Euskara estandarra ere, aski buruazkena eta irakur-denbora erlatiboki altukoa

Sarrera honetan genioen ze:

...pentsatzekoa da ze akaso egon liteke osagai sintaktiko bat arten faktoreak zein ari diren afektatzen irakur-denbora.

zeren, Pellegrinok eta bestek aztertutako 8 hizkuntza horietan, justuki hóriek hizkuntzak ze dituztén IR altuenak (edo irakur-denbora baxuenak) zirén burulehenak, eta, bestaldean, hizkuntza buruazkenek ez zituzten izaten IR altuak.

Gero, azken bi sarreretan (ikus hemen eta hemen) antzeman dugu nóla euskararen IRa ez litzaken izanen altua, baizik gehiago, erlatiboki baxua, eta, izanki euskara estandarra aski buruazkena, horrek indartuko luke a hipotesia ezen báda osagai sintaktiko bat arten faktoreak zein ari diren afektatzen irakur-denbora. [⇶]

Amuriza: "Gaztelaniarekiko erlazioa frantsesean handitu egingo litzateke, eta ingelesean zer esanik ere ez"

Amurizak, an bere Zazpi ebidentzia birjaiotzarako (2012:198-199), dú gogoratzen 100-75 proportzioa zein atera zitzaion (Euskara batuaren bigarren jaiotza, 2010:103) noiz konparatú silaba-kopuruak an euskarazko elkarrizketa luze bat respektu silabak an gaztelaniazko itzulpena (autoreak zúen aipatzen silaba-abiadura ere). Eta gauza da ze, segituan, Amurizak komentatuko du nolákoa litzaken euskararen proportzio hori respektu inguruko hizkuntzak:

Gaztelaniarekiko erlazioa frantsesean handitu egingo litzateke, eta ingelesean zer esanik ere ez. Susmoa daukat katalana ere gaztelania baino laburrago dela. Hala ere, oro har, gure inguruko hizkuntza garatuen artean ez da aterako gorabehera handiegirik,...[Amuriza, 2012:198-199]

Sarrera honetan nahi genuen azpimarratu zé ondo uztartzen diren Amurizaren hitz horiek eta  Pellegrinok eta bestek lortutako emaitzak, non justuki inglesak erakutsí informazio-abiadura ondo handiena, eta non, oso gutxigatik izanda ere, frantsesak dún erakusten informazio-abiadura handiagoa zein gaztelaniak (ez dira agertzen datuak respektu katalana edo euskara an artikulua on Pellegrino et al.):

Baldin konsideratú soilik silaba-kopuruak (edo, gauza bera dena, informazio-densitatea), mantendu eginen dá ber ordenazioa arten inglesa, frantsesa eta gaztelania. [⇶]

Amuriza: "Euskarazko testuan 880 silaba zenbatu ditut. Erdarazkoan, 656."

Xabier Amurizak dio an bere Euskara batuaren bigarren jaiotza (2010:103):

Euskarazko testuan 880 silaba zenbatu ditut. Erdarazkoan, 656. Bietan egin beharreko sinalefa guztiak eginda atera ditut kopuruak. Zenbakiak ehunekora ekarrita, 100-75 proportzioa irteten da. Horrek esan nahi du erdarazko testua esaten hiru ordu laurden behar duguna euskarazkoan ordubete beharko genukeela, abiadura berdinean.

Badakit hizkuntza bataren eta bestearen esakuntzak ezin direla mekanikoki konparatu, baina, gutxi gorabehera, proportzio horretatik eskapatzerik ez dago. Konparazioa hizkuntza bakoitzaren abioaren eta kadentzien arabera zorroztuko bagenu, seguruenik, aldea erdararen alde handituko litzateke. [Xabier Amuriza, 2010:106]

Konsideratuz proportzio hori: 100-75 (nahiz kalkulatu den an elkarrizketa luze bat, eta akaso beste kontextu komunikatibo batean ezberdina izanen zen), eta kontuan hartuz ze gaztelaniaren silaba-densitatea zén 0,63 (eta horrek esan nahi zuela ze noiz gaztelaniak izán 100 silaba, vietnamierak erabilikó 63), euskararen proportzioa litzaké 63 respektu 133, esan nahi baita (63/133=) 0,47, zein dén bajuxeagoa zein densitatea hen japoniera (0,49).

Bestalde, baldin silaba-abiadura ez balihoa aldé gaztelania (nola Amurizak komentatu), baizik inkluso apur bar aldé euskara, halan euskarak izanki, adibidez, ber silaba-abiadura zein japonierak an Pellegrino et al. (hots, azterketa horretako altuena: 7,84 silaba segunduko), kasu horretan ere, euskararen informazio-tasa (informazio-rate) edo, finean, informazio-abiadura litzaké gutxi gorabehera berdin zeinda japonierarena (0,74), zein, ikusi dugunez, dén erlatiboki ondo baxua, edo bestela esan, esanguratsuki baxuagoa respektu aztertutako beste hizkuntzak. [⇶]

Egon liteké osagai sintaktikoa ere arten faktoreak ze eragitén ki irakur-denborak

Aurretik esan dugunez, Pellegrino et al. (2011) lanean, IR baxuago batek finean adieraziko luke irakur-denbor handiagoa (hizkuntza horretako irakurleek erlatiboki gehiago tardatu dute irakurtzen ber informazioa), eta printzipioz, horrek izanen luke zerikusirik kin silaba-kopurua, silaba-konplexutasuna eta silaba-abiadura, zein diren, hirurak ere, ezaugarri fonikoak eta ez sintaktikoak.

Hala ere, noiz aztertu IR baxuenak, atentzioa deitzen digu nóla:

• Japonierak du, distantzia handiz, IR txikiena, gertatzen delarik ze japoniera dá hizkuntza buruazken zurruna (esan nahi baita SOV zurruna eta zurrunki postpositiboa).
• Alemanak du bigarren IR txikiena, eta gertatzen da ze alemana, izanki SVO an perpaus printzipalak, dá nagusiki  SOV an perpaus subordinatuak, halatan ze litzaké partzialki SOV.
• Txinera litzaké hirugarren IR baxuena, oso gutxigatik bada ere, eta, SVO delarik ere, kokatzen ditú pepaus erlatiboak aurrén euren izen referentziala (RN), hala nola genitiboak ere berdin (GN).
• Hizkuntza burulehenek (SVO eta prepositivoak), zein baitira beste lauak, dituzté IR altuenak.

Eta ikusita nóla duten koinziditzen irakur-denbora altuenak eta hitz-ordena buruazkenenak (an hizkuntzak kin silaba-kopuru, silaba-konplexitate eta silaba-abiadura oso diferenteak), pentsatzekoa da ze akaso egon liteke osagai sintaktiko bat arten faktoreak zein ari diren afektatzen irakur-denbora. [⇶] 

Buruz silabak, silaba-kopuruak, soinuak...

Genioen hemen ze:

Bestalde, hitzak argiki ezberdindu beharko lirake euren artean, halatan ze, eta kontuan izanda ze soilik egoten dira vokal eta konsonante gutxi batzuk, hitz guztiak ezingo dira izan monosilabikoak salbú noiz erabili elementu tonalak zeinen konplexutasuna ezin dugun valoratu. Hortik segitzen da ze, zenbat eta vokal eta konsonante gehiago izan hizkuntza batek, hainbat laburrago izan ahalko dira bere hitzak (aparte utzita, esan bezala, hizkuntza tonalak), nahizta bestalde, zenbat eta vokal eta konsonante gehiago izan, egonen da tendentzia ki ager daitezen vokal, konsonante eta hitz antzekoagoak (gutxiago diferentziagarriak) edota esateko konplexuagoak, zeinen argitasuna eta zailtasuna ezin dugun valoratu.

Hortaz, ikus daigun, Pellegrino et al.-ek aztertutako hizkuntza horietan, zénbat silaba ezberdin egin litezkén (2011):

Konprobatzen dugu ze, bitarten inglesez egin litezkén 7.931 silaba diferente, japonieraz sor litezké 416, zeinekin, bistan denez, soilik eratu ahalko dirá 416 hitz monosilabiko, gehienez ere (txineran, ez da konsideratu silaben aspektu tonala). Autoreek, gainera, egiten dute bát balorazio hen konplexitate silabikoa, oinarritua an kopurua hen konsonanteak zein agertu an silabak (#const/syl).

Hor ez dira, adibidez, baloratzen soinuak eurak, euren diferentziagarritasuna, euren hurbiltasuna, edota euren zailtasuna bera edota gogortasuna (adibidez, r bikotza dá gogorragoa zein r samurra). Japonieraz, adibidez, existitzen dirá 5 vokal, zein diren justuki berberak zein existitu an gaztelania edo euskara, oso argiki diferentziagarriak eta, esango nuke, ondo ahobetegarriak (silabak dirá tipikoki CV edo V). Ikus hemen:

The Japanese language has only 5 vowels: a, i, u, e, o. They are terse vowels, pronounced clearly and sharply. [Namiko Abe, 2017]

Eta hor egon daitezké faktore foniko-expresiboak zeinen efektua (adibidez noiz esan biraoak) ezin dugun baloratu. [⇶]

Existentzia-baldintzek ez dute inola ere ziurtatzen berdintasun funtzionala

Zioen sarrera honetan Txepetxek ze:

Podemos comparar un idioma con un vehículo. Es en realidad el vehículo a través del cual circula el pensamiento humano, la experiencia y la interacción social. (Txepetx, 1991:35)

zeinekin, genioenez, ados gauden. Eta gauza da ze, adibidez, kotxe batek, berdin nola hizkuntzek, beharko ditu minimo teknologiko batzuk ki existitu, esan nahi baita, ki izan minimoki funtzionala. Horien artean, eta nagusiki, beharko du motore minimoki potente bat zeinek bultzatú kotxearen pisua; hala nola ere elementu askoz oinarrizkoagoak nola gurpilak eurak afin ahalbidetu mugimendua (eta aukeran neumatikoak edo suspensioa ki minimizatu frikzioak).

Gainera, teknologia hori izan beharko dá minimoki kontrolagarri-erabilgarria, esan nahi baita ze beharko luké frenoa ki kontrolatu ze kotxea, adibidez maldan behera, ez dadin ibili hain arin zeinda izán gidaezina eta hortaz, erabiltezina.

Baina, bistan denez, kotxea mugitzea eta frenoa izatea ez dira baizik minimo funtzionalak, zeinen barruan gelditzen dén tarte handia ki diferentzia  ondo nabarmenak (funtzionalak ere) an, demagun, motore horren potentzia eta efizientzia: kasurako, ezin dira jo funtzionalki berdintzat hastapenetako kotxe bat eta oraingo bat, biak ere egonik barné goragoko bi muga funtzional horiek.

Eta, nahiz motorea (sintaxia) izan elementu printzipalá zeinek markatu diferentziak arten kotxeak, bádira, nola genioen, elementu osagarriak ere, hala nola neumatikoak, suspensioa edo jezarlekuen erosotasuna bera (hitzen luzera, silaben edo soinuen konplexutasuna,...), zein, izanki beti ere lagungarri ki minimizatu frikzioak eta maximizatu desplazamendua eta erosotasuna, izan ahal dirén, egoera batzuetan, bereziki relevanteak.

Honekin azpimarratu nahi dugu ze kotxeen edo hizkuntzen existentzia-baldintzek ez dute inola ere ziurtatzen euren berdintasun funtzionala. [⇶]

Baina..., hipotesi (loose) hori ez da hipotesi bat zeren hasieratik ere bádakigu ze bete beharko da

Behin baztertua (ikus azken sarrera) a hipotesia ezen hizkuntza guztiek duté ber IR, zein den neurri bát oinarritua an erlazioa arten irakur-denbora interlinguistikoak:

Our hypothesis of equal IR among languages is thus invalidated, ... [Pellegrino et al., Language, 2011:547]

eta behin, hortaz, konprobaturik ezen bádira hizkuntzen artean diferentzia ondo nabarmenak an irakur-denborak:

IRL [L hizkuntzaren Information Rate] exhibits a greater than 30% degree of variation between Japanese (0.74) and English (1.08), invalidating the first hypothesis of a strict cross-language equality of rates of information. [Pellegrino et al., Language, 2011:551]

autoreek konsideratuko duté, behartuta (one has to consider), bigarren hipotesi bat, ahulagoa (loose), zein den hau:

Consequently, one has to consider the alternative loose hypothesis that IRL varies within a range of values that guarantee efficient communication, fast enough to convey useful information and slow enough to limit the communication cost (in its articulatory, perceptual, and cognitive dimensions). [Pellegrino et al., Language, 2011:547]

Baina, gure begietara, baldintza horiek ez dute bermatzen komunikazio efizientea, baizik soilik ahalbidetzén a existentzia hen hizkuntzak, esan nahi baita da ze, derrigor, munduko hizkuntza guztiek beharko dute funtzionatu nahiko arin ki emán informazio lagungarri-interesgarriak, eta nahikoa astiro ki ahalbidetu kodifikazio eta deskodifikazio informatiboa. Gauza da ze, bi muga horien artean, báda mundu bat posibilitate, non ez den egon behar efizientzia berdina (adibidez, sintaktikoa).

Izan ere, muga horiek soilik dirá existentzia-baldintza minimoak ki hizkuntzak, an zentzua ze ez balira beteko, hizkuntza batek ez luke zentzurik: ez badoa nahikoa arin ki eraman informazio erabilgarria (convey useful information), edo ez badoa nahikoa astiro ki izan kodifikagarria eta deskodifikagarria (limit the communication cost [in its articulatory, perceptual, and cognitive dimensions]), ez dirudi hizkuntzarik izango genukenik, ez bailitzaké minimoki funtzionala.

Beraz, gure aburuz, ustezko hipotesi hori ez da hipotesi bat, zeren hasieratik ere bádakigu ze, hizkuntza existitzen bada, bete beharko da. [⇶]

Pellegrino et al. (2011): "Our hypothesis of equal IR [finean, irakur-denbora] among languages is thus invalidated..."

Jarraituz kin artikulua hen Pellegrino et al zein gatozen komentatzen: han, autoreek nahi izan dúte aztertu (kontrastatu) ea berdintzat jo liteken a abiadura zeinékin hizkuntza ezberdinek trasladatú informazioa, edo, aitzitik, ea diferentzia interlinguistiko nabarmenik egon ahal den.

Xede horrekin, definitu duté neurri bat, deitzén Information Rate [IR], zein dén oinarritzen an irakur-denbora diferentzialak, eta zein kalkulatu duté ki zazpi hizkuntza (respektu zortzigarren bat: vietnamiera). Eta emaitzak ikusita, hauxe da autore horien ondorioa buruzki berdintasun interlinguistikoa hen informazio-abiadura (IR) hori:  

More precisely, Japanese contrasts with the six other languages (pMCMC < 0.001 for all pairs), and English significantly contrasts with Japanese, German, Mandarin, and Spanish (pMCMC < 0.01) and with Italian and French (pMCMC < 0.05). Our hypothesis of equal IR among languages is thus invalidated, even if five of the seven languages cluster together (GE, MA, IT, SP, and FR). [Pellegrino et al., Language, 2011:547]

Esan nahi baita ze, ikerketa horren arabera, inglesean erabiliko litzaké esanguratsuki irakur-denbora gutxiago zein beste sei hizkuntzetan, japonieran erabiliko litzaké esanguratsuki irakur-denbora gutxiago zein beste sei hizkuntzetan, eta beste bost hizkuntzek (GE, MA, IT, SP, and FR) ez luketé erakutsiko diferentzia nabarmenik an euren irakur-denborak.  

Beraz, bádirudi ze, Pellegrinok eta bestek esaten digutenez, invalidatua geldituko litzake a hipotesia eze hizkuntza guztiek duté ber informazio-tasa (IR), edo, akaso zehazkiago, ber irakur-denbora. [⇶]

Ezin liteke esan ze silaba-kopuruak eta silaba-abiadurak eragiten duté efektu bateratu interlinguistikoki berdina

Aurreko sarreretan ikusi dugu nóla hizkuntza ezberdinek erakusten dituzté silaba-densitate eta silaba-abiadura ezberdinak, eta bádela tendentzia orokor bat aldé konpensazioa, nahiz orobat existitú kasu interlinguistiko interesgarriak non ez dén halako konpensaziorik gertatzen: zehazki, alemanak izanen luké bai silaba gehiago eta baita silaba-abiadura txikiagoa zein inglesa.

Harago, Pellegrinok eta bestek bilduko dituzté bi efektu horiek (densitatea eta abiadura) an neurri bakar osoago bat, zeini deitukó Information Rate [IR]):

Consequently, it is worth examining the overall quantity of information conveyed by each language per unit of time (and not per syllable). This so-called INFORMATION RATE (IR) encompasses both the strategy of linguistic encoding and the speech settings for each language L. [Pellegrino et al., Language, 2011:547]

Neurri bateratu horretan, finean, autoreek neurtuko dituzté denborak zein irakurleek erabilí an textu bakoitza; kalkulatúz ondoren, denbora horien proportzioak respektu batezbesteko irakur-denbora hen ber textua an vietnamiera (hartua nola referentzia); gero konputatukó irakurle bakoitzaren batezbesteko proportzioa an bere textu guztiak; eta azkenik, hizkuntza bakoitzaren irakurle guztien batezbesteko proportzioa, zein baita euren neurria: Information Rate (IR):

Ideia argiago bat izan dezagun nóndik doan informazio-tasa hori (koadro gorrian), har dezagun inglesa, zeinen 0,91 densitate horrek adierazten digu ze, noiz vietnamierak egín 91 silaba, inglesak egín 100 afin eman ber informazioa, eta hortaz inglesa izanen litzaké (100/91 = 170,98 = 1,0989) %9,89 gutxiago densoa zein vietnamiera, erabilíz %9,89 silaba gehiago zein vietnamiera. Baina, bestalde, inglesak ematen ditu bere silabak arinago, hain zuzen %18,58 arinago zein vietnamierak (6,19/5,22 = 1,1858), halatan ze bi efektu horiek konpensatzen dira partzialki, nahiz ez osoki.

Justuki efektu bateratu hori neurtzeko kalkultuko diguté Pellegrinok eta bestek euren IR (Information Rate), zein inglesean ateratzen zaién 1'08, eta zeinen interpretazioa litzaké ze, finean, inglesak dú trasladatzen informazioa %8 arinago zein vietnamierak. Inglesaren %8 arinago horri gehitu beharko litzaioke ze frantsesa izanen litzaké %1 gutxiago arina zein vietnamiera, gaztelania %2 gutxiago arina, italiera %4 gutxiago arina, txinera, %6 gutxiago arina, alemana %10 gutxiago arina, eta japoniera %26 gutxiago arina, beti ere respektu vietnamiera.

Nola dioten Pellegrinok eta bestek:

IRL [L hizkuntzaren Information Rate] exhibits a greater than 30% degree of variation between Japanese (0.74) and English (1.08), invalidating the first hypothesis of a strict cross-language equality of rates of information. [Pellegrino et al., Language, 2011:551]

Emaitza horien argitara, ezin esan ze informazio-densitateak eta silaba-abiadurak eragiten duté efektu bateratu interlinguistikoki berdina. [⇶]

Faktore fonikoak ez dira derrigor konpensatu behar

Atzokoan genioen ze, nahiz hizkuntzen abiadura silabiko diferentzialek oro har joko dute aldé konpensatu euren informazio-densitate diferenteak (gogora ze informazio-densitatea dago inversoki erlazionatua kin silaba-kopuru handiago edo txikiagoak zein behar diren interlinguistikoki afin eman ber mezua), bádira kasu partikularrak non, dirudienez, tendentzia konpensatzaile foniko hori ez den betetzen.

Eta ematen genuén adibide bat zein iruditzen zaigu ondo interesgarria zatio erlazioa arten bi hizkuntza inplikatuak: inglesa eta alemana; non ez dirudien ze alemanaren silaba-abiadurak jotzen duenik ki konpensatu bere informazio-densitate baxuagoa. Izan ere, eta beti jarraiki ikerketa hen Pellegrino et al., alemanaren batezbesteko abiadura silabikoa gertatuko litzaké bigarren txikiena (aparte utzitá vietnamiera), nahiz, grafikoan ikusi ahal dugunez, abiadura hori ez atera esanguratsuki txikiagoa respektu inglesa:

Jakina, ez ahaztu ze Pellegrino et al. dá ikerketa bat eginá azpi baldintza ondo konkretuak (adibidez eta oso nabarmenki, textuak irakurriak izatea), zein konplementatu beharko dá kin ikerketa estatistiko gehiago, baina, hala ere, ilustratzen digu nóla faktore fonikoak ez diren derrigor konpensatu behar. [⇶]

Tendentzia sendoa aldé konpensazio fonikoa, baina ez artén alemana eta inglesa

Galdetzen genuen an azken sarrera ea, interlinguistikoki eta oro har, konpensatzen ote zirén silaba-kopuruak afin eman ber mezua (inversoki erlazionatua kin information density) eta silaba-abiadura diferenteak (syllabic rate neurtua an #syl/s). Zeren jarraituz kin ikerketa hen Pellegrino et al., publikatua an Language (2011), non autoreak saiatzen dirén erantzuten ki galdera hori arartéz ariketa irakurri bat, gauza da ze, nola genioén atzokoan, báda joera sendo bat aldé konpensazio foniko hori, ondo islatuzen baita an oso korrelazio negativo altua arten informazio-densitatea eta silaba-abiadura:

Information rate is shown to result from a density/rate trade-off illustrated by a very strong negative correlation between IDL [L hizkuntzaren informazio-densitatea] and SRL [L hizkuntzaren silaba-abiadura]. (Pellegrino et al., 2011:551)

Baina galdera dá ea tendentzia orokor eta sendo hori, zein dén oso logikoa eta azpimarragarria, noráino ailegatzen den. Izan ere,

• alde batetik, tendentzia orokor horrek ez du inplikatzen ze ez diren existitzen konparazio interlinguistiko partikular ondo interesgarriak non tendentzia foniko konpentsatzaile hori ez den betetzen; 
• eta bestetik, abiaduraren konpensazio fonikoa izan ahal dá, terminu erlativoetan, osoa, partziala, edo gainezkakoa (izan ere, silaba-abiadura handiagoa gainezkatu ahal du a efektua hen silaba-kopuru handiagoa respektu beste hizkuntza bat).

Har dezagun kasua hen alemana respektu inglesa, eta konpara ditzagun euren informazio-densitateak (ID) eta euren silaba-abiadurak (#syl/sec):

Zer dugu hor? ba, hor dugu ze, nahiz tendentzia orokorra jó sendoki aldé konpensazioa, konpensazio hori ez litzake gertatukó arten alemana eta inglesa, zeren alemanak erakutsiko luké informazio-densitate baxuagoa zein inglesa, esan nahi baita silaba gehiago arrén eman informazio bera (0.79 vs 0.91), eta baitare silaba-abiadura txikiagoa ere (5.97 vs 6.19), halako moduan ze konpensazioa nekez gerta liteké arten bi aldagai zein doazén, biak ere, erlativoki astiroago noiz transmititzen informazioa. [⇶]

Konpensatzen al dirá silaba-abiadura eta silaba-kopurua?

Itzuliz ki aspektu fonikoak hen hizkuntzak (zein nahiz ez izán printzipalak, izan ahal dirén relevanteak), genioén hemen ze silaba bat ez da zertan izán errazagoa eta laburragoa zein bi silaba, eta hortaz, silabario bat izan ahal dela erlativoki zabalagoa (printzipioz ahalbidetúz hitz silabikoki-laburragoak) baina orobat konplexuagoa, halatan ze, finean, mezuak kodifikatuko zirén an silaba gutxiago baina konplexuagoak.

Silaba errazagoek, bestalde, dúte ahalbidetzen silaba-abiadura handiagoa respektu hizkuntzak non silabak dirén, oro har, konplexuagoak. Horrela, esperoko genuke lotura bat artén informazio-densitate handiagoa (silaba gutxiago afin eman informazio bera), silaba konplexuagoak (eta emateko zailagoak) eta hortik, silaba-abiadura geldoagoa (an silabak segunduko). Eta, bai, joera hori existitzen da, nola ikusi ahal dén an ondorengo taula (zein jada ikusi eta aipatu genuen hemen):

Hor, adibidez, japonierak erakusten dú, alde batetik, informazio-densitate txikiena (silaba gehiago afin eman informazio bera), baina bestetik, silaba-abiadura handiena ere; bitartean-ze, aitzitik, vietnamierak erakusten dú informazio-densitate handiena (silaba gutxiago afin eman informazio bera) eta silaba-abiadura txikiena. Erlazio inverso hori islatzen da an korrelazio negativo altua zein existitú arten bi  aldagai horiek: informazio-densitatea eta silaba-abiadura.

Hortaz, silaba sinpleagoak errazago eta arinago ematen dira, eta, printzipioz, horrek konpensa lezaké a diferentzia an silaba-kopurua (zeinek erabakí informazio-densitatea) arten hizkuntzak; baina, galdera dá: Konpensatzen al dirá (interlinguistikoki eta oro har) silaba-abiadura eta silaba-kopurua afin eman informazio bera an ber denbora? [⇶]

Ez dirudi kasualitatea, baizik gehiago, betiko desbidea.

Oro har, matizazioák nola  "... (agian) gehiago..." an "...,baizik (agian) gehiago..." (ikus hemen), duté eskertzen posizio aurreratua respektu elementu konparatua, antzera nola dutén eskertzen "baizik..." burulehena ere, zein, finean, ez dén baizik beste matizazio bat zein dún laguntzén hobeki interpretatzen ondorengo material komunikativoa. Ikus, adibidez:

Ez bakarrik egin eta burutu ziren lorpenengatik, ordura arteko jokabidea aldatu egin zelako baizik, (agian) gehiago.

Ez doa ondo. Aldiz, ordena burulehenean matizazio konplexu hori ondo doa:

Ez bakarrik egin eta burutu ziren lorpenengatik, baizik agian gehiago, ordura arteko jokabidea aldatu egin zelako. [Patxi Zabaleta, Euskera, 2016]

justuki zeren ordena burulehena koherenteagoa baita, eta hortaz potenteagoa eta efektivoagoa. Horrela, Elhuyarrekoek matizazio hori zailago izanen dute noiz erabili  "...baizik" buruazkena, nahizta, guztiarekin ere, bádirudi ze nahiago duté pobretasun matizativo postpostivoa ezez eskurako matizazio prepositivoa.

Ez dirudi kasualitatea, baizik gehiago, betiko desbidea. [⇶]

Patxi Zabaleta. "..., baizik agian gehiago,..."

Bádira, ikusi berri dugunez, modu ezberdinak ki matizatu kontraposizio bat non azken aukera ez zaigun iruditzen guztiz egokia, gardena edo segurua:

"..., baizik gehiago..."
"..., bainan izaitekotz..."
"..., baizik nolabait..."
"..., baizik akaso..."
"..., baizik agian..."
"..., baizik agian gehiago..."
...

Bistan denez, matizazioak (nola "..., baizik gehiago...") ahal dirá findu areago ere ("..., baizik agian gehiago..."), nola an ondorengo adibidea hen Patxi Zabaleta euskaltzain osoa, zein ahal dugun irakurri an aldizkaria hen Euskaltzaindia: Euskera (2016):

Ez bakarrik egin eta burutu ziren lorpenengatik, baizik agian gehiago, ordura arteko jokabidea aldatu egin zelako. [Patxi Zabaleta, Euskera, 2016]

Zeren, jakina, ñabardurak dirá oso inportanteak. [⇶]

Eta "baizik gehiago...."?

Ikus Karmele Artetxeren aipu hau (2010; garai hartan zén UEUko zuzendaria) an elkarrizketa bat:

Baina Anabitarte eta Kirikiñoren asmoa ez zen euskara zientzian jarduteko prestatzea, baizik gehiago erakustaldi linguistiko bat egitea. [Karmele Artetxe, 2010]

Edo beste hau ganik Ibon Uribarri itzultzailea (ikus hemen, 1996):

Grekera eta latinaren gainetik jartzen duen sanskritoaren egitura harrigarria erakutsi zuen, eta hizkuntza zahar hauekiko antzekotasun gramatikoak azpimarratu zituen, zeinak ausazkoak ezin zitezkeen izan, baizik gehiago jatorri amankomunaren onarpena iradokitzen zuten. [Ibon Uribarrik euskaratua an 1996]

Ikus ere ondoko hau, Peio Heguy-k euskaratua (ikus hemen, 2007):

Beste molde batez esanda, Dufour eta Hegek bezala (2002), ez ditugu hemen printzipio demokratiko abstraktuak aipatzen, baizik gehiago eguneroko ordezkaritza kolektiboaren zilegitasunaren eraikuntza. [Peio Heguy-k euskaratua an 2007]

Hona hemen Jurgi Kintanaren ondorengo hau (2008):

Kortazarren hitzetan, Arrats Beran bildumako ‘Lauaxetaren’ hiria ez zen eremu industrialekoa, baizik gehiago hiri burgesa, aristokratizantea, pianoa bezalako gauza finak maite zituena.[Jurgi Kintana, 2008]

Edo, azkenik, beste hau non Maddalen Arzallus bertsolariak dio an elkarrizketa hau (2018):

Eredugarria da, baina ez nuke hainbeste neskengan zentratuko, baizik gehiago neska-mutilengan, orokorrean. [Maddalen Arzallus, 2018]

Ez dira baizik bost adibide non dén erabiltzen "baizik gehiago..." (matizatuagoa respektu "baizik..." soila), zeinen esangura izanen litzaké "sino más bien..." (matizatuagoa respektu "sino...").

Expresio hori báda euskaran: zergátik ez dute aipatzen, adibidez, an Elhuyar Hiztegia? [⇶]

¿"más bien..." = "...baizik"?

Azken bi sarreretan (hau eta hau) aritu gara buruzki itzulpen matizatuagoá zein Elhuyarrek egín noiz jarrí "sino más bien..." ordezta "...baizik". Akaso pentsa genezake ze aukera hori izan liteké zérbait ez-reflexionatua, momentuko oker bat zein ez doan harago, baina ez dirudi hala denik zeren noiz bilatu an ber hiztegia a sarrerá "más bien...", aurkitu ahal dugú ondorengo adibidea ere:

más bien
1 aitzitik, aldiz; baino, baizik
...
no estoy enfadada, más bien triste: ez nago haserre, triste baizik

non "...baizik" dén bihurtu a kontrapartea hen "más bien..." (gabé "sino..."), halatan ze hor jarraituko genuke an 1. adiera hen RAE respektu expresio hori, nahiz 2.an ere nolabait kabitu:

más bien
2. loc. adv. U. para indicar la no total adecuación del término a que se antepone. Estoy más bien inquieto por la suerte del asunto.

2. adieran konsideratuta ere, izanen genuke ber arazoa zein genún an 1. adiera; alegia, "más bien..." horrek nahiko luke adierazi ze hautaturiko terminoa ez da guztiz egokitzen ki egoera zein nahi dén deskribatu, bitarten "...baizik" postpositivoak ez dún adierazten batere dudarik buruzki egokitasuna hen terminoa.

Esan nahi baita ze ez gaude aurrén momentuko oker bat, zein ez den izán reflexionatua, baizik aurrén aukera bat zein dén fruitua hen reflexioa (gure ustez reflexio viziatua bada ere), eta zeinen ondorioz hizkuntza bihurtu dén, beste behin ere, pobreago.  [⇶]

RAE buruzki "más bien": "...para acompañar al que se considera más adecuado, sin serlo por completo."

Aurreko sarreran ikusten genuen nóla Elhuyar Hiztegiak, noiz itzuli "...baizik" an adibide bat, zún matizatzen gaztelaniazko esaldia kin "más bien" expresioa ("sino más bien..."), ondo deigarriki. Hortaz, jo dugu ki hiztegia hen RAE:

más bien
1. loc. adv. U. en contraposición de dos términos para acompañar al que se considera más adecuado, sin serlo por completo. No estoy alegre, sino más bien triste. Una figura más bien apolínea que hercúlea.
2. loc. adv. U. para indicar la no total adecuación del término a que se antepone. Estoy más bien inquieto por la suerte del asunto.

Esan nahi baita ze ondo ezberdina dá "más bien" ñabardura jartzea edo ez jartzea. Jarriz gero, izanen genuké:

No estoy alegre, sino más bien triste.

zeintan dugún kontraposizio bat (1. adiera) non "triste" adjektivoa izanen litzakén definitivoki egokiagoa zein "alegre", ez izanki halere guztiz egokia ("sin serlo por completo") ki deskribatu a egoera hen hiztuna; bitartean-ze, "más bien" jarri ezean, izanen genuké:

No estoy alegre, sino triste.

non kontraposizioa biribildu da, eta non hiztunak ez dún duda izpirik ere gain egokitasuna hen "triste" noiz deskribatzen bere egoera.

Zertára dator "más bien" matizazio gehigarria an adibide hori? [⇶]

¿"...baizik" postpositivoa = "sino más bien..." prepositivo matizatuagoa?

Mintzo ginén atzo buruzki erroreak, zein, jakina, denok ere egiten ditugun (sobera asco eta ia incontableac), baina zein, noiz aurkitu, edo ustez aurkitu, komeniko litzake debatitzea harik argitú eta, bere kasuan, korregitú, edo, gutxienez, saiatú korregitzen. Horrela, sarrera honetan irakurtzen genuen aipu bat non Elhuyar Hiztegiak zún ematen ondorengo adibidea respektu "neketsu":

neketsu
...
ez da lan neketsua, aspergarria baizik: no es un trabajo agotador, sino más bien aburrido

Eta gauza da ze ez dut ikusten zér dela-ta "...baizik" postpositivoa bihurtu behar dén "sino más bien..." prepositivo ondo matizatuagoa.

Norbaitek explikatuko al dit? [⇶]

Zientzia: debate serioa eta sakona, eta korregitu erroreak

Sarrera honetan Erramun Gerrikagoitiak zún komentatzen hau:

Honelaco critiquec behar luquete, baldin hartzen bádira eguiazco correctotzat, bere ondorio edo efectu retroactivoa an hizteguiac eta hizteguiguintza. Esateraco Elhuyarrec eta bestec behar lituzque corregitu bere erroreac direnac malerusqui sobera asco eta ia incontableac.

Bai, hala izan beharko litzake. Abiatuz ti oinarria eze ikerlari eta profesional guztiek bilatzen duté "egia", edo nahiago bada, "egiatik hurbilen dagoena", denak ere poztu beharko ginake noiz norbaitek apuntatú oker bat, edo, sinpleki, zerbait ustez hobea, halatan ze inplikatu guztiak egon beharko lirake prest sartzen an debate serioa ki argitu noraino kritika hori dén zentzuzkoa, eta ondorioz, korregitú erroreak, areago noiz errore horiek dirén handiak (desbideak), aparte izán sobera asco eta ia incontableac. Hori, jakina, izango litzaké jarrera zientifikoa, jarrera profesionala, jarrera irekia, jarrera gardena, zein dén jarrera bakarra noiz egín zientzia, edo noiz aplikatú zientzia.

Baina, euskararen inguruan, vistan denez, debate serioa eta sakona ez zaio ia inori interesatzen, debate serioa saihesten duté nola balitz arazo, noiz arazo zientifiko bakarra dirén horiek zeinek evitatú debate serioa eta sakona, horiek zeinek evitatú ondorio landuagoak, horiek zeinek evitatú korregitu okerrak, horiek zeinek evitatú gauzak izán daitezen akaso pittin bat hobeagoak. [⇶]

"kostos(o)" eta "kostoski" ere

Herenegungo sarreran, Gilenek zioen:

Are galduago dabiltza "kostos(o)" eta "kostoski", zeinak ere baitaude jasota OEHn.

Bai, OEHn "kostotsu" bilatuta, ematen zaigú a referentzia hen "kostoso":

kostutsu (Lar H), kostotsu (Añ), gostutsu (Chaho), gostotsu (Hb ap. Lh).
Costoso. v. kostoso. Laburtuko litekez gastu kostotsuak. Añ LoraS 32. Urrindu bear zara [...] erromeria ta bisita kostotsuetatik. Ib. 185. Eder-janziak, apaindurak, moda kostotsuak ta aragiak erdi agirian erabilteak. Añ NekeA 246.

Eta "kostoso" bilatuta, emanen zaigú a referentzia hen "kostutsu":

kostoso (V-gip ap. SM EiTec1), kostos (H), gostos (H).
Costoso. "Pieza batzueri limiakin irutxurra ondo artzia kostosua dok" SM EiTec1 (s.v. irutxur). v. kostutsu. Diabrubakaiti, zeinzuk baliyauko ez zirian erremediyo kostoso onegaz. Zuzaeta 77. Arrantzaliaren / bizi penosua! / [...] Oien irabaziya / ain da kostosua. Arrantz 92.

Nahizta, estandarrean, bi pareak egón ("kostutsu-kostutsuro" eta "kostos(o)-kostoski") zein baino zein ahaztuagorik. [⇶]

"kostutsu" dá orokorragoa zein "neketsu"

Aurreko sarreran aipatu dugu nóla Elhuyar Hiztegiak dún ematen "neketsu" afin itzuli "costoso" an bere bigarren adiera:

costoso, -a
2 adj. neketsu, nekeza, nekoso, gaitz
resulta costoso tener que levantarse todos los días tan temprano: oso neketsua da egunero horren goiz jaiki behar izatea

Gero, noiz bilatú "neketsu", ez zaigu agertzen "costoso" semantikoki zabalagoa, baizik hitz semantikoki estuagoak, oso fisikoak:

neketsu
izond. agotador, -a, fatigoso, -a, cansado, -a, trabajoso, -a; sufrido, -a
ez da lan neketsua, aspergarria baizik: no es un trabajo agotador, sino más bien aburrido

Atzokoan genioen ze "kostutsu" hitzak dú egiten referentzia ki "kostua", zein izan liteké fisikoagoa (agotador, -a, fatigoso, -a, cansado, -a, trabajoso, -a; sufrido, -a) edo beste edozein motakoa: adibidez, zerbait izan ahal dá sozialki kostutsua.

Esan nahi baita ze "kostutsu" dá kontzeptu orokorragoa, semantikoki zabalagoa zein neketsu, nekeza, nekoso edo gaitz, dá kontzeptualizazio berezi bat. [⇶]

kostutsu, kostutsuro

Bide batez, komentario lexiko bat: aurreko sarreran erabili dugú "kostutsu" adjektivoa afin adierazi zérbait nola "costoso", zeintaz Elhuyar Hiztegiak dio (an bere bigarren adiera):

costoso
2 adj. neketsu, nekeza, nekoso, gaitz
resulta costoso tener que levantarse todos los días tan temprano: oso neketsua da egunero horren goiz jaiki behar izatea

Lau hitz horiek, esan gabe doa, dirá oso hitz egokiak an anitz kontextu , baina ez diote horregatik kentzen bere lekua i hitzá "kostutsu", zein den hitz berezituagoa eta teknikoagoa (egiten du referentzia i "kostua").

Euskaltzaindiaren Hiztegiak ere, akaso jarraituz arrastoa hen Elhuyar Hiztegia, ez dakar "kostutsu".

Baina esan behar da ze Orotariko Euskal Hiztegiak bai dakar hitz hori, eta haren derivatuá "kostutsuro":

kostutsu (Lar H), kostotsu (Añ), gostutsu (Chaho), gostotsu (Hb ap. Lh).
Costoso. v. kostoso. Laburtuko litekez gastu kostotsuak. Añ LoraS 32. Urrindu bear zara [...] erromeria ta bisita kostotsuetatik. Ib. 185. Eder-janziak, apaindurak, moda kostotsuak ta aragiak erdi agirian erabilteak. Añ NekeA 246.

eta

kostutsuro (Lar H)."Costosamente" Lar. "Suntuosamente " Ib. "Chèrement, coûteusement" H.

Soilik gaineratu ze gutxienik bitxia gertatzen da nóla galtzen ditugun hitzak; horrela, evidenteki, pobretuz hizkuntza. Gero kritikatuko da ze euskarak ez du bereizten arten registro diferenteak. [⇶]

Silaba bat izan ahal dá zailagoa eta luzeagoa zein bi silaba

Azken sarreran komentatzen genuén nola hizkuntza batek izan ahal dú beste batekiko silaba-mota gehiago eta baita konplexuagoak ere (euki daiké silabario zabalagoa eta konplexuagoa). Zeren silaba guztiak ez dira zértan izan berdin nekezak edo luzeak, halatan ze silaba bat ondo izan ahal dá konplexuagoa, kostutsuagoa edota luzeagoa zein, demagun, bi silaba.

Har dezagun adibidez inglesezko "left" silaba, zein den CVCC motakoa, non C-k balio du nola "Consonant" eta V-k nola "Vocal", eta konpara kin gaztelaniazko "lee" hitz bisilabikoa, non bi silabak ("le" + "e") dirén ondo sinpleagoak zein "left": esan nahi baita ze "le" dá "CV" eta "e" dá liteken silaba-mota sinpleena, non soilik agertu vokal bat: V.

Gainera, kasu horretan, "e" vokala dá ber vokala zein agertzén an bukaera hen lehehengo silaba ("le"), halan ze "lee" irakur daiteké ia nola balitz silaba bakarra, nahiz luzexeagoa (kin "e" luze moduko bat), zein izan beharko litzaké esateko sinpleagoa eta are laburragoa zein "left" monosilabikoa.

Dá sinpleki adibide bat nóla silaba bat izan ahal dén zailagoa eta luzegoa zein bi silaba. [⇶]

Silaba gutxiago baina konplexuagoak

Azken sarreran ikusi dugu nóla François Pellegrino, Christophe Coupé eta Egidio Marsico ikerlariek kalkulatu dutén informazio-densitatea hen 8 hizkuntza, zein agertu an lehenengo zutabea hen ondorengo taula:

Hor ikusten dugu nóla adibidez gaztelaniak dún erabiltzen askoz silaba gehiago zein inglesak afin eman ber informazioa. Noiz vietnamierak erabilí 91 silaba, inglesak erabili 100 (edo, bestela, noiz vietnamierak 100, inglesak 109,89), eta noiz vietnamierak erabilí 63 silaba, gaztelaniak erabilí 100 (edo, bestela, noiz vietnamierak 100, gaztelaniak 158,73), halatan ze, eginez 158,73/109,89 aterako zaigú 1,44, esan nahi baita ze gaztelaniak textu horietan erabiltzen ditú %44 silaba gehiago zein inglesak, alegia, askoz silaba gehiago (edo, gaztelaniaren referentzia erabiliz: 109,89/158,73 = 0,69: inglesak erabiliko lituzké %31 silaba gutxiago zein gaztelaniak).

Bestalde, báda beste faktorerik zein dún eragiten gáin informazio-ratioa (goiko taularen hirugarren zutabea), hala nola silaben konplexitatea, edo soinuen konplexitatea, zein ez diren zertan izán interlinguistikoki berdinak (hizkuntza batzuk izan ahal dute silaba-aukera gehiago baina konplexuagoak, eta beste batzuk aukera gutxiago baina sinpleagoak).

Justuki silaba-konplexitateaz, ikus ondorengo taula non goragoko autoreak saiatzen diren jasotzen a diferentzia interlinguistikoa:

non ikusten dugun nóla, experimentu horretan, hizkuntzak zein dutén informazio-densitate handiagoa (nola adibidez inglesa edo txinera), duté halaber silabario konplexuagoa. Esan nahi baita silaba gutxiago baina konplexuagoak. [⇶]

Nóla kalkulatzen da informazio-densitate hori?

Aurreko sarreran ikusi ditugu emaitzak hen experimentu bat zeintan hizkuntza bakoitzeko parte-hartzaileek (guztira, zortzi hizkuntzetakoak) irakurri behar zituztén 20 textu (non, interlinguistikoki agertzen zén ber informazioa) afinda adibidez kalkulatú hizkuntza bakoitzaren informazio-densitatea (an lehenengo zutabea hen taula) hartúz nola referentzia a hizkuntza vietnamiarra (berdin izan zitekén beste edozein, soilik baita referentzia bat):

Several adult speakers (from six to ten, depending on the language) recorded the 20 texts at “normal” speech rates, without being asked to produce fast or careful speech. [François Pellegrino, Christophe Coupé eta Egidio Marsico an Language (2011)]

Galdera dá: nóla kalkulatzen da informazio-densitate hori?

Hain zuzen, textu bakoitzean kalkulatuko litzaké:

vietnamieraren silaba-kopurua / dena delako hizkuntzaren silaba-kopurua

afin gero kalkulatú 20 textuetako proportzioen batezbestekoa, zein litzakén hizkuntzaren densitatea. Beraz, informazio-densitatea ez da baizik batezbesteko silaba-proportzioa (respektu vietnamiera) an 20 textuak.

Gauza da ze hizkuntza ezberdinek erabiltzen dituzte silaba-kopuru diferenteak afin eman ber informazioa, eta baldin adibidez hizkuntza vitnamiarrak textu batean erabiliko balitú 100 silaba noiz beste hizkuntza batek erabilí 200, orduan textu horrexetan halako hizkuntzaren informazio-densitatea izanen litzaké 0,5, esan nahi baita erdia hen vietnamiera (zatio erabilí bi aldiz silaba gehiago zein vietnamiera afin eman ber indformazioa). Gero kalkulatuko litzaké 20 textuetako densitate-batezbestekoa arrenda lortú hizkuntzaren informazio-densitatea, zein ez dun dependitzen ti ariketa hen hiztunak, baizik soilik ti silaba-kopuruak.

Beste adibide bat, baldin adibidez hizkuntza vietnamiarrak textu batean erabiltzen baditú 91 silaba noiz inglesak erabilí 100, orduan, textu horretan, inglesaren informazio-densitatea izanen dá 91/100=0,91; eta 20 textuen batezbestekoan 0,91 aterako balitz (demagun), orduan inglesaren informazio-densitatea izanen litzaké 0,91, nola dén.

Azken adibide bat: referentziazko vietnamieraren densitatea izan beharko dá 1; izan ere, textu bakoitzean, vietnamieraren silaba-proportzioa respektu vietnamiera bera izan beharko dá 1, halatan ze 20 textuen batezbestekoa izan beharko dá 1. [⇶]

Hurbilketa bat ki diferentzia interlinguistikoak noiz irakurtzen ber informazioa an hizkuntza ezberdinak

Atzokoan genioen ze, nahiz faktore fonikoak ez egon an zentrua hen debatea buruzki funtzionalitate linguistikoa, bai izan daitezke elementu osagarri relevanteak, bereziki noiz konparatzen hizkuntzen funtzionalitatea an egoera elebidunak edo eleaniztunak.

Gaurkoan aipatu nahi dugu artikulua titulatzen "A cross-language perspective on speech information rate" publikatua ga Pellegrino, Coupé eta Marsico an Language (2011), non autoreek, finean, dutén egiten hurbilketa bat ki abiadura zeinekin dén trasladatzen ber informazioa noiz irakurria an hizkuntza ezberdinak (information rate).

Irakurria izanik, hiztunek ez dute ezer sortu behar, baizik soilik irakurri zérbait zein norbaitek dún aurreprestatu afin eman ber informazioa an textu guztiak. Bestalde, azpimarratu behar da ze experimentu horretan ez dute burutzen ulermen-kontrolik afin saiatu konprobatzen noráino ulertu diren textuak (ulermen-kontrolak izaten dirá galdera sinpleak non diren konputatzen erantzun zuzenak eta reakzio-denborak). 

Ikus, hortaz, beheragoko taula, non, oso labur esanda, lehenengo zutabean dugu ratio bat non islatzen den zénbat silaba behar izan diren afin eman ber informazioa; bigarrenean, segunduko silaba-kopurua, eta hirugarrenan dugú informazio-ratioa, zein dén gure oraingo mintzagaia:

Azpimarratu nahi genuke ze, beti ere hurbilketa horren arabera, inglesa izanen litzake hizkuntza zeinek izán informazio-tasa handiena, eta japoniera baxuena, nahiz diferentzia hori ez litzakén ia ezer baldin konparaturik kin arazo diferentziala zein dun suposatzen japonieraren buruazkentasuna respektu inglesaren burulehentasuna. [⇶]

Hala ere, ez ditzagun gutxietsi faktore foniko osagarriak

Sintaxia da faktore guztiz printzipala afin azaldu hizkuntzen diferentziak an efektibitate komunikatiboa. Hori esanda, eta nahiz sintaxia egón an zentrua on arazoa, bádira beste faktore osagarri batzuk, zein ahal dutén areagotu efektu negatiboa on sintaxi buruazkena gain fluxu diskursiboa, edo kontrara, zertxobait potentziatu efektu positiboa on sintaxi burulehena gain diskursoa.

Faktore osagarri horietako batzuk, nola genioen hemen, dirá faktore foniko-fisikoak, nola dirén hitzen luzera edo soinuen zailtasun diferentziala, zeinen eragin praktikoa gain komunikazioa ez da hain argia ezta hain erabakiorra nola eragina on sintaxia, baina zeinen eragin metatua (metatua kin sintaxia) ez den gutxietsi behar noiz konparatzen funtzionalitatea on hizkuntzak edo hizkerak, batez ere an kontextu elebidunak, non diferentziak dirén ageriagoak eta eragingarriagoak.

Horrela, nahiz oro har faktore foniko horien efektua ez izan argia, egon daitezke kasu argiak non faktore printzipala (hitz-ordena) eta faktore osagarri horiek (faktore foniko nagusiak) doáz an ber norabide arazotsua (edo gutxienez, ez elkarren kontra), halatan ze, hor bai, faktore foniko osagarri horiek jokatuko lukete paper argia aurká efektibitate erlatiboa on hizkuntza hori respektu beste hizkuntza bat non ordena litzakén burulehena, hitzak eta adizkiak oro har laburragoak, eta soinuak, demagun, antzerakoak. [⇶]

Sintaxi-modua ez da nagusiki referitzen ki zerbait kuantitatiboa, nola izan ahal den silaba bat gehiago edo gutxiago

Zioen Txopik atzo:

Ados orokorrean kin hemengo iruzkinak. Argi dagoena da Euskararen eta Katalanaren erabilerak dirala oso desberdinak eta faktu honetan zerikusi du a hizkuntzaren gaitasun komunikatibok.

Ez dateke duda handirik eze arrazoi guztiz printzipala afin azaldu zergátik euskararen erabilera dén askoz txikiagoa zein katalanaren erabilera dá sintaktikoa, eta hain justu bere sintaxi buruazkena. Izan ere, eta nola genioen herenegun:

Baldintza orokorretan, sintaxi burulehenak dú markatzen diferentzia funtzional diskursibo handia respektu sintaxiak zein diren baliatzen kin ordena buruazkena eta baliabide postpositiboak.

Horrela, guztiz esperokoa da Txopik aipatutako emaitza.

Era berean, ez dateke duda handirik eze baldin katalanaren sintaxia buruazkena balitz, bere erabilera izanen litzaké erlatiboki askoz baxuagoa. Gauza da ze sintaxi burulehenak ez du ziurtatzen erabilera (ez du oztopatzen ere), bitarten sintaxi buruazkenak gogorki oztopatzen du erabilera respektu sintaxi burulehena.

Sintaxi-modua ez da nagusiki referitzen ki zerbait kuantitatiboa, nola izan ahal den silaba bat gehiago edo gutxiago. Ez. Dá referitzen ki zérbait kualitatiboa, dá kalitate komunikatiboa, dá justuki progreso humanoa. [⇶]

"gabé + aditza" edo "gabé + izena"

Itzuliz ki "gabé..." prepositivoa, zehaztu ze estruktura horretan ez da arazorik afin aditza joan dadín eliptiko (berdin nola gertatú an "...gabe" postpositivoa, edota an antzeko estrukturak nola "nahiz..."). Esan nahi baita ze egitura burulehen hori ahal da erabilí kin aditz explizitoa:

aditza jarri gabe = gabé jarri aditza

edo, noiz kontextuak hala ahalbidetu, kin izen soila (edo kin aditz inplizito edo eliptikoa):

aditza gabe = gabé aditza

Erabilera indeterminatuan:

aditzik (jarri) gabe = gabé (jarri) aditzik

Berdin-berdin nola egiten den postpositivoki. [⇶]

Evoluzio sintaktikoa vs evoluzio fonikoa

Dio Txopik an azkenaurreko sarrera:

Hau da esan duena Xavi Boadak buruz bi erdara:

Es evidente que el catalán es una lengua mucho más evolucionada que el castellano y eso se ve cuando para decir lo mismo la misma palabra es más corta en catalán que en castellano. Se debe a la evolución lingüística de cualquier lengua.

Baldintza orokorretan, sintaxi burulehenak dú markatzen diferentzia funtzional diskursibo handia respektu sintaxiak zein diren baliatzen kin ordena buruazkena eta baliabide postpositiboak. Eta justuki diferentzia handi horrek du gidatzen evoluzio sintaktikoa aldé eredu burulehenagoak, potenteagoak, efizienteagoak eta efektiboagoak afin expresatu edozein mezu, nahiz evoluzio hori ez da zertan izan erraza.

Baina, bestalde, diskursoa gorpuzten da an soinuak eta hitzak zein, nahiz antolatuak an modu sintaktiko efizienteenean, daukaté gorputz foniko bat, gorputz fisiko bat zein izan daiteke modu batekoa edo bestekoa (báditu ezaugarri batzuk), eta zein ahoskatu behar da erabiliz esfortzu bat zein izan daiteke handiagoa edo txikiagoa.

Horrela, eta dakigunez, hitz funtzionalak on hizkuntza prepositiboak dirá izaten ondo laburrak eta ez dira joaten prefijaturik ki ondorengo hitza, bitartén hitz funtzional postpositivoek jotzen dute ki bihurtu sufijo (zatio arrazoi funtzionalak), eginéz dena delako hitza luzeagoa (hizkuntza buruazken batean hitz luzeak dirá bereziki deserosoak).

Nahiz, printzipioz, ezaugarri foniko hauek ez luketen eragin nabarmenik gain egitura hon diskursoa, zein izan liteke berdin aberatsa kin hitz erlatiboki luzeagoak edo laburragoak, egia da ze hitz funtzional luzeek, zein etengabe ari diren erabiltzen kin euren esangura erlazional hutsa, ez lukete batere lagunduko, baizik astundukó, diskursoa (horregatik jotzen dute ki izán labur). Bide beretik, bestelako hitzak (esan nahi baita ez-funtzionalak) ez lirake izan behar luzeak, eta oso bereziki an sintaxi buruazkenak, non, esan dugunez, hitz luzeak bihurtzen dirén arazotsu.

Bestalde, hitzak argiki ezberdindu beharko lirake euren artean, halatan ze, eta kontuan izanda ze soilik egoten dira vokal eta konsonante gutxi batzuk, hitz guztiak ezingo dira izan monosilabikoak salbú noiz erabili elementu tonalak zeinen konplexutasuna ezin dugun valoratu. Hortik segitzen da ze, zenbat eta vokal eta konsonante gehiago izan hizkuntza batek, hainbat laburrago izan ahalko dira bere hitzak (aparte utzita, esan bezala, hizkuntza tonalak), nahizta bestalde, zenbat eta vokal eta konsonante gehiago izan, egonen da tendentzia ki ager daitezen vokal, konsonante eta hitz antzekoagoak (gutxiago diferentziagarriak) edota esateko konplexuagoak, zeinen argitasuna eta zailtasuna ezin dugun valoratu.

Edonola ere, báda evoluzio fonikoa, bilatzén funtzionalitate handiena kin esfortzu txikiena, halatan ze ceteris paribus (hots, beste guztia berdin izanda), hobe laburrago ezez luzeago. Arazoa dagó an ceteris paribus hori, zein, praktikan, ez den oro har batere argi (soinu zailagoak izan litezké adibidez indartsuagoak, berdin nola hitz luzexeagoak izan litezke adibidez argiagoak) salbu adibidez an hitz funtzionalak, zein izan behar dirén labur, eta an hitz definitiboki luzeak, zein izan beharko lirake salbuespen. [⇶]