Mounole (2024): "Oinarrizko ordena horretan, erranaldi osoa da mezua,..."

Atzokoan esaten genuén ze euskaran existitzen dá SVO ordena neutroa zeinen arauz lasai esan eta idatzi geinkén honako esladia kin foku informatibo neutroa an objetua:

Thierry Biscaryk emanen ditú Zaldubi, Otxobi, Otxalde eta beste batzuen kantuak.

Mounole-k (2024), ordea, esanen digú ze ordena neutroan esaldiko osagai guztiek izan behar dirá rhematikoak, denak ere informazio berria, edo bestela esanda:

Oinarrizko ordena horretan, erranaldi osoa da mezua,... [Mounole, 2024:129]

Beraz, ordena neutroak eskatuko luké erranaldi osoko fokua (esaldi mailako foku informatibo neutroa), halan-ze ezin liteke interpretatu predikatu mailako foku informatibo neutroa, ezta ere objetu mailako foku informatibo neutroa. Hau guztia ez da batere normala an foku zabalak, non egin ahal dirén interpretazio ezberdinak, nola genioén an [1225]:

• [1225] Cinque (1993): "The main stress of a sentence falls on the most embedded element on the recursive side of the tree" [informalki reformulatua ga Arantzazu Elordieta (2001)]

Interpretazio horiek aplikagarriak dira euskaran ere, ez soilik an SOV ordena neutroa (nola egiten duén Arantzazu Elordieta-k) baizik ere an SVO ordena neutroa (nola egiten dugún guk). [2684]

Ez da beharrezkoa ez hitz-ordena hori eztare enfasirik

Atzoko adibidearen inguruan, Mounole gramatikariak (2024) jarraitzen du esánez:

Bizkitartean, hau idatzi duenak jakinarazi nahi du Biscaryk zer kantatuko duen [galdegaia]. Beraz, ordena aldatzea baitezpadakoa da → Thierry Biscaryk Zaldubi, Otxobi, Otxalde eta beste batzuen kantuak emanen ditu) [Mounole, 2024:131]

Ikus daigun: Mounole-k dio ze, esaldi horretan, hiztunak adierazi nahi du Biscariyk zér kantatu behar duen, eta orduan esaldiko objetua izan behar dela baitezpada foku markatua (galdegaia), halan-ze derrigor erabili beharko dá ordena bat (SOV), zeintan, deduzitzen dugunez, erabili beharko den intonazio markatu, hanpatu, enfatikoa an objetua (O). 

Gure ikuspegitik, ordea, ordena hori ez da inondik inora baitezpadakoa, ezta enfasia ere (ez da behar foku markatua, nahikoa da foku informatibo neutroa). Esan nahi dugu ze hiztunak eman ahal dú informazio hori bidéz SVO ordena kin intonazio neutroa, kokátuz azentu neutroa an objetua. Ez da derrigorrezkoa foku enfatikoa (galdegaia), nahikoa baita foku informatibo bat an ordena neutroa kin intonazio neutroa:

Thierry Biscaryk emanen ditú Zaldubi, Otxobi, Otxalde eta beste batzuen kantuak.

Hor, sujetua eta aditza thematikoak badira (ez badira informazio berria), zuzenean ikusiko da zéin den informazio rhematiko bakarra (objetua), eta ez dago enfasi beharrik, harago-ze esaldiko azentu nagusi neutroa. 

Jakina, SVO hitz-ordena hori baitare inplementatu ahal da bidéz azentu markatua an objetua, sortuz foku markatu bat (galdegai bat), baina hori ez da beharrezkoa, ez ordena eztare enfasia. [2683]

Mounole (2024): "Thierry Biscaryk..., ez beste nehork"

Atzokoan komentatzen genuén Celine Mounole euskal gramatikariak emandako adibide bat, eta gaur aipatu nahi genuke haren bigarren adibide hau, eta bere ondorengo interpretazioa:

Ibilaldi horretan, toki berezi batzuetan, Thierry Biscaryk emanen ditu Zaldubi, Otxobi, Otxalde eta beste batzuen kantuak. (Ordena horrek agerian ematen du Thierry Biscaryk emanen dituela poeta horien kantuak, ez beste nehork. [Mounole, 2024:131]

Adibide horretan dauzkagú bi sintagma thematiko inesibo (marko-jartzaile) an esaldi-hasiera:

Ibilaldi horretan, toki berezi batzuetan, Thierry Biscaryk emanen ditu Zaldubi, Otxobi, Otxalde eta beste batzuen kantuak.

eta gero hasten da SVO ordenako esaldi normal bat, non, kontexturik ezean, demagun titular normal batean, naturaltasunez interpretatuko genuke ze informazio zehatzena ematen zaigú an objetua, objetu postverbala:

Ibilaldi horretan, toki berezi batzuetan, Thierry Biscaryk emanen ditu Zaldubi, Otxobi, Otxalde eta beste batzuen kantuak.

Esaldi hori titular modura irakurriko bagenu, ez genuke izan behar inolako arazorik ki interpretatu ze esaldiko informazio rhematikoena dá objetu postverbal hori (zerrenda hori), non kokatuko litzakén esaldiko azentu nagusia, zein (hemen ere, defektuz) espero genukén neutroa (nahikoa da neutroa izatea). Argiago adierazi nahiko balitz defektuzko estruktura informatibo hori (kontextu berezirik ezean), jar liteke azentu laguntzaile (diskursibo) bat:

Ibilaldi horretan, toki berezi batzuetan, Thierry Biscaryk emanen ditú Zaldubi, Otxobi, Otxalde eta beste batzuen kantuak.

Objetuko azentu nagusi hori enfatikoa ere izan liteke, arazogabe.

Baina Mounole-k esaten digu ze esaldi horretako sujetua izan behar dá derrigor foku markatua (osagai preverbala) eta areago, esaten digu ze foku enfatiko hori izan behar dá exhaustiboa:

Ordena horrek agerian ematen du Thierry Biscaryk emanen dituela poeta horien kantuak, ez beste nehork. [Mounole, 2024:131]

Thierry Biscaryk eta ez beste nehork. [2682] [>>>]

Interpretazio neutroa izan behar dá defektuzko interpretazioa

Amaitzen genuén atzoko sarrera emánez adibide hau:

Horrela, ondoko titularra ikusita:

Thierry Biscary kantariak proposatzen du oren bat eterdiko musika ibilaldi bat.

soilik interpreta geinke ze “Thierri Biscary kantariak” izan behar dá foku markatua (enfatikoa), eta justuki bera, eta ez beste inork (izan behar da exhaustiboa ere, dirudienez), proposatu duela “oren bat eterdiko musika ibilaldi bat”, noiz eta oso argi iruditzen zaigun ze halako titular (neutro) batean, goragoko informazio postverbala (objetua: "oren bat eterdiko musika ibilaldi bat") izanen dá tipikoki rhematikoena (ez zaigu iruditzen zentzu handirik duenik “Thierri Biscary kantariak” fokua izatea: horretarako beharko genituzke oso baldintza informatibo bereziak zein ez diren gertatzen an titular bat). Edonola ere, duda balego, aski da jartzea azentu diskursibo bat gain aditza:

Thierry Biscary kantariak proposatzen dú oren bat eterdiko musika ibilaldi bat.

horrela guztiz argi utziz norántza begiratu behar dugún bilatuz informazio rhematikoena (aurrerantz), adieraziz ze sujetua ez da enfatikoa ezta ere esaldiko osagai rhematikoena. Aukera horrek (aukerako azentu diskursibo horrek) ikaragarrizko onura ekarriko lioke ki euskal prosa/diskursoa, zeintan SVO neutroa eta enfatikoa (berdin nola SOV ere) bihurtuko zirén eskubide osoko aukera estandarrak.

Esan nahi baita ze adibide horretan sujetua izan behar dá foku markatua (galdegaia) eta exahustiboa (Thierry Biskary-k eta soilik Thierry Biscary-k). Adibide hori ez da nirea, da Celine Mounole-na an bere "Iparrorratza. Kalko eta huts ohikoenen saihesteko bidelaguna", publikatua oso berriki, an 2024 (gogora daigun ze Mounole dá Euskaltzaindiko Gramatika-Batzordeko kidea, eta beraz oso ahots autorizatua ki azaldu versio ofiziala). Ikus:

Thierry Biscary kantariak proposatzen du oren bat eterdiko musika ibilaldi bat. (Ordena horrek agerian ematen du Thierry Biscaryk proposatzen duela delako ibilaldia; ez, eman dezagun, Niko Etxartek. [Mounole, 2024:131]

Beraz, ezin da egin beste interpretaziorik, eztaere interpretazio normalena, zein izango litzakén interpretazio neutroa, non informazio guztia dén berria, rhematikoa, eta non ez dagoen galdegairik, baizik-eta esaldi osoko foku zabal bat an SVO hitz-ordena neutroa, non azentu nagusia aurkitzen dén an informazio gehien rhematikoa (tipikoki, finena) zein aski logikoki izanen litzakén objetuko informazio oso preziso hori; "oren bat eterdiko musika ibilaldi bat". Horrekin ez kontent, gure gramatikariek inposatzen digute foku exahustibo bat, zein ez den inondik inora derrigorrezko interpretazioa (sujetua foku enfatikoa izanda ere, enfasi hori eman liteke zergatio arrazoi ezberdinak eta ez derrigor zatio arrazoi exhaustiboa).

Kontextu barik jasoko bagenu esaldi hori interpretazio neutroa izan beharko litzaké normalena, eta soilik azpi baldintza kontextual oso bereziak (zein ez diren gertatzen an titular bat) interpretatu ahalko genuke foku markatu exhaustiboa an sujetua. Interpretazio neutroa izan behar dá defektuzko interpretazioa. [2681] [>>>]

Euskararen bigarren ordena neutroa: SVO

Atzoko sarreraren haritik, honako hau idatzi dut burúz euskararen SVO hitz-ordena kin esaldiko azentu nagusia (neutroa edo enfatikoa) an objetua (klikatu gain ondorengo esteka):

Euskararen bigarren ordena neutroa: SVO

Hor doa irudia (klikatu gain irudia ki irakurri hobeki):

Eta horrá textua.

Euskararen bigarren ordena neutroa: SVO

Jesus Rubio (UPV/EHU)

Duela 15 urte aurkeztu nuén nire master-lana an “Euskal Hizkuntzalaritza eta Filologia” programa (UPV/EHU), aztertuz “Hitzaldietako euskararen aditz osteko fokuen testuinguru diskurtsiboak eta aukera prosodiko nagusiak” (2010). Han erakusten zén ze hitzaldietako euskaran guztiz normala da SVO ordena (hots, Sujetua-Aditza-Objetua) kin esaldiko azentu nagusia an objetua (edo aditz osteko beste osagarriren bat), eta hortaz, non esaldiko parte informatiboena (rhematikoena, finena, akaso sorpresiboena) dén objetua (O). Era berean, aurkitu genituén esaldiak non indar prosodiko nagusia kokatzen zén an posizio preverbala (SOV).

Esaldiko indar prosodiko nagusi hori izan ahal dá gutxi markatua (neutroa) edo ondo markatua (enfatikoa), halan ze askotan ez da erraza ezberdintzea artén SVO ordena neutroa eta SVO ordena non foku estu/markatu bat aurkitzen dén an objetua, nahiz kontextuak ederki laguntzen duen. Gauza bera gertatzen da an SOV ordena, izan ere askotan ez baita erraza zehaztea non amaitzen dén neutralitatea eta nón hasi enfasia, nahizta hemen ere, kontextuak ederki lagundu.

Zergátik aukeratu hurrenkera bat edo bestea? Hori, hiztunaren esku galditzen da aráuz bere helburu komunikatiboak. Esango genuke ze, orohar, zenbat eta kontextualagoa (familarragoa, ezagunagoa,…) izán objetua (markatua edo ez), hainbat errazago kokatuko da preverbalki (neutralki edo enfatikoki beraz), eta bide beretik, zenbat eta akontextualagoa (ezustekoagoa, ezezagunagoa,…) izan, hainbat errazago aurkituko da postverbalki, nahiz denetariko interes komunikatiboak ager daitezke. Adibidez, zerbait zehaztu nahi denean (demagun galdera explizitu bati erantzunez edo galderarik batere gabe), báda tendentzia ki eman objetu zehaztua (edo objetu zehaztuen zerrenda) postverbalki (hórrela zentratu ahal gara an zehaztutako informazio hori).

Euskara idatzian ere, hasieratik bertatik, erabili da SVO ordena neutroa edo enfatikoa, hala an perpaus printzipalak nola an subordinatuak: adibidez perpaus erlatiboetan, tipikoki, izenorde erlatiboaren atzean kokatu ohi zén aditza eta gero gainerako osagarriak harik XIX. mendea. Hala ere, gaur egun arau estandarrean erabat nagusitu zaigú SOV neutroa eta enfatikoa, halatan non esan litekén ze SVO neutroa eta enfatikoa ez direla ia existitzen an euskara idatzia. Horrela, ondoko titularra ikusita:

Thierry Biscary kantariak proposatzen du oren bat eterdiko musika ibilaldi bat.

soilik interpreta geinke ze “Thierri Biscary kantariak” izan behar dá foku markatua (enfatikoa), eta justuki bera, eta ez beste inork (izan behar da exhaustiboa ere, dirudienez), proposatu duela “oren bat eterdiko musika ibilaldi bat”, noiz eta oso argi iruditzen zaigun ze halako titular (neutro) batean, goragoko informazio postverbala (objetua: "oren bat eterdiko musika ibilaldi bat") izanen dá tipikoki rhematikoena (ez zaigu iruditzen zentzu handirik duenik “Thierri Biscary kantariak” fokua izatea: horretarako beharko genituzke oso baldintza informatibo bereziak zein ez diren gertatzen an titular bat). Edonola ere, duda balego, aski da jartzea azentu diskursibo bat gain aditza:

Thierry Biscary kantariak proposatzen dú oren bat eterdiko musika ibilaldi bat.

horrela guztiz argi utziz norántza begiratu behar dugún bilatuz informazio rhematikoena (aurrerantz), adieraziz ze sujetua ez da enfatikoa ezta ere esaldiko osagai rhematikoena. Aukera horrek (aukerako azentu diskursibo horrek) ikaragarrizko onura ekarriko lioke ki euskal prosa/diskursoa, zeintan SVO neutroa eta enfatikoa (berdin nola SOV ere) bihurtuko zirén eskubide osoko aukera estandarrak.

[2680] [>>>]

Eta itzulpen automatikoa: