larunbata, ekaina 06, 2020

"neitzun" dá plurala on "neizun" nola "nitzun" dén plurala on "nizun"

Har daigun herenegungo lehenengo parea on adizkiak:

  • neizun - neitzun

Gauza da ze gure ikuspegitik, ez litzake egon behar duda handirik gain egokitasuna on "neizun" moduko forma singularrak ki béte funtzio subjuntiboa an euskara batua. Azken buruan ari gara burúz adizki batzuk (subjuntibo singular horiek) zein erabili dirén an funtzio subjuntibo hori ia tika "hasierá on denborak". Euren jatorria oso argia da: "egin" aditza (zein, momenturen batean hasi zen erabiltzen an perifrasi subjuntiboak):

neizun = negizun
Harago, "neizun" hori ez da baizik iraganeko forma indikatiboa, perténitzen ki "egin" aditza, zein momenturen batean hasi baitzen erabiltzen kin zentzu subjuntiboa (berdin nola "goazen" edo "gatozen", baina iraganaren kasuan adizkiak jada jantzita zekarrén bukaerako "-n" subjuntiboa):
on deizula
zein gero, perifrastikoki, honela ere emanen zen:
on egin deizula
Ez da, hortaz, adizki horietan ezer berezirik salbu euren laburtasuna (zeinen bila ari ginen) eta euren zilegitasun subjuntiboa (holaxe erabili dirá ez soilik sartaldean, baizik ere euskara zentralaren zati handi batean (gipuzkeran) atzo bertararte.

Gero dauzkagu pluralak, non batuko formek erakusten dituztén arazo larriak. Hor, báda pluralak egiteko mekanismo bat, zeinen emaitzak diren aski laburrak (akaso laburrenak), eta zein ez den pertenitzen ki ezein hizkera, izánki euskararen mekanismo orokorra, eta orokorki erabilgarria noiz ikusi egoki: hóri da mekanismoa nondik, adibidez gipuzkeran, Azpeitiko varietatean, eta Errezilgo azpivarietatean, emanen duté "nitzun" nola plurala on "nizun":

edota "ziztan" nola plurala on "zidan", edota "zizkun" nola plurala on "zigun":

Aplikatuz mekanismo pluralgile orokor hori ki gure goiko subjuntibo singular regular batuak, aterako zaizkigú goragoko formak.

Bestalde, Zuberoan, erabiliz ber mekanismo pluralgile orokorra, oso antzeko formak erabiltzen dituzte afinda eman iraganeko indikatiboa, hala singularrean nola pluralean, baina bádira diferentziak ere. Adibidez, Larrauko varietatean, singularrean daukagu "neizün", "neizien", "nen", "zeneitan", "zeneikün", "zenen", "zeitan", "zeizün", "zeikün" eta "zen":
eta pluralean: "geneitzün", "geneitzien", "zeneiztatzien", "zeneitzen", "zeneizkützien", "zeneitzien", "zeiztaden", "zeitzien", "zeitzen", "zeizkien", berriro "zeitzien" eta berriro "zeitzen":
Forma hauek guztiak, niretzat, ez lirake baizik konfirmazioa ezen goragoko formetan euskararen mekanismo pluralgile orokorra ondo aplikatu dela. [918] [>>>]

Etiketak: , , ,

asteazkena, maiatza 06, 2020

Konkordantzia pluralek ondo astundu ahal dituzte flexio datiboak

Zioen herenegun Gilen-ek burúz flexio subjuntibo pluralak:
Hona pluraleko formen konparazioa adizki klasikoak ere inklus:

dietzon = deizkion = diezazkion
dietzadazun = deizkidazun = diezazkidazun
dietzaguzuen = deizkiguzuen = diezazkiguzuen
dietzeten = deizkieten = diezazkieten
Aurrena ondo finkatuta utzi beharko genuke ze, objektu-konkordantzia singularretan, "egin" aditza dá argiki sinpleagoa zein  "*ezan" aditza (eta baita regularragoa ere):
deion  = diezaion = diezon
deidazun = diezadazun
deiguzuen = diezaguzuen
deieten = diezaieten = diezeten
neizun  = niezazun
zeidaten = ziezadaten
geneizuen = geniezazuen
zeieten = ziezaieten = ziezeten
Pluraletan, "deizki-" formako laguntzaileek mantentzen duté abantaila argia respektu oraingo "diezazki-" batuak (ez dagoelarik diferentzia handirik respektu "dietza-" formak):
deizkion = dietzaion = diezazkion
deizkidazun = dietzadazun = diezazkidazun
deizkiguzuen = dietzaguzuen = diezazkiguzuen
deizkieten = dietzaieten = diezazkieten
zeizkion = zietzaion = ziezazkion
zeizkidazun = zietzadazun = ziezazkidazun
eta erábilíz zenbait kontrakzio:
deizk(i)on = dietz(ai)on = diezazk(i)on
deizkidazun = dietzadazun = diezazkidazun
deizk(ig)uzuen = dietzaguzuen = diezazk(ig)uzuen
deizk(i)eten = dietz(ai)eten = diezazk(i)eten
Oro har sinpleena eta errazena litzaké "egin" subjuntibo datiboa. Edonola ere, esan behar da ze, konkordantzia pluralek ondo astundu ahal dituzte flexio datiboak, eta, nire ustez, preferenteki ez lirake eman behar konkordantzia horiek (zein, jakina, beti ere egonen liraké aukeran), erabilíz komunzki konkordantzia datibo singularrak, eta oso bereziki noiz objektua datór ondorenda flexio datiboa:
Eman nión nire gauza guztiak.
... afinda eman neión nire gauza guztiak.
Eman zigún gure gauza guztiak.
... afinda eman zeigún gure gauza guztiak.
[887] [>>>]

Etiketak: , ,