtzionalagoa an kontextu batzuk eta gutxiago funtzionala an beste batzuk

Erramun Gerrikagoitia zúen galdetzen atzo:

Ba al dago differentziaric arten ergativoa eta inergativoa?

Oso galdera ona eta egokia, zeini saiatuko natzaio erantzuten hasiz ti ergatibitatea (bihar mintzatukó gain inergatibitatea). 

Ergatibitatea, jatorriz, dá mekanismo morfosintaktiko bat afin ezberdindu sujeto transitibo bat (zein ez den zertan izán semantikoki aktiboa) ti bere objetu transitiboa (zein ez den izan behar semantikoki inaktiboa). Gero, mekanismo horrek izan ditzaké bestelako isla sintaktikoak, baina jatorriz dá mekanismo bat zeinen funtzionalitatea dén ezin argiagoa. SOV ordenean sortu ohi da, non sujetu transitiboa eta bere objetua agertzen zaizkigún jarraian:

Mikelek euria sufritu du.

Esaldi hori transitiboa da, eta baita ergatiboa an zentzua ze bere subjetu transitiboa ("Mikelek") dá diferentziatzen ti bere objetu transitiboa ("euria") bidéz kasu ergatiboa. Beste adibide bat:

Katuak sagarra ikusi du.

Gero, gertatzen da ze aditz horietako batzuk erabil daitezke gabé objetu explizitua:

Mikelek sufritu du.

Katuak ikusten du.

non ez den objektu transitiborik, nahiz, bistan denez, jarraitzen duten izatén ergatiboak. Azken hauetan, finean, báda objetu modukorik, nahiz gelditzen dén indefinitua. Estruktura horretara heltzeko gertatu dá evoluzio bat, zein, esango nuke, oso da orokorra arten hizkuntzak: esan nahi baita ze, ez da ezer berezirik an evoluzio hori, dirá orokorpen ondo naturalak.

Horrela eta beste modu askotara (diakroniaren zirrikituak izan daitezke ia infinitu) sor daitezke irregularitateak nola:

Nik irten dut.

Nik igon dut.

Ekurra ari du.

zek, beste hizkera batzutan, beste evoluzio batez, báduten euren kide ez-ergatiboa:

Ni irten naiz.

Ni igon naiz. 

Elurra ari da.

normaltasun osoz. Gainera, esan behar da ze irregularitateak bihur daitezke regular, nola an:

Elurra ari du.

zein baita gaur egungo erabilera estandar bakarra (ez ordea, "irten dut" eta "igon dut"). 

Ez da beraz, ezer misteriotsurik an erreminta ergatiboa: beste kontu bat dirá bere propietate funtzionalak, nola dirén bere propietate diskursiboak (estruktura ez-ergatiboa dá, adibidez, diskursiboki gutxiago exigentea, irekiagoa, askeagoa) edo bere kostu erlatiboak respektu antzeko estruktura ez-ergatiboak (ikusi berri dugú ze estruktura ergatiboa izan liteké zailagoa zein ez-ergatiboa an kontextu intransitibo bat). Horretaz, mintzatuko gara aurrerago. [⇶]

Zertaz ari dira, zinez, noiz esaten duten ze "Mikelek sufritu du" inergatiboa dela?

Herenegun irakurtzen genuén nóla Ana Galarraga zientzia komunikatzaileak, deskribatuz ikerketa-laná e Gillen Martinez de la Hidalga eta bere kideak, zioskun ondorengoa an bere artikulu divulgatiboa titulatzén "Ergatiboa duten esaldi iragangaitzak, prozesatzeko zailagoak" (Elhuyar zientzia, 2019):

Ergatiboa duten esaldi iragangaitzen prozesamendua garunean zailagoa da euskaraz, ergatiborik ez dutenena baino. Inguruko hizkuntzetan, berriz, aurkakoa gertatzen da. [Ana Galarraga, Elhuyar zientzia, 2019/11/11]

Hor, Galarragak, islatuz autoreen planteamendua, ezin du evitatu egitén betiereko paralelismo itxuran-inozentea arten euskaran aipatutako gainkostua an ergatibo intransitiboak (respektu ez-ergatibo intransitiboak), eta inguruko hizkuntzetako alderantzizko arazoak, zein finean izanen zirén antzeko arazoak. 

Hola, iduri luke ze aipatutako "zailtasun horiek" sinpleki lekuz-aldatuko lirake, nahiz, azken finean, dena ere berdin-funtzionala izango baitzen (berdin diskursiboa, berdin irekia, berdin askea,...). Baina, lehenengo eta bat, inguruko hizkuntzetan (esan nahi baita: inglesa, frantsesa eta gaztelania) ez da erabiltzen ergatiborik an esaldi intransitiboak, halan-ze paralelismo hori ez du ematen oso-oso paraleloa.

Zertaz ari dira, orduan, noiz egiten paralelismo hori? Ba, ari dira gain konparazioa arten esaldi inakusatiboak eta inergatiboak, zein bai egonen lirake hala euskaran nola an inguruko hizkuntzak. Gogora gaitezen ze azken sarreretan ari gara mintzatzen exklusiboki buruz esaldi intransitiboak (edo iragangaitzak), zeintan bereiziko liraké bi azpimultzo: intransitibo inakusatiboak eta intransitibo inergatiboak ("Ergatiboa duten esaldi iragangaitzak, prozesatzeko zailagoak", 2019):

[Gillen Martinez de la Hidalgak] Azaldu duenez, bi esaldi-mota konparatu nahi izan dituzte. Alde batetik daude esaldi iragankorrak (egile bat eta gai bat dute; adibidez, Mirenek Jon ikusi du), eta, bestetik, iragangaitzak. Euskaraz, bi eratako markaketa dute azken horiek: Mikel erori da, eta Mikelek sufritu du (ergatiboa) dira bakoitzaren adibide bana. 

Gertuko beste hizkuntzetan, hala nola ingelesez eta gaztelaniaz, ez dago bereizketarik esaldi iragangaitzetan, Mikel berdin geratzen da kasu batean zein bestean. Hortaz, normalean zaku berean sartu izan dira, baina hizkuntzalari batzuek bitan sailkatzen dituzte.

Teknikoki, ez-akusatiboak eta ez-ergatiboak deitzen zaie. Lehenengoetan argumentu nagusia gaia da, ez egilea (Mikel erori da), eta bestetan egilea nabarmentzen da (Mikelek sufritu du).

[Ana Galarraga an "Ergatiboa duten esaldi iragangaitzak, prozesatzeko zailagoak", 2019)

Baina, "Mikelek sufritu du" horretan, semantikoki, Mikel ez litzake egilea e sufrimendua (baizik sujetu pazientea e sufrimendu bat zein sortuko zitzaion zatio arrazoi indefinituak). Hortaz, zertaz ari dira, zinez, noiz esaten duten ze "Mikelek sufritu du" inergatiboa dela? [⇶]

Esan nahi baita: 'Hizkuntzak evoluzionatu du' litzaké zailagoa ze 'Hizkuntza evoluzionatu da'

Mintzatuz gain artikuluá titulatzén "Ergatiboa duten esaldi iragangaitzak, prozesatzeko zailagoak" (Elhuyar zientzia, 2019), bertan Ana Galarragak hasieratik laburbiltzen digu artikuluko ideia nagusia kin hitz hauek:

Ergatiboa duten esaldi iragangaitzen prozesamendua garunean zailagoa da euskaraz, ergatiborik ez dutenena baino. [Ana Galarraga, Elhuyar zientzia, 2019/11/11]

Adibidez, genioen hemen:

"evoluzionatu" dá aditz horietako bat zein, akaso sorpresiboki, ez den agertzen an Orotariko Euskal Hiztegia. Azken hamarkadetan, ordea, aski erabili da. Eta erabiltzen. Eta erabiltzen da bi modutara: kin "du" ("Hizkuntzak evoluzionatu du") eta kin "da" ("Hizkuntza evoluzionatu da"). Eta nahiz "evoluzionatu" aditza dén, printzipioz, semantikoki intransitiboa, baturako nagusitu dá "du" ergatiboduna (Euskaltzaindiak hala ebatzia), nahiz "da" erabilerak, oraindik ere, ez diren gutxi. Eta galdera da: zergátik ez biak?

Hortaz, 

"Hizkuntzak evoluzionatu du" 

litzaké halako esaldi iragangaitz edo intransitibo horietako bat non agertuko litzaiguke ergatiboa ("Hizkuntzak..."), halan-ze izanen litzaké prozesatzeko zailagoa ze bere versione ez-ergatiboa: 

"Hizkuntza evoluzionatu da"

[⇶]

Ana Galarraga an Elhuyar zientzia (2019): 'Ergatiboa duten esaldi iragangaitzak, prozesatzeko zailagoak'

Ana Galarraga (Elhuyar zientzia, 2019) zún idatzi artikulu bat gain lana zein, erabilíz arrasto elektrofisiologikoak, ari ziren garatzen Gillen Martinez de la Hidalga eta bere kideak buruz prozesamendua e esaldi intransitibo ergatibodunak respektu ez-ergatibodunak (besteak beste). Horrá nola hasten zen artikulua ("Ergatiboa duten esaldi iragangaitzak, prozesatzeko zailagoak", 2019): 

Ergatiboa duten esaldi iragangaitzen prozesamendua garunean zailagoa da euskaraz, ergatiborik ez dutenena baino. Inguruko hizkuntzetan, berriz, aurkakoa gertatzen da. [Ana Galarraga, Elhuyar zientzia, 2019/11/11]

Beste sarrera batean esaten genuenez, ez gará, momentuz behintzat, oso optimista respektu konklusioak zein atera litezke ti experimentuak kin arrasto elektrofisiologikoak, baina hala ere, eta argi utzita ze halako evidentzia ez-argiki-interpretagarria soilik konsidera liteké osagarria, jarraian kopiatuko dugú artikulu osoa ganik Ana Galarraga afin datozen sarreretan joan komentatzen zenbait aspektu e artikulua, konsultatuz eta aipatuz halaber, jakina, artikulu originala (eta ingurukoak) non jasotzen diren emaitza horiek (esperoan-ze horrek emango digu bide afinda gehiago ikasi gain funtzionalitate linguistikoa):

Ergatiboa duten esaldi iragangaitzak, prozesatzeko zailagoak

Ergatiboa duten esaldi iragangaitzen prozesamendua garunean zailagoa da euskaraz, ergatiborik ez dutenena baino. Inguruko hizkuntzetan, berriz, aurkakoa gertatzen da. Hori frogatu dute Gillen Martinez de la Hidalga Malla hizkuntzalariak eta haren kideek, horretarako lehen aldiz ERP metodologia erabilita (event related potential; hau da, gertaerei loturiko potentziala).

Martinez de la Hidalga tesia egiten ari da, Itziar Laka Mugarza katedraduna eta Adam Zawiszewski doktorearen gidaritzapean. Azaldu duenez, bi esaldi-mota konparatu nahi izan dituzte. Alde batetik daude esaldi iragankorrak (egile bat eta gai bat dute; adibidez, Mirenek Jon ikusi du), eta, bestetik, iragangaitzak. Euskaraz, bi eratako markaketa dute azken horiek: Mikel erori da, eta Mikelek sufritu du (ergatiboa) dira bakoitzaren adibide bana. 

Gertuko beste hizkuntzetan, hala nola ingelesez eta gaztelaniaz, ez dago bereizketarik esaldi iragangaitzetan, Mikel berdin geratzen da kasu batean zein bestean. Hortaz, normalean zaku berean sartu izan dira, baina hizkuntzalari batzuek bitan sailkatzen dituzte.

Teknikoki, ez-akusatiboak eta ez-ergatiboak deitzen zaie. Lehenengoetan argumentu nagusia gaia da, ez egilea (Mikel erori da), eta bestetan egilea nabarmentzen da (Mikelek sufritu du).

Hizkuntza askotan ikusi da esaldi ez-akusatiboak zailagoak direla prozesatzeko besteak baino. Orain arte, baina, ez zen horrelako azterketarik egin euskaraz; Martinez de la Hidalgaren taldea izan da lehena. Gainera, lehen aldiz erabili dute horretarako ERP metodologia. 

"Normalean, prozesamendua neurtzeko, denbora irakurketak erabili izan dira; adibidez, zenbat denbora behar den esaldi-mota bat eta bestea irakurtzeko. Edo begiek non jartzen duten arreta, egilean edo gaian. Garunean sortzen duten aktibazioa ere erabili izan da, baina gu izan gara lehenak garunean predikatu hauen prozesamendua aztertzen denbora kontuan hartuta", azaldu du Martinez de la Hidalgak.

Euskaraz aurkakoa

Ikerketan frogatu dute beste hizkuntzetan ikusi dutenaren aurkakoa gertatzen dela euskaraz. Hau da, Jone erori da bezalako esaldiak errazagoak direla Jonek gozatu du erakoak baino.

Martinez de la Hidalgaren arabera, alde batetik, beste hizkuntzetan predikatu iragangaitzetan egilea eta gaia anbiguoak direnez, egilearen aldeko aurreikuspena egiten da, eta gaia denean aurreikuspena ez da betetzen. “Horrek, seguruenez kostu bat izango du”, dio ikertzaileak. Bestetik, beste hizkuntza horietan gaia izaten da markatzen dena, eta morfologikoki pisutsuagoa izan ohi da. Adibidea jarri du: "Mikel ha visto a Miren. Horrelakoetan gaia markatzen da. Mikel beti da Mikel, baina gaia a horren bidez markatzen da. Morfologikoki pisutsuagoa da gaia, egilea baino. Euskaraz kontrakoa gertatzen da; egilea markatzen dugu k-rekin. Eta horrek, prozesamenduaren aldetik, gainkarga bat dakar". 

Ikerketa Martinez de la Hidalgaren tesiaren parte da, eta gaian sakontzen jarraitzeko asmoa du. [Ana Galarraga, Elhuyar zientzia, 2019/11/11]

Diogunez, zenbait aspektu joango gará komentatzen datozen sarreretan. [⇶]

Idatzitik esanera

Atzo aipatzen genuén "kin-eta..." baina berdin aipa genitzaké "buruz...", "gain...", "arten..."..., zein hortxe dauden, guztiz prest, guztiz eskura: izan ere, behinda idazle edo gramatikari edo euskaltzain edo... holako beste referenteren batek erabilí halako estruktura bat, adibidez idatzi batean, estruktura hori geldituko litzake guztiz libre gana beste guztiok. 

Bai, gaur eta hemen akaso horixe izanen litzake bide erraz eta normalena: idatzitik esanera. Lehenengo, eman beharko litzake euskarri (normalean idatzi) bat, zeinekin, gero, erabilera askatuko zen, nahiz, jakina, finean erabilerak aginduko luke. Hortaz, eta genioenez, behar dirá referenteak eta referentziak. [⇶]

'salbu...', salbu-eta...' versus '...salbu' antzera nola 'kin...', 'kin-eta...' versus '...kin'

Aurreko sarreran aipatzen genuén "an" baliabide inesiboa, baina berdin ere aipa genezakeen "kin" edo "kin-eta" soziatiboa, zein den protagonistá e azken sarrera an bloga e Erramun Gerrikagoitua (ikus "Gradu communicativoac gradualqui jarriac"), dioelarik:

Iracurten dugu gaur an Gara hau titularra:

Hezkuntza ministro frantsesak ezkerra muturreko islamismoarekin lotu du.

Beste possibilitate informativoqui hobea zatequen hau: 

Hezkuntza ministro frantsesak ezkerra lotu du muturreko islamismoarekin 

edo baita honela edo honelatsu:

Hezkuntza ministro frantsesak lotu du ezkerra kin muturreko islamismoa 

[Erramun Gerrikagoitia]

Azken esaldi horretan sinpleki erabiltzen ari dá "kin..." aurreratua, zeinen evoluzioa ti postposizioa ki atzizkia ia gertatu baita aurren gure begiak:

kide + n > kiden > kien > kin

eta zein, areago, ikusi dugu aski independenteki aglutinatua ki izen singular edo plural absolutiboak, alternatúz...

... kasu absolutivoa eta genitivoa noiz gauzatzen euren aglutinazioa ki izena. Esan nahi baita ze, nola genioen hemen, adibidez "kin" soziativoa lotu izan dá kin absolutivoa ere:

"kin" soziativoa, gainera, ager daiteke loturik ki absolutivoa, nola an Landuchioren hiztegia (1562):

Vere personeaquin
Oyñaquin çapaldu
Gozoquin
[adibideok atera dira tikan Euskal morfologiaren historia, Azkarate-Altuna, 2001:105]

nahiz, orokorkiago, agertzen da loturik ki genitivoa, osatuz "...-re kin" = "...rekin"... [Balbula, 2019]

Larramendik, an bere "El imposible vencido" (1729) jasotzen du, pluralerako, ondorengo aglutinazioak, zein, antzera ere, joan bide litezke solterik (ikus an edizioa hen 1853):

acquin—con los, con las.
acgatic—por los, por las.
acgabe—sin los, sin las.
etan—en los, en las.

[Larramendi, 1729, tikan edizioa hen 1853:2]

nahiz sigularrean eramaten dú genitivoa:

aréquin—con el, con la;
agátic—por el, por la.
agábe—sin el, sin la.
án, eán, agán—en el, en la.

[Larramendi, 1729, tikan edizioa hen 1853:2]

Alternantzia absolutivo-genitivo horrek erakusten du "kin" atzizki aglutinatu bat, aski independentea, zein, nola genioen gorago, antzera idatz liteke solterik, printzipioz postpositivoki:

laguna kin, lagunak kin

baina, duda gabe, dena gelditzen da prest afin, nahi edo behar izanez gero, egín jauzi prepositivoa:

kin laguna, kin lagunak

Beti ere, aukeran. [Balbula, 2020]

Eta eredurik (edo mekanismorik) ez da falta. Hortxe dugu adibidez, a eredua e "salbu..." edo "salbu-eta..." versus "...salbu", zein erabiltzen ari dira gaben arazorik batere, normal-normal. Bide beretik erabil litezké baliabideak nola "kin..." edo "kin-eta..." versus "...kin". Antzera ere nola "baizik..." edo "baizik-eta..." versus "...baizik" adibidez. 

Akaso ez-gutxirentzat izanen zén "un extrañamiento, una sorpresa discursiva", baina gauza da ze sorpresa diskursibo hori izanen zén eraikitzailea, irekitzailea, garatzailea. [⇶]

...baina orain soilik gelditu da forma ergatiboa: 'elurra ari du', ez-gutxirentzat 'un extrañamiento, una sorpresa discursiva'

Atzoko tituluan genioen ze:

'elurra ari da' eta 'elurra ari du', biak erabili dira normal-normal, baina...

baina orain Euskaltzaindiak soilik jasotzen dú forma ergatiboa (ikus Euskaltzaindiaren Hiztegia):

Hola, kolpe batean, desagertu dá aditz-regimen intransitiboa (ez-ergatiboa) tikan esamoldeak zein referitú ki eguraldia ('elurra ari da', 'euria ari da'...). 

Eta gauza da ze 'elurra ari du' edo 'euria ari du' horiek ez-gutxirentzat izanen dirá zérbait txokantea, akaso estrainua edo gutxienez sorpresiboa, esan nahi baita, eta hain justu erabiliz hitzák e Belén López irakaslea hemen: "un extrañamiento, una sorpresa discursiva", nahizta, kasu honetan, ahalegina ez da eginen asmoz-eta zabaldú horizontea e komunikazioa, nola den nóiz-ere erabiltzen dugún, adibidez, "an" baliabide inesiboa. [⇶]

'elurra ari da' eta 'elurra ari du', biak erabili dira normal-normal, baina...

Herenegun genioén buruz aukera arten "elurra hasi da" ergatibogabea eta "elurra hasi du" ergatiboduna:

Eta galdera da: zergátik ez biak?

Argi denez, bikoiztasuna ere aukera da. Eta, honegatik edo hargatik, ez-gutxitan akaso egokiena.

Eta bai, bi forma horiek aurkitu ahal ditugu an Orotariko Euskal Hiztegia, eta, adibideetan behintzat, esango genuke ze forma intransitiboa akaso maizago:

Gero irakurtzen dugú:

Beraz, bi forma horiek erabili izan dira normal-normal. Baina, orain... [⇶]

Belén López Marín (2017): 'Nuestra gramática está caduca, y nos quieren hacer creer, no entiendo por qué, que no somos sus dueños, [...]. Pero eso es falso.''

Irakurri berri dut ondorengo artikulua ganik irakasleá Belén López Marín titulatzén "Breve revisión del concepto de economía del lenguaje" (2017), nondik entresakatu ditut bi zatiok:

Si queréis decir, o escribir, amigos y amigas. Si queréis buscar alternativas a expresiones de extendido uso hoy en día. Si queréis dirigiros a vuestro jefe con la palabra jefa porque sea una mujer. Si queréis preguntar: ¿Estamos todas? Refiriéndoos a vuestro grupo de amigos y amigas… Hacedlo. Hacedlo libremente, sin ninguna vergüenza y con total naturalidad. Y no temáis errores gramaticales ni dificultades de concordancia. El motivo bien merece un anacoluto, una situación de extrañamiento, una sorpresa discursiva, unas risas… ¿Miembra? ¿Fatala? ¿Por qué no? Solo nos faltaba sentirnos en sociedad como si existiese una policía lingüística acechando detrás de la puerta. Lo importante no es regirse por la norma, sino conocerla muy bien y dominar otros parámetros que nos ayuden a saber cuándo quebrantarla para comunicarnos mejor.

eta (bukaera): 

Nuestra gramática está caduca también, y nos quieren hacer creer, no entiendo por qué, que no somos sus dueños, que no podemos ni debemos reinventarla para reinventar el mundo. Pero eso es falso. Claro que podemos, y debemos hacerlo. Desautomaticemos nuestra lengua, seamos creativos, es nuestra. 

La encomienda no es sencilla, y tiene sus riesgos, pero no nos perderemos en el camino si nuestra brújula es el respeto, el sentimiento de hermandad profunda, la búsqueda de la justicia, de la libertad y de la equidad como principios reguladores de las relaciones, el estímulo cultural de las gentes, la difusión de los saberes…. En resumen: hagamos nuestro el mundo y hagámoslo un lugar mejor donde vivir, y no tengamos miedo de nombrarlo con una lengua nueva. Trabajemos siempre en ello, no dejemos morir nuestro idioma entre libros viejos, poltronas polvorientas ni sillones orejeros. 

Contagiemos con desparpajo la alegría de los nuevos significados.

Magistrala! [⇶]

'Elurra hasi da' edo 'elurra hasi du'? Argi denez, bikoiztasuna ere, aukera da, eta ez-gutxitan, akaso egokiena

"evoluzionatu" dá aditz horietako bat zein, akaso sorpresiboki, ez den agertzen an Orotariko Euskal Hiztegia. Azken hamarkadetan, ordea, aski erabili da. Eta erabiltzen. Eta erabiltzen da bi modutara: kin "du" ("Hizkuntzak evoluzionatu du") eta kin "da" ("Hizkuntza evoluzionatu da"). Eta nahiz "evoluzionatu" aditza dén, printzipioz, semantikoki intransitiboa, baturako nagusitu dá "du" ergatiboduna (Euskaltzaindiak hala ebatzia), nahiz "da" erabilerak, oraindik ere, ez diren gutxi. Eta galdera da: zergátik ez biak?

Argi denez, bikoiztasuna ere aukera da. Eta, honegatik edo hargatik, ez-gutxitan akaso egokiena. [⇶]

Lakarra (2009) dú defendatzen ze protoeuskara zaharrena ez litzake ergatiboa

Aurreko sarreretan ikusi dugu nóla egun (sinkronikoki) ergatibo plurala ez da existitzen an euskal hizkera nagusiak (sartalde edo zentroan), eta nóla, adibidez ekialdean, egon daitezke ergatibo-erabilera partzialak, konkretuki optatiboak an egoera kontextual ez anbiguoak. Hildo horretatik, atzo genioen nóla, ikuspuntu diakronikotik, ergatibitatea ez dén baizik beste funtzionalitate sintaktiko-komunikatibo bat, zein ager, desager edo moldatu daiteke an zurrunbiloa e evoluzio linguistikoa. 

Eta adibidez, gertatzen da ze hain diakronista influiente bat nola Joseba Lakarra ari da postulatzen ze protoeuskara zaharrena ("el PV más antiguo")... ez litzake ergatiboa ("Forma canónica y cambios en la forma canónica de la lengua vasca: hacia los orígines del bisilabismo", Lakarra, 2009:565):

Ez litzake ergatibo, ez SOV, ez aglutinatzaile, ez luke izanen flexio verbal konplexurik...

Edonola ere den (hemen adibidez, eta orobat mintzatuz buruz ergatiboa, defendatu dugú OVIS ordena zaharra, nondik derivatuko zén SOV gutxiago zaharra), ezaugarri horiek guztiak izan dirá, noizbait, erantzun konkretuak ki arazo konkretuak zein joan diren sortzen zehar aro konkretuak an bizitza e hizkuntza, eta akaso izan dirá, garai batean, erantzun funtzionalenak respektu garai horretako zirkunstantziak.

Baina, zirkunstantziak aldatzean, beharrak aldatzean, erantzun egoki horiek beroriek bihur daitezke arazotsu baldin sintaxiak (hizkuntzak) ez badaki evoluzionatzen nola egin ohi zuen: OVS edo SOV postpositiboak dirá adibide paradigmatikoak respektu beharra e evoluzioa azpi baldintza exigenteak. Eta, jakina, ergatibitatea ere evoluziona daiteke (edo, esan beharko nuké: "dezake"?). [⇶]

Bauer (2000): '...whenever nominative marking is spreading in a given language,...'

Atzoko sarreran Txopik zioén:

Hizkuntzalari holandarrak Brigitte Bauer, an bere liburu interesgarria "Archaic Syntax in Indo-European", du adierazten zenbait alditan ze ergatiboa da kasu bat oso irregularra eta hizkuntzak zeinek dute erabiltzen kasu hau, gabe salbuezpen dute erabiltzen kasu batzuetan edo bestetan, baina inoiz ez beti.

Esaterako, ergatibo plurala ez da erabili an bizkaiera, gipuzkera edo nafarrera gehienetan, eta Iparraldeko dialektoetan ere oso gutxitan, beraz Euskararen kasuan dugu bat egiten kin Brigitte Bauer. [Txopi]

Bai, Bauer-rek dio an bere "Archaic Syntax in Indo-European" (2000:37):

eta aurreratxoago (Bauer, 2000:39):

Irregularitate ("split-ergativity") horiei euskaran gehitu beharko litzaieké, nola Txopik esán, numero gramatikala: singularrak ergatiboago, eta pluralak gutxiago ergatibo. Edonola ere (Bauer, 2000:39):

Esan nahi baita ze sinkronikoki (gaur egungo mintzairetan, argazki estatikoa) nabari da asimetria bat aldé ergatibitatea e izaki inanimatuak respektu animatuak (gauza da ze inanimatuen aktibotasuna ez da hain argia, eta gehiago markatu behar da), zein islatzen dá diakronikoki an evoluzio orokorra e erabilera ergatiboak (hizkuntzetan zehar, lehenago galtzen dirá erabilera animatuak respektu inanimatuak: ikuspegi dinamikoa):

... in accordance with the marking patterns mentioned in the preceding paragraphs, diachronic evidence has shown that whenever nominative marking is spreading in a given language, this process first affects animate elements and only later inanimates. [Bauer, 2000:40]

Izan ere, ergatiboatsuna ez da baizik beste funtzionalitate sintaktiko-komunikatibo bat, zein ager, desager edo moldatu daiteke an zurrunbiloa e evoluzio linguistikoa. [⇶]

Masayuki (2015): '..., if there is no ambiguity about subjecthood, the marking [ergatiboa] is optional.'

Aurreko sarreretan aritu gara esaten ze, akaso, nonbaiten, existitu liteké hizkeraren bat non ergatiboa dén optatiboa, esan nahi baita gaur egun. Puntu horretaz, ikus ondorengo papera ganik Ishizuka Masayuki titulatzén "The ergative case in Lecumberry dialect" (2015), non justuki mintzo da gain optatibilitatea e kasu ergatiboa:

Gero, zehatzago, Masayukik diosku:

hala nola ze:

Hortxe. [⇶]

Hasteko, hizkera zabalduenetan, sinpleki ez da existitzen ergatibo plurala

Atzo, Josu Lavinek zioén:

Oker ez banago cembait lekutan edo aguian leku ascotan guiçonac (dira) eta guiçonec (dute) biac berdin ahoscatzen dirade.

Askotan hitz egiten da buruz inportantzia extremoa e ergatiboa noiz-eta, hasteko, hizkera mintzatuenetan ez dira existitzen ergatibo pluralak. Sinpleki, ez dira existitzen. Eta, hará, ez da ezer gertatu. Ikus ondorengo aipua ganik Eneko Barrutia justuki mintzatzen buruz arazoak noiz idazten bizkaieraz (an "Bizkaierearen azterketearen nondik norakoak" (2006):

Antzekoa esan genezake gain hizkera zentralak, zeintan nagusiki oinarritu baita euskara batua. Eta antzekoa gain, adibidez, erakusle plural batuak eurak, non absolutiboak eta ergatiboak ez diren diferentziatzen. Hortaz, normaltasuz osoz hartu beharko lirake erabilerak nola:

Izan ere. pluraletan ez da egoten anbiguetate funtzionalik, halan-ze, hizkera horietan, ez da erabiltzen ergatibo pluralik, baizik soilik absolutiboa, aspaldi ere. Gero etorriko zaizkigu hizkuntzalari batzuk, zeinen erakusle perfektua dén Mitxelena XVI.a (ikus komikia), azpimarratuz a transzendentzia supremoa e ergatiboa an edozein egokiera, horretarako erabilíz dena salbu-eta argudio komunikatiboak. 

Hala ere, ergatiboa ez da baizik erraminta sintaktiko-komunikatibo bat zein, egoera batzuetan, izan dá eta dá ondo baliagarria (batez ere SOV tartean delarik), baina zein noiz ez den bereziki baliagarria (batez ere an SVO ordenamenduak) joan ahal den desagertzen. Eta, pluraletan argi denez, ez da horregatik ezer ere gertatu.

Edonola ere, atzoko galderan ez nintzen bereziki referitzen ki ergatibo pluralak (virtualki inexistenteak an hizkera mintzatuenak), baizik ki erabilerak edo hizkerak non kasu ergatiboa (singularra edo plurala) dén sinpleki optatiboa. Bá al da halako erabilerarik? [Ikus ⇶]

Bá al da hizkerarik non kasu ergatiboa dén optatiboa noiz ez den anbiguetaterik?

Atzoko sarreran mintzo ginen buruz optatibitatea e kasu ergatiboa noiz ez den anbiguetaterik: 

Dudagabe, SVO ordenean, kasu ergatiboa izan liteké optatiboa noiz ez den anbiguetaterik. 

Orriotan jada mintzatuak gara gain optatibitatea e konkordantzia plurala edota datiboa an aditz auxiliarrak ("Aukerak, aukerak, aukerak,... aukera funtzionalak an euren funtzioa"). Aipatutako bi optatibitate horietan (respektu pluralak eta datiboa) bágenituen adibide realak eta are hizkera osoak zeintan ez ziren beti egiten konkordantzia zehatz horiek, hala eskainiz eredu (mekanismo) argia.

Dudagabe, mekanismo bat (edozein mekanismo) noizbait erabilia izanak ematen dio mekanismo horri zilegitasun handia, nahiz, edonola ere ez da arazorik zeren mekanismoak ere gara daitezke, eta hedatu ki egokiera berriak, erabilíz, adibidez, baliabide zaharrak. 

Esan nahi baita ze, halaxe nola beste garai batzutan agertu zirén erabilerak eta hizkerak non ez ziren egiten zenbait konkordatzia (adibidez), berdin-berdin ere ager litezke orain erabilera berritzaileak (esan gabe doa: erabilera funtzionalak), justuki hain berritzaileak gaur, nola egungo forma zaharrak an euren momentu berritzailea, ez gehiago eta ez gutxiago. 

Eta, nahiz akaso batek baino gehiagok esan lezake ze, mintzatuz gain ergatiboa, ezinezkoa da, ezin liteke, ez da posible, inposible dela existitzea hizkera bat non ergatiboa dén soilik opzionala noiz ez den anbiguetaterik, guk, hemendik egin behar dugu galdera hori:  

• bá al da erabilerarik edo hizkerarik non kasu ergatiboa bihurtu dén optatiboa noiz ez den anbiguetaterik?

[⇶]

SVO estrukturan, ergatiboa izan ahal dá optatiboa noiz ez den anbiguetaterik

Atzoko sarreran, Josu Lavin eta Gilen zúten mantendu oso elkarrizketa interesgarria buruz ergatiboa an zenbait perpaus erlatibo, zeintan, jada bukaeran Gilenek zioen:

... pentsatu dut ergativoa deuseztu nahi zenuela.

eta Josu Lavinek erantzún:

Deuseztu ez, baina invitatzen dut casu honetan obligatorio ez içaitera.

cantatzen duen guiçona
ethorcen den guiçona

formac desdoblatzeracoan gure classicoec

guiçona ceinec cantatzen baitu
guiçona cein ethorcen baita

erran ukan dute.

duEN eta dEN horietan ergativoaren arrastoric ez dagoen beçala, ez egoitea CEIN icenordainean ere:

guiçona cein cantatzen baitu
guiçona cein ethorcen baita

Hala nola (ez kasualitatez) munduko hizkuntzak jaio ohi dirá (S)OV(S) buruazkenak; era berean (ez kasualitatez ere) munduko hizkuntzak dúte erakusten joera dinamiko gardena buruzki ordená SVO burulehena, nahiz orobat existitu daitezke kasu aski hibridoak, aski bikoitzak, nola akaso euskara, zeintan landu liteké estrukturá SOVO kin pre eta postposizioak. Jakina, eta betiko moduan, erabilerak markatu beharko luke bidea.

Garabide estruktural horretan, SOV hizkuntzek galdu ohi duté euren ergatibitatea (non den markatzen sujeto aktiboa: euskara) edo euren akusatibitatea (non den markatzen akusatiboa: latina) noiz bihurtzen SVO, hain justu zeren aditzak ondo mugatu ohi ditu bataren bukaera (normalean sujeto thematikoa) eta bestearen hasiera (normalean objeto rematikoa). 

Bilakaera horretan, halaber, adizki auxiliarrak pasatu ohi dira ti izán finalak barrú sintagma verbala ("ekarri du") ki hasierako posizioa ("du ekarri"), hola utziz eduki verbal semantiko nagusia ("ekarri") justuki lehenago zein bere hurrego osagarri nominala, preposizionala...., zeintan progresiboki joango da osatzen informazioa an modu koherentea (sintaktikoki eta interpretazionalki).

SOVO estruktura bikoitzean, bi aukerak (OV eta VO) koexistitu ahal dira kin ergatibo optatiboa noiz ez dagoen anbiguetaterik, eta baita kin aukerako auxiliar aurreratua (beheragoko "dú") markatúz bere aurreko subjetua (azentuak, hor ere, egin lezake bere lan argitzailea):

Gizonak aulkia ekarri du. (hemen ere, anbiguetaterik ezean, ken liteke ergatiboa)

Gizona dú ekarri aulkia. (hemen ere, optatiboki, jarri liteke ergatiboa)

Dudagabe, SVO ordenean, kasu ergatiboa izan liteké optatiboa noiz ez den anbiguetaterik. [⇶]

Etxepare (1545): 'Kontu hertsi behar dugu harzaz eman segurki nori baitu bere odolaz karioki erosi'

Oso interesgarriak atzoko adibideók ganik Gilen:

Kontu hertsi behar dugu harzaz [gure arimaz] eman segurki nori baitu bere odolaz karioki erosi. (Etxepare)

Sainduei ere egin ezak heure ezagutzea, singularki nortan baituk heure debozioa. (Etxepare) 

Ez da munduan morroirik nork desakedan "nola hago?". (Lazarraga)  

Juglare pare bat norekin konplitu. (Lazarraga)  

Bera da norgatik dagoen esanik: horra non neuk bidaltzen dudan neure aingerua. (Astarloa) 

Guztietan aditza (edo auxiliarra, agertuz gero) izenordainaren ondo-ondoan. [Gilen]

zeintan lehenengoa (Etxepare, 1545) dá justuki ber kasua zeintaz atzo bertan mintzatua baitzen Josu Lavin:

Se lo he dicho a los que han venido

Erran derauet haiei ceinac ethorri baitira

Ez gara oraindic ausarcen honetara erraiterat:

haiei + ceinac = > ceinei
Erran derauet ceinei ethorri baitira [Josu Lavin]

Sarrera honetan ere aipatzen genuén honako erabilerá ganik Leizarraga:

non halaber falta da aurrekari erlatiboa ("haur da (hura) zeinez erraiten bainuen,..."), eta zein den oso antzekoa nola Gilenen azkena ganik Astarloa:

Bera da norgatik dagoen esanik: horra non neuk bidaltzen dudan neure aingerua. (Astarloa)

Denak restriktiboak. [⇶]

Iraganeko estruktura eta baliabide sintaktiko eta morfologiko guztiak izan behar dira iturrí e inspirazio bizigarria, inoiz ez tope hilgarria

Zioen atzo Josu Lavinek ze:

Euscal filologoec necrologo dirudite. Haiec eta ni planeta differentetaco gara eta bethi içanen gara. Euscara classicoa haiençat kiratsa darion gorphua da. Niretacotz, ordea, gorphutz vici-emaile bethierecoa.

eta nahizta ados egón kin reflexionea ezen euskal filologo gehienak interesatuago daude kin gorpuak (mekanismo hilak) ezenez kin gorputzak (mekanismo biziak eta potentzialki sortzaileak), ez zait egoki iruditzen kritika hori egitea ki bi hizkuntzalari horiek (Alberdi-García) justukí noiz ari diren aztertzen eta zabaltzen zér-eta euskara klasikoa, edo zehazkiago, euskararen mekanismo klave bat, "zein" erlatiboak, zein garai hartan (1997) zeudén are ahaztuagoak eta baztertuagoak zein gaur egun. 

Areago, bi autore horien bi artikuluok:

• zein izenordain erlatiboaren deklinabidea, 1997.

• "Zein (...) bait- / -n" erlatiboa: Literatura-Tradizioa, 1999.
  

iruditzen zaizkit oso aportazio handiak ki normalizazioa e "zein" erlatiboak, non autoreok saiatzen diren ezagutarazten estruktura-molde bat zein, diogunez, urte horietan zegoén bereziki gainbeheran. 

Beste kontu bat dá kritika egitea ki euren lana, legitimoki, eta emanez arrazoiak zergátik kritikatzen dugun, hala nola ere soluziobideak. Hori da eginbeharrá e zientzia. Jakina.

Bestalde, ez dut ikusten hainbesteko ezberdintasuna arten zure (Josuren) posizio orokorra respektu auzi zinez-zentrala e garapen sintaktikoa e euskara (eta munduko hizkuntza buruazkenak), eta Alberdi-García hizkuntzalariek erakusten duten posizioa an euren artikulu horiek. Hirurok ere erakusten duzué tope moduko bat, limite bat, zein baita iragana, esan nahi baita jada egindakoa (zure kasuan Leizarraga da hasiera eta bukaerá, alfa eta omegá e estruktura sintaktiko guztiak) noiz-eta ez dut uste klasikoek espero zutenik eurak izatea tope bat, baizik, zuk esan moduan, "gorphutz vici-emailea". 

Klasikoak, eta oro har, iraganeko estruktura eta baliabide sintaktiko eta morfologiko guztiak, izan behar dira iturrí e inspirazio bizigarria, inoiz ez tope hilgarria. [⇶]

Xabier Alberdi-Julio García (1997) buruz 'zeinean', 'zeineko', 'zeinetik' eta 'zeinera'

Ikus dezagun zér dioten Xabier Alberdik eta Julio Garcíak gain "zeinean", "zeineko", "zeinetik", "zeinera" an "zein izenordain erlatiboaren deklinabidea" (1997:355):

Ez baleude ere (adibidez, Joakin Lizarragak erabili zuén, behin, "zeinean"), egon zitezken (bidea hór dago), eta bestalde, ageri denez, bádaude. [⇶]

Anafora erlatibo indeterminatuak: 'céinec', 'céinen', 'céinez'...

Sarrera honetan ikusten genuen nóla Schuchardt-ek zioskun ze ("Introducción a las obras de Leizarraga", 1986:70 [1900, alemanezko originala]),,,

hau da:

...ceinéc, ceinén, ceinéz se diferencian, como formas de plural, de los indeterminados...'

eta, kontuan hartuz ze, Schuchardt-en beraren arabera:

Sobre que el acento, evidentemente el agudo, tienen que indicar en Leizarraga la vocal más fuertemente acentuada de la palabra, difícilmente puede haber alguna duda.

gauza da ze, indeterminatuetan, azentuera izanen zén:

céinec 

céinen

céinez

...

[⇶]

Behin aditzak aurreratuta, arazo estrukturala trasladatzen da ki loturak arten aditz aurreratu horiek eta euren sintagma osagarri buruazkenak

Herenegun genioenez, Gilenek proposatzen zigún honako textu mejoratua respektu originala ganik Leizarraga: 

Hainbatekin Jainkoari otoitz egiten diot, Andrea, nahi zaituen otoi luzaki konservatu bere gloriaren abanzamendutan eta zure sujeten edifikaziotan, beti iluminatzen zaituelarik bere Espiritu sainduaz, zure dohain onetako haur Jaun-Andreekin batean. [Gilen-en adaptazioa]

non aditzak kokatu dirá an posizio askoz abantailatsuagoa afin izán ondo ulertuak eta interpretatuak, hala eurak nola, printzipioz, euren osagarriak ere. Baina, behin aditzak aurreratuta, arazo estrukturala trasladatzen da ki loturak arten aditz aurreratu horiek eta euren sintagma osagarri buruazkenak.  

Esan nahi baita ze, berdin nola goragokoan aisa lotzen diren progresiboki 'nahi zaituen" eta bere osagarri verbala  "konservatu", orobat "konservatu" hori aisa lotu beharko litzake kin "-tan" inesiboa, zein baita a lotura estrukturala arten "konservatu" eta "bere gloriaren abanzamendu-" hori, zein, hain laburra izanda ere, ez den egoki uztartzen hariketa heldu lotura inesibo hori. Ikus ordena burulehena:

No obstante rezo a Dios, Señora, para que por favor os quiera conservar por mucho tiempo en provecho de su gloria....

Ordena progresiboan, hasieratik ere ez da existitzen arazo hori, halan-ze, esruktura irekia izanik, arian-arian joan ahalko da sortzen eta moldatzen esaldia nola nahiago, askoz aske eta efektibokiago:

No obstante rezo a Dios, Señora, para que por favor os quiera conservar por mucho tiempo en provecho de la necesaria lucha contra los abusos que cotidianamente se producen contra los más elementales derechos de cualquier súbdito que intenta...,  asi como tambien en provecho de la salud y condiciones higienicas de...

[⇶]

Leizarraga (1571): '...nahi çaituen....(67 silaba)...conservatu.'

Atzoko sarreran mintzo ginén buruz frantsesezko textu bat zein Leizarragak idatzi eta publikatu baitzuén an bere Biblia:

Cependant ie prie Dieu, Madame, qu’il vous maintienne longuement pour se seruir de vous à sa gloire, & au salut de vos poures suiets, vous gouuernant en toutes choses par son sainct Esprit, auec Monsieur & Madame vos heureux enfans.

zein, gaztelaniaz eta erabiliz antzeko baliabideak, litzaké:

No obstante ruego a Dios, Señora, que os mantenga largamente para servirse de vos para su gloria, y para la salud de vuestros pobres súbditos, gobernándoos en todas las cosas por medio de su santo Espíritu, con Señor y Señora vuestros felices hijos.

non, atzo genioenez, informazioa progresatzen doa modulatuki, artikulatuki, eta finean efektiboki. Eta gauza da ze Leizarragak berak eman zigun ondoko euskal versionea: 

Hambatequin Iaincoari othoitz eguiten draucat, Andreá, nahi çaituen othoi bere Spiritu sainduaz bethi illuminatzen çaituelaric, çure dohain-onetaco haour Iaun Andrequin batean, bere gloriaren auançamendutan eta çure suietten edificationetan luçaqui conseruatu. 

Esan nahi baita:

"...nahi çaituen....(67 silaba)...conservatu."

Horrela, noiz irakurrí (edo entzún) adibidez:

Hambatequin Iaincoari othoitz eguiten draucat, Andreá, nahi çaituen othoi bere Spiritu sainduaz bethi illuminatzen...

errazki lotuko diogu "iluminatzen" hori ki aurreko "nahi çaituen" hura, hala eraginez reanalisi interpretatibo bat noiz jasó hurrengo "çaituelaric", non izan ahal dugun shock moduko bat zeintaz jada ez garen rekuperatuko ezta azken hitza irakurrita ere.

Ez, Leizarragak ez du hor aplikatzen euskararen mekanismo bat nola dén aditza aurreratzea. Egun, ordea, argi egon liteke ze, hor, aditza aurreratuta askoz hobe ibiliko zela informazioa. Era berean, Leizarragak ez zituen inoiz erabili euskararen beste mekanismo batzuk, zein ez diren, horregatik, gutxiago egokiak, ezta ere, gaur egun, gutxiago beharrezkoak. [⇶]

Leizarraga (1571): '...ie prie Dieu, Madame, qu’il vous maintienne longuement pour...'

Zioen atzo Gilenek: 

Leizarragak ere sekulako atzerakargak sortzen ditu batzuetan, baina erraz konpon daitezke berak utzi dizkigun baliabideekin: 

Cependant ie prie Dieu, Madame, qu’il vous maintienne longuement pour se seruir de vous à sa gloire, & au salut de vos poures suiets, vous gouuernant en toutes choses par son sainct Esprit, auec Monsieur & Madame vos heureux enfans.  

Hambatequin Iaincoari othoitz eguiten draucat, Andreá, nahi çaituen othoi bere Spiritu sainduaz bethi illuminatzen çaituelaric, çure dohain-onetaco haour Iaun Andrequin batean, bere gloriaren auançamendutan eta çure suietten edificationetan luçaqui conseruatu. 

Hainbatekin Jainkoari otoitz egiten diot, Andrea, nahi zaituen otoi luzaki konservatu bere gloriaren abanzamendutan eta zure sujeten edifikaziotan, beti iluminatzen zaituelarik bere Espiritu sainduaz, zure dohain onetako haur Jaun-Andreekin batean. 

Hor dauzkagu bi esaldi, Leizarragak berak idatziak, bata frantsesez eta bestea euskaraz, hala nola hirugarren bat, Gilenek emana. Ikus dezagun frantsesezkoa, non erabiltzen diren baliabide burulehenak:

Cependant ie prie Dieu, Madame, qu’il vous maintienne longuement pour se seruir de vous à sa gloire, & au salut de vos poures suiets, vous gouuernant en toutes choses par son sainct Esprit, auec Monsieur & Madame vos heureux enfans.

Leizarragak, hor bai, guztiz errazki muntatzen du esaldia, bere gogara, ematen diolarik a estruktura zein berak nahiago duen nola nahiago duen kin-eta detaileak eta bestelako aberastasun eta ornamenduak zein berak nahiago afin lortú bere helburu komunikatiboak.

Estruktura hori ez da bereziki konplexua, hasten baita kin perpaus nagusia ("...ie prie Dieu, Madame, qu’il..."), zeini jarraikitzen zaio perpaus final bat ("...pour se seruir de...") zeintan integratzen dirá bi sintagma kateatu ("...à sa gloire, & au salut de vos poures suiets..."), osatuz esaldiaren muina, zein gero matizatuko da kin perpaus modal bat ("..., vous gouuernant en toutes choses par..."), eta, azkenik, gehituz sintagma komitatibo bat ("..., auec Monsieur & Madame vos heureux enfans.") nahizik egin referentzia egoki bat ki familia e gure Andrea.

Esan gabe doa ze, hor, Leizarragak, nahi izanez gero, jar zitzakén askoz detaile gehiago, aisa ere. Ez dago presarik, ez dago presiorik, dena ulertu eta interpretatzen da efektiboki bezain pausatuki eta, nahiago bada, reflexiboki ti hasiera bera hariketa azken hitza bera ere. Informazioa doa ailegatzen modulatuki, artikulatuki, efektiboki.

Bihar komentatuko dugú bigarren versionea, hóri zein Leizarragak jarri an bere liburu famatua. [⇶]

Schuchardt-ek (1900) buruz Leizarraga: '...ceinéc, ceinén, ceinéz se diferencian, como formas de plural, de los indeterminados...'

Atzo Josu Lavinek zioen:

ceinétan plurala da,
ceinetan mugagabea.

Puntu horretaz ondorengoa diosku Schuchardt-ek an bere jada aipatutako lana titulatzén "Introducción a las obras de Leizarraga" (1986:70 [1900, alemanezko originala]), zeintaz mintzatu garen hemen azken aldiz:

[⇶]

Leizarraga (1571): '...orena ceinetan...'

Atzoko sarreran komentatzen genuen nóla, adibidez Leizarragak, dún erabiltzen "bait-" subordinatzaile hutsa afin eman zenbait perpaus erlatibo restriktibo:

Baina ethorriren dirade egunac edequiren baitzaye ezcondua eta orduan barur eginen baituqueite. [Leizarraga]

edo:

Halaber erran ciecén discipuluey: Ethorriren dirade egunac desiraturen baituçue guiçonaren Semearen egunetaric baten ikhustera, eta ezpaituçue ikhussiren. [Leizarraga]

Beste batzutan, ordea, dú ematen anafora ere:

Hauc dirade miratzen dituçuenac? Ethorriren dirade egunac ceinetan ezpaita gueldituren harria harriaren gainean deseguin eztadin.  

Ecen huná, ethorriren dirade egunac ceinétan erranen baitute, dohatsu dirade sterilac, eta engendratu eztuten sabelac, eta eredosqui eztuten ugatzac. 

Ezteçaçuela mirets haur, ecen ethorriren da orena ceinetan monumentetaco guciéc ençunen baitute haren voza.

Denak ere, berdin restriktibo. [⇶]

"bait-" soila, erlatibo restriktiboa

Aurreko sarrera batzutan mintzatu gará buruz zenbait erabilera erlatibo restriktibo kin "zein", oso-oso normalak an Leizarraga (XVI) edo Beriain (XVII). Orain ikusi behar ditugú beste erabidera erlatibo restriktibo batzuk, ganik Leizarraga, non soilik agertzen zaigú "-bait". Ikus:

Baina ethorriren dirade egunac edequiren baitzaye ezcondua eta orduan barur eginen baituqueite. [Leizarraga]

edo:

Halaber erran ciecén discipuluey: Ethorriren dirade egunac desiraturen baituçue guiçonaren Semearen egunetaric baten ikhustera, eta ezpaituçue ikhussiren. [Leizarraga]

Erabilera horiek dirá restriktiboak kin "bait-" hutsa. [⇶]

Arazoa, benetako arazoa, etengabeko arazoa

Gilenek atzo zioén buruz adibidezko esaldi bat:

Orduan, txoria pausatu zen benetako teilatu baten gainean zeinaren teilak eginak baitziren Bakioko labarretako buztin bigun eta gorriz. Benetan hori ulertzen duzu?

Berriro galdetu behar dut: zéin da arazoa?

Arazoa, Gilen, benetako arazoa, etengabeko arazoa, da ze estruktura buruazkenak dirá distantzia handiz gutxiago efiziente-potente-efektiboak zein euren kide burulehenak. Hóri da arazoa. [⇶]

Nón dago arazoa respektu interpretazio direktoa (ez-metaforikoa)?

Atzo Gilenek zioén:

Nire ustez ez da "la arcilla de los acantilados", ezpada "el tejado de los acantilados", hots, labarren gainaldea. Bestela "arcilla"k artikulua leramake:

El pájaro se posó sobre el tejado de [*la] arcilla blanda y roja de los acantilados de la playa de Bakio.

Ez dut ikusten zergátik an "...el tejado de arcilla blanda y roja de los acantilados..." ezin gatzaioken referitu ki "la arcilla de los acantilados". Interpretazio hori guztiz naturala iruditzen zait, eta are, kontexturik ezean, akaso interpretazio naturalena, hurbilena, gutxien fortzatua, non daukagun ondoko estruktura:

...[el tejado [de arcilla blanda y roja de los acantilados de la playa de Bakio]].

Non dago arazoa?

[Beste kontu bat da ze, nola sugeritzen genuen an aurreko sarrera, báda beste interpretazio posible bat, zein den metaforikoa eta akontextualki ez hain zuzenekoa, non referitu ahal garen ki "el tejado de los acantilados":

...[el tejado de arcilla blanda y roja] de los acantilados de la playa de Bakio]].

Kontextugabe, bíak dira posible, nahiz bata izán metaforikoa (eta horregatik akaso zailagoa), eta bestea, guk egindakoa, direktoa.] [⇶]

'cein' hori nekez lotuko zaio ki hasierako "buztina", nola interpretatzen ari garen

Atzoko sarreran Josu Lavinek aportatzen zigún ondoko versionea respektu esaldia zein Txopik proposatú hemen:

El pájaro se posó sobre el tejado de arcilla blanda y roja de los acantilados de la playa de Bakio. [Txopi]

Choria pausatu cen buztin guri eta gorrizco teilatuaren gainean cein baita sorcen Baquioco hondarçaco itsas labarretan. [Josu Lavin]

zein hasten dén askoz egokiago zein atzoko versione anonimoa, zein zén hau:

Bakioko hondartzako labarretako buztin guri-gorriaz eginiko teilatuan kokatu zen txoria. [Anonimoa]

izan ere, Josurenak hasieratik kokatzen gaitu an marko interpretatibo egokia:

Choria pausatu cen...

Kontextualki ulertuko zen nóla "choria" dén mintzagaia (eta ez galdegaia, nola ulertuko litzaké aplikatuz a deslegea e galdegaia), baina, badaezpada ere, ez letorke hor txarto azentu informatibo desanbiguatzaile bat, zeinekin ziurtatú hasieratiko interpretazio zuzen eta zuzenekoa:

Choria pausatu cén...

edo, inkluso hobeki, kasu honetan:

Choria cén pausatu...

Bietan, argi gelditzen da nóla jarri beharko garen begiraki aurrerantza asmóz topatu informazio rematikoena, hola evitatuz interpretazio bereziki enfatikoak, zein ez diren gure oraingo helburua. Jarrai dezagun:

Choria pausatu cen buztin guri eta gorrizco teilatuaren gainean cein...

Hor, lehenik, bitan zatitu da a sintagma preverbal luze-luzea zein geneukan an versione anonimoa, halan-ze, bigarrenik, nahi izan dira reordenatú bi azpisegmentuak an ordena progresiboagoa (azpisegmentuek dúte mantentzen euren barruan a ordena buruazkena). 

Horrela, goragoko textu-zati horretan, interpretazionalki eta expresiboki daukagú ber arazo-klasea zein geneukan an versione anonimoa baina orain reduzitua ki sintagma laburrago bat, non  jasotzen dugun "buztin guri eta gorrizco" hori, aski sotilki matizatua, aurrén bere referentzia nominala ("teilatua"), hola zailduz a gozamena eta disfrutea e matiz horiek an euren expresio betea. Bai, zenbat eta laburragoa izán sintagma buruazkena, arazoa txikiagotuko da, baina hortxe egonen da bere etengabeko efektu ez-hain-txiki hori, zein metatuz joango da areanda irakurleak (irakurle askok) utzí irakurketa, adibidez. 

Bestalde, sintagma horren ordena buruazkena bera dá muga bat ki jarraitutasun ireki, libre eta erosoa, zailduz bidea buruzki pensamentu reflexiboa bezain matizatua eta efektiboa. Ez da, ez, gutxi. Adibidez, gure sintagma postposizional hori dá amaitzen kin "-ren gainean" postposizio luzea, burutúz 17 silabako segmentu luzea ere, zein esan beharko da an modu aski bateratua, sintetikoa, afin, ahal den neurrian, hobeki ulertua izan dadin (nahiz ez interpretatu hain ondo), fortzatuz horren ostean eten intonatibo bat, ez bada fonikoa, zein, aukeran izanda, ona baita, baina zein, noiz behartua, ez den interesgarria, ez baitu favoretzen a jarraitutasun sintaktiko-interpretatiboa zeinen bila ari garen, baizik-ze ari da islatzen desordena bat. 

Desordena horren ondorioz, "cein" hori nekez lotuko zaio ki hasierako "buztin" buruazkena, nola interpretatzen ari garen, baizik ki "teilatua", zein ez zen orain gure helburua. Proba dezagun honela, adibidez:

Txoria zén pausatu gain teilatua ne buztin guri eta gorria zein sortzén an itsalabarrak ne hondartza ne Bakio.

[Hor erabili dugú: "gain" prepositiboa (= "-ren gainean"), zein den erabiltzen an textuinguru matematikoa; "ne" genitiboa, zeintaz mintzatzen ginén hemen, "zein" betikoa, eta "an" zein ez baita baizik "han" atono bat an erabilera prepositiboa. Ikus ere: "Mekanismo sintaktiko garatzaile propio bezain universalak"]

[⇶]

Informazio deslokatua, sintaktikoki eta interpretatiboki

Atzo, erantzun anonimo batek uzten zigún, hemen, ondorengo versionea e esaldia zein Txopik, ber sarreran, proposatua zuen: 

El pájaro se posó sobre el tejado de arcilla blanda y roja de los acantilados de la playa de Bakio. [Txopi]

Bakioko hondartzako labarretako buztin guri-gorriaz eginiko teilatuan kokatu zen txoria. [Anonimoa]

Suposatu behar dugu ze esaldi hori integratzen da barrú textu zabalago bat non ari garen mintzatzen gain txori bat, jada ezaguna, zeini referitzen gatzaio ("gatzaizkio" ken "-zki-" pluralgilea) nola "el pájaro", eta zeintaz nahi dugun zehaztu beste zerbait, beste detaile batzuk zeinekin jarraiki gaitezen ulertzen eta disfrutatzen a gorabehera vitalak e txoria an narrazio hori.

Detaile akaso sotil bezain delikatu horiek guztiak referituko zaio ki txoria, eta soilik iritsiko dute euren efektu evokagarri plenoa noiz jartzen baitira an kontextu egokia, zein baita a kontextua e txoria eta bere ibilerak. Bestela, ez dira baizik zerbaiten deskripzioa, zeinen efektu expresiboa guztiz mugatua geldituko baita. Ikus dezagun nola hasten den Txopirena:

El pájaro se posó sobre...

non iragartzen zaigu ze mintzatuko zaigula gain txoria, txori ezagunori, zein, hasteko, pausatu baitzen gain... zerbait. Jada ikusten ahal dugu txoria bere ankatxoak gainjartzen an superfizie bat zein oraino ez dugun ezagutzen, baina zein ezagutu nahi dugun: jada prestatuak gara finéz jaso eta plenoki interpretatú geroko informazioa, zeinen irrikitan gelditu garen. Mintzagaiak ("el pájaro") egin du bere lana, eta segituan hasiko da esaldiaren parte rematikoa (zinez informatiboa, non informazio berria aurkitzen den) kin aditza ("se posó"). Oso informazio laburra, aditzarena, baina estrategikoa, zeren erabat kokatzen baikaitu an eszena, emanéz akzioa. Eta labura eta estrategikoa dena askoz efizienteago doa aurretik kokatua

Horren ordez, anonimoaren versionean hasiko zaigu kin informazio hau:

Bakioko hondartzako...

non jasotzen baitugu informazio bat zein ez dakigun nóla kokatu, ez sintaktikoki, ez interpretatiboki, eta zer egin behar dugú? Ba, pilatú: esan nahi baita, pilatú ordezta zuzenean interpretatú eta zuzenean integratú an gure aurreko diskursoa. Horrá, ildoa galtzen hasteko arrisku bizia. Izan ere, anonimoaren versionean jarraituko dugu jasotzen halako informazio deslokatua, zeinen efektua izanen da basikoki deskriptiboa:

Bakioko hondartzako labarretako buztin guri-gorriaz...

ordezta:

El pájaro se posó sobre el tejado de arcilla blanda y roja...

non, txoriarekin, jada disfrutatzen ari gara e zoru bigun eta gorri hori, buztinezkoa, zein ia sentitu ahal dugu azpi gure oinak ere. Deskripzio hutsa kontra hitzak zein diren perfektuki uztartzen an gure entendimendua finéz sortú sensazio beteak. 

Bide batez, fijatu gaitezen ze anonimoaren versionean "blanda y roja" banandu hori bihurtu dá "guri-gorria" lotuagoa, zein ez den asuntu handia, baina bai erakuslea e estuasunak zein sufritu ohi dira noiz erabilí ordena buruazkena. Regresiboan, zenbat eta laburrago, hobe. Baina, bestalde, fijatu gaitezen ze, orain, agertu da "eginiko" bat zein ez zegoen an originala: hala izaten da zeren regresiboan nominalizazioa zaildu egiten da, eta sartu behar dira konexio-verbal gehiago, nahiz hola luzeagotú.

Segituz kin gure esaldia, daukagú:

Bakioko hondartzako labarretako buztin guri-gorriaz eginiko teilatuan kokatu zen...

Hará ba, irakurtzen ari ginen zér-eta galdegaia e esaldia, informazio rematikoena, foku estu eta are enfatiko bat (nabarmenki aldatúz originala), esaldi hasiera-hasieran emana, eta hortik pasatu gara nola bailitzan deskripzio huts bat, ezjakinean, gaben gozatú bidea (gainera ere, ohartu ze "sobre..." bihurtu dá "-n" inesibo hutsa, laburragoa eta gutxiago zehatza).

Eta gauza da ze justuki azken hitza ("txoria"), labur bezain estrategikoa ere (nola aditza), da justuki.. mintzagaia!! Konpara kin jatorrizkoa:

El pájaro se posó sobre el tejado de arcilla blanda y roja de los acantilados de la playa de Bakio.

non, nola genioen hemen:

... buztin aurrena-bigun eta soilik-gero-gorri hori, ez da edonongoa, ezezaguna, baizik sortua eta hazia an itsas amildegiak e hondarta bat, a hondartza e Bakio, nondik ia ailegatzen zaizkigún itsasoaren oihartzun, zapore eta usain guztiak. Teilatu hori ez da ez, edozein leku, eta esaldi horrek eskutik eramaten gaitu gaindi sensazio horiek eskerki bere estruktura progresiboa, non detaileak doazkigu agertzen an modu koherente-interpretagarria, sugerentea, evokagarria.

Aukera progresiboak ezinbestekoak dira. Ikus ere a sarrera titulatzén:

• "Arazo guztiak joan ohi dirá batera".

[⇶]