Gradualki eráikiz sintaxia, ordéz gradualki eráitsi sintaxia

Jasotzen genuén atzo honako pasartea ti tesia on Martxel Ensunza (2001), nondik gaur azpimarratu nahi genukén ondorengo aipu laburra, non autoreak komentatzen ari den zergátik eman dirén atzerapausuak an Euskal-Zenbakiztia (1920) respektu Lopez Mendizabal-en Zenbakiztia (1913):

..., atzerapausuak harturiko bidea nahiko alboraturik gelditu zelako, ... [Ensunza, 2001:58]

Horretaz, aurrena, gogoratu nahi genuká gure atzoko komentario hau:

Bádirudi ze Ensunza-k bigarren aritmetika horretan gehiago ikusten dituela atzerapausuak zein aurrerapuasuak. Obvioki (ikus adibidez sarrera hau) ez gaude ados kin valorazioá ezen textu horretan ez dela ageri aurrerapen nabarmenik respektu aurreko ekarpena ti Lopez Mendizabal, zein jada ezagutzen dugun. 

Zér da ba "ken" erro hori an kenketak, zeini soilik falta zaion ukitu bat ki bihurtu oraingo "ken" isolatu prepositiboa (galdu beharko dú bere aurreko "-tik" ablatiboa)? (ikus sarrera hau) Edo zér dira ba "tol" edo "zat" aukera isolatu prepositiboak an multiplikazioa eta zatiketa? (ikus adibidez sarrera hau), edo "lain" aukera desdoblatua? (ikus sarrera hau)

Gure ikuspegitik horiek dirá aurrerapen handiak zein kasu batzuetan ("ken", "zat") aurkitzen dirén oso hurbil ti azken soluzioak zein finean konsolidatuko diren an gure hizkera matematikoa. Eta dena eskér lana on personak nola horiek zek prestatu eta idatzi zutén "Euskal-Zenbakiztia", zeren jakin baitzuten ikusten euskararen behar funtzional horiek hala nola ere bilatzen soluzioak, saiatuz ematen aurrerapusuak, gradualki baina an norabide ona.

Esan nahi baita ze, gure ikuspegitik, gerora etorri dena ez da baizik jarraipen bat ti tendentzia berritzailea zein aurkitu ahal dén hala an 1920ko textua nola an 1913koa. Jarraipen horrek ez du esan nahi ze goragoko ekarpen eta berrikuntza guzti-guztiak euren horretan hartu direla. Dakigunez, gerora etorriko dirá berrikuntza gehiago, gradualki bilátuz helburu funtzional bat eta bera. 

Bestela esanda, textu horretako bide orokor berritzailea ez da alboratzen, baizik ze jarraiera emanen zaio gradualki harik heldu ki gaurko egoera guztiz egokia respektu irakurketá on expresio matematikoak. Bai, gradualki, eta eráikiz gain lan garatzailea zein jada eginda dagoen, gradualki eráikiz sintaxia, ordéz gradualki eráitsi sintaxia. [2194] [>>>]

Zéin litzake arazoa baldin orokortu balitz "tol" ordéz "bidér"?

Bueltaturik ki liburua titulatzén "Euskal-Zenbakiztia" (1920), zeintaz mintzatu garén adibidez duela 3 egun, báda han oinohar bat non, besteak beste, esaten dén ze:

Oraindaño, dakidanez beintzat, tol ez da euskeraz ezer izan. Baña euskal-esakera zenbakizti-idazkeraren mail edo kirira ekarteko, itz berriren bat-edo-beste asmatu bear. [Bizkai-Aldundia, 1930:29]

Alde batetik hartu dá "tolestu" ("doblatu", "plegatu", ikus sarrera hau) ki emán "multiplikatu", eginez zabalkuntza semantiko bat zein ez den bereziki ezberdina ti gertatuá kin adibidez "garatu", zein  momenturen batean hasi zen erabiltzen an kontextu orokorragoak, hedatuz bere esanahia eta gure ustez an modu oso egokia, gaur naturaltasun osoz erabiltzen delarik (ikus sarrera hau).

Seguruena irudituko zitzaigún oso normala (are regularra) baldin, funtzio multiplikatibo hori adierazteko, hartu balitz "toles" aditz-erroa ("5 toles 7") berdin nola hartu dirén beste erro batzuk an antzeko funtzioak (adibidez "5 gehi 7"), aurkitzen direlarik guztiz normalduak.

Kasu honetan, ordea, aditz-erroa ("toles") laburtu da, sinplifikatu da (beste mekanismo bat, sinplifikazioa, orokorki erabilia) an "tol" ondo ulergarria baldin erábili "tolestu" aditza. Zéin litzake arazoa baldin orokortu balitz "tol" ordéz "bidér"? [2182] [>>>]

Bizkai-Aldundia (1920): "Beraz, ta oberik aurkitu arte, toleskun-ikurra "tol" irakurteko bidea hartu dogu."

Atzokoan amaitzen genuén gure sarrera esánez:

Behar zutén eta sortu zuten. Txapela kentzekoa (ikus "Patxi Baztarrika (2016): "... ez daukat soluziorik? bueno ba, aurkitu egin behar dut, eta asmatu egin behar dut, bildurrik gabe"." edo "J.M. Agirre (2012): "anbizio faltagatik, kastizismo eta purismoagatik…"").

Giro sortzaile hartan, Bizkai-Aldundia-ren textu horrek zioén beherago:

Beraz, ta oberik aurkitu arte, toleskun-ikurra tol irakurteko bidea hartu dogu. [Bizkai-Aldundia, 1920]

Ildo horretan berean, gogoratu nahi genuké ondorengo sarrera ere, non aipatzen genituén ondoko hitzak ti Fatamendi (1917): 

• Fatamendi (1917):  "Irakurlea, tolesketa-argibide onek gogoa betetzen badizu, erabili; ezpadizu, obea asmatu; ..."

nahiz, nola genioén an sarrera hori, normalean, ez den ezer berezirik asmatu behar, baizik soilik erábili hizkuntzaren beraren materialak eta mekanismoak: adibidez hizkuntzaren mekanismo desdoblatzailea, non elementu postpositibo bat hasten dén erabiltzen aurreratuta ere (ez al da hori oso mekanismo normala eta hain propiala nola universala?)

Amaitzen genuén atzo esánez ze:

Gure ikuspegitik, hor, Lopez Mendizabal izaten ari da oso berritzailea, zorionez.

Eta bai hala da, berritzailea da an bere kontextua (an bere lekua, an bere denbora, an bere zirkunstantzia), baina era berean, azpimarratu nahi genuke ze sintaxi-kontuetan ezer ez da hain berria, baizik ze, gehiago, berrikuntzak izaten dirá aplikazio zirkunstantzial berriak ti betiko material, mekanismo eta mugimendu sintaktiko zaharrak, zein dirén hain mugimendu propioak nola universalak, eta zein antzera erabiliko dirén han zein hemen, atzo zein gaur, baldin oztopo intra eta extralinguistikoak ez badira insalvableak.

Horixe da bidea, bide bizigarri bakarra. [2179] [>>>]

Zéin da lehenengo liburua azáltzen matematika-ikurrak an irakaskuntza-kontextu bat?

Jarraituz kin erabilera linguistiko-matematikoak, konsultatu dugú Martxel Ensunzaren tesia titulatzén baita "Ikur eta zeinu bidezko adierazpen matematiko-fisikoen irakurbidea" (2001), non aipatzen dén lehenengo liburua zein publikatu zen azáltzen matematika-ikurrak an irakaskuntza-kontexu bat. Gertatu zen an 1913, noiz Ixaka Lopez Mendizabal-ek publikatu zuén bere "Ume koxkorrentzat euzkeraz egindako Zenbakiztiya edo Aritmetika" (1913). Ensunza-k honela dio:

Era berean, eskolarako testugintza bultzatu nahi zen, baita matematikaren arloan ere, eta horren adibidetzat hor dugu 1913an lxaka Lopez Mendizabalek argitaraturiko Zenbakiztia (Aritmetika alegia). Liburu hau bereziki aztertuko dugu geroago, ikur eta zeinu bidezko adierazpen matematikoei dagokienez euskarazko irakaskuntzarekin loturiko lehenengo testuliburua baitugu. [Ensunza, 2001:25]

Horrá azala:

Datozen sarreretan mintzatuko gara gain liburu hau eta bere erabilerak. [>>>]

"za" destinatibo-finala, aukeran

Gaurkoan atseden emanen diegu ki aditzak xedé egin komentario sintaktiko bat gain "za" destinatibo-finala, abiatuz ti ondoko komentarioa zein J. Oregi-k egiten zuén an bere "Otxoa-Arinen 'Doctrina - (1713)", idatzia an 1972: :

Bai, hor daukagu estruktura final bat oso erabilia artén idazle zaharrak:

• konsegitu zegientzat

non agertzen zaigún "-tzat" sufijoa, zeinen bihotzean dugún "za" partikula zahar bat zein den aurkitzen artén Lakarra-ren partikula prepositibo berreraikiak (akaso jatorriz intensibo-pluralgilea).

"-tzat" horretan, lehenengo "t-" hori izanen litzaké epentetikoa (betegarri fonetikoa), eta azkena izanen litzaké beste partikula bat, "*-da", zein ere agertuko litzaken an "*-rada > -rat" = "-ra" alatiboak. Horren inguruan, gogora daigun sarrera hau:

• "...egin dezagun arren" = "arren-eta ... egin dezagun" = "arren ... egin dezagun" = "arren egin dezagun..." = "arren egin..."
  

Esan nahi baita ze antzera nola desdoblatu baitzén "...-arren" postpositiboa:

• konsegitu zegienarren 

an "arren..." prepositiboa:

• arren konsegitu zegien

jarráiki mekanismo propio bat (nola genioen hemen ere), orobat desdobla liteké:

• konsegitu zegien(t)zat

an "za(t)" prepositiboa:

• za(t) konsegitu zegien 
  

emánez goragoko "za..." final hori, baita destinatibotzat ere berdin erabilgarri. Sinpleki mintzo gara gain partikula prepositibo zahar bat orain rekuperatua bidéz mekanismo propio bat an erabilera destinatibo-finala. Euskara hutsa, aukeran. [1814] [>>>]

Hor izango genituzké "ki" (edo bere aldáera "i") eta "te" (edo bere aldáera "e")

Ezaguna denez, "-e" litzaké euskararen genitibo zaharra (gero gehituko zitzaion "-n" itxuran inesiboa), eta bere forma metatetiko isolagarria izanen litzaké "te" (non "t" izanen litzake elementu metatetikoa). Gauza da ze euskaran báda mekanismo bat (zein erabil daiteke kontzienteki), zeinen bidez sortzen baitira elementu linguistiko askeak (normalean izenak, baina ez soilik izenak) abiatuz ti elementu atxikiak (nola sufijoak edo hitz konposatuak). Azkue-k dio an bere "Morfología Vasca", 1925):

"Si alguien se valiera de keriak por vicios y gailu por aparato no haria otra cosa que servir de instrumento consciente a evoluciones inconscientes que se sienten venir. Esos cuatro elementos tasun, kari, koitz y kizun, empleados como vocablos independientes, son mas bien asun (de ondasun, osasun, maitasun, erasun), ari, oitz (de esto solo tengo probabilidad) e izun; no siendo la t en el primero y la k en los tres últimos otra cosa que elemento epentético. Sin embargo, el valerse de tasun por cualidad, koitz por múltiplo, kari por causa ... y kizun por objeto final es muy conforme al genio de la lengua." [Azkue, 1925:18-19]

Azkue-k dioskunez, mekanismo hori, nondik sortzen baitira elementu askeak tikan elementu atxikiak, dá muy conforme al genio de la lengua (ikus atzoko sarrera ere).

Hortaz, "ki" preposizioan bádirudi ze hasierako "k" hori azter liteke nola epentetikoa (adibidez an "egoki", zein ez litzake, jatorriz, baizik aditz-forma modifikatu bat an norabide "oblikuo moduko" bat):

-i > -(k)i > ki preposizioa

eta, bide beretik, "(t)e" morfema verbala ere azter liteke nola "-e" sufijo (finean) genitiboa zeini gehitu zaio aurreko "t-" epentetiko bat (adibidez an "egote", zein ez litzake, jatorriz, baizik aditz-forma modifikatu bat baina orain an norabide "genitibo moduko" bat):

-e > (t)e > te preposizioa

Hor izango genuké "ki" (edo bere aldáera "i") eta "te" (edo bere aldáera "e"). [>>>]

Dudagabe, harribitxi bat. Hala mekanismoa bera nola emaitza ere

Atzokoan mintzatu ginen gain interesa e morfologia noiz aztértzen hizkuntzen sintaxi zaharra, zeren ...

... hizkuntzen morfologian fosilduta aurki daitezké euren sintaxi zaharren arrastoak: ordena zaharren arrastoak edota material sintaktikoak (partikula sintaktikoak edota partikulen haziak).

eta gaur azpimarratu nahi genuke a inportantzia e aditz-morfologia, non akaso bereziki aurki daiteke material sintaktiko zaharra zein sortu zén naturalki an evoluzioa e hizkuntza, eta zeini jarrai litezke aplikatzen hizkuntzaren mekanismoak (Azkue mintzo zaigu gain mekanismo bat ki isolatu sufijoak, eta bestalde, askotan erabili dira euskaran mekanismoak ki dislokatu aurrerantza material postpositiboa).

Aditz-morfologia horretan nabarmendu nahi genuke a protagonismoa te "e" eta "i" prefijo/sufijo verbalak an forma ez-jokatuak:  

*e - go  /   i - go 

e - go - n   /   i - go - n 

*e - go - n - i   /  * i - go - n - i 

e - go - (k)i   /  *i - go - (k)i

e - go - (t)e  /  i - go - (t)e

e - go - (t)e - n  /  i - go - (t)e - n

e - go - n - e - n  / i - go - n - e - n  

non aurkitzen ditugú "e" eta "i" eta baita "te" eta "ki", zein akaso izan litezke euren bi forma epentetiko (kin "t" eta "k" epentetikoak). Gogora daigun, horretaz, ondorengo sarrera non Azkuek zehazten digu ze euskaran justuki bi soinu horiek erabili ohi dira an epentesia (ikus an "Azkue (1925): "...el curioso fenómeno de adhesión del elemento epentético""):

Aurreko bi sarreretan (hau eta hau) aipatu dugú Azkue an bere "Morfología Vasca" (1925), non, ikusten genuenez, esaten zuén:

Si alguien se valiera de keriak por vicios y gailu por aparato no haria otra cosa que servir de instrumento consciente a evoluciones inconscientes que se sienten venir. Esos cuatro elementos tasun, kari, koitz y kizun, empleados como vocablos independientes, son mas bien asun (de ondasun, osasun, maitasun, erasun), ari, oitz (de esto solo tengo probabilidad) e izun; no siendo la t en el primero y la k en los tres últimos otra cosa que elemento epentético. Sin embargo, el valerse de tasun por cualidad, koitz por múltiplo, kari por causa ... y kizun por objeto final es muy conforme al genio de la lengua.  [Azkue, 1925:18-19]

Justuki horren jarraian, Azkue mintzo zaigu buruz mekanismoa bera, eta ematen dizkigu beste zenbait adibide: 

Los vocablos, que en su evolución llegan a sufijos, al recuperar algunos de ellos su primitiva categoría morfológica, sufren el curioso fenómeno de adhesión del elemento epentético y convirtiendose este en prótesis tenemos a koi por oi significando «aficionado» en la frase suletina enüzü koi no me gusta; talde por alde «gente, muchedumbre» en varios dialectos; kondo por ondo residuo y tambien el chiquitín de casa en B y G; tegi por egi en varios dialectos «lugar cerrado» y aun «muchedumbre». Por ume restringiendo su significación de «niño» a la de «cría» decimos en B kuma, kume y aun kunaak las crías. Erdiak significa «medias horas» en Gernika (B) dicen terdiak. Tartean artu se dice por artean artu coger en medio.  [Azkue, 1925:18-19]

Hau guztia (hala mekanismoa bera, nola Azkueren komentarioak) iruditzen zaigu beste harribitxi bat. 

Hortxe daude: "te" eta "ki" isolagarriak. Eta azaldu denez, "-(k)i" bukatu bide zen izáten preposizio (datibo) bat. Beatriz Fernández hizkuntzalariak dio an bere -(K)i hiztegian eta hiztegiaz harantzago (2013) (ikus an "Beatriz Fernández (2013): "...,-(k)i preposizio bat dela.""):

"-(k)i morfemari aplikatiboa iritzi izan zaio lan batzuetan (Elordieta 2001, Fernández 2012, 2014 beste batzuen artean). Lan honetan, aplikatiboaren hipotesia berrikusiko dut, berez izan ditzakeen zenbait eragozpen tipologiko eztabaidatuz, eta Traski (1981) jarraituz, beste hipotesi berri bat jorratuko dut, hots, -(k)i preposizio bat dela." [Beatriz Fernández, 2013]

Dudagabe, harribitxi bat. Hala mekanismoa bera nola emaitza ere. [>>>]

Eta non dugun "iduri...", eman liteké "irudi..."

Ba dirudi ze "iduri" forma ez da baizik aldaera bat ti "irudi" (sortua bidéz metatesia). Horrela, lehenengoaren erabilera guztietan hauta geinké bigarrena ere:

Joan zen irudi ez zitzaiola inporta.

Halako erabileratan interesgarria izan ahal da azentu diakritiko bat (azentu bereizgarri bat) bat gain "irudi" finéz argi ikus dadin ze hitz hori ez da izen bat, baizik lanabes prepositibo bat:

Joan zen irúdi ez zitzaiola inporta.

Edonola ere, hantxe non dugún "iduri...", eman liteké "irudi...". Jakina, aukeran. [1282] [>>>]

"iduri-eta + konpletiboa" edo "iduri + konpletiboa"

Atzokoan ikusten genuen nóla perpaus konpletibo konparatibo-kondizional batzuk kin "+ -(e)la" edo + "-(e)n" (esan nahíz "como si...") aurkez litezkén bidez "irudi-eta..." baliabide burulehen desdoblatua. Eta gaur, jarraituz kin posibilitateak zein "-eta" desdoblamenduek eskaini, ikusi behar dugú aurreko horren versio soildua, esan nahi baita ken "-eta":

Finean, "-eta" aukerakoa da (erabiliko litzake noiz nahi den, bereziki nola indartzailea). [1274] [>>>]

Ereduak (mekanismoak) ere aukeran

 Atzo ikusten genituen bi eredu ezberdin ki garatu baliabide propioak:

• "afin(-eta...)", jarráikiz eredua hen "salbu(-eta)...",
  

• "finéz(-eta)...", jarráikiz eredua hen "esperantzaz(-eta)...".
  

Antzera sortu zirén adibidez "amoreagatik(-eta)..." edota "arren(-eta)...", biak ere berdin finalak nola "finéz(eta)...", nahiz gauza da ze "finéz(eta)..." dá laburrago ze "amoreagatik(-eta)..." eta akaso gutxiago anbiguoa zein "arren(-eta)". Ikus daigun zér esaten ganuen hemen gain "arren(-eta)":

Hortxe daukagu, beheko iragarkian, "arren..." estruktura finala bi alditan erabilia an esaldi berbera. Izatez, "arren(-eta)..." prepositibo hori ez da baizik produktua ti desdoblatú prepositiboki bere baliokide pospositiboa ("... arren"). Esan nahi baita, "...egin dezagun arren" =   "arren ... egin dezagun":

Soilik nahi nuke azpimarratu ze mekanismo hori dá propiala e euskara. 

Ereduak (mekanismoak) ere aukeran. [⇶]

Sopelako Juana Basarte (1992). "..., eta kasu da se eskondu san, ..."

Atzoko sarreran azpimarratzen genuén nóla "ze" partikula adibidez konpletiboa ez den derivatu ti "zer" galdetzailea (hala balitz ederki egongo litzake, noski), baizik jarráituz bide ondo konplexu-distiratsua, zeinen abiapuntuan dá "ez" partikula negatiboa. Eta gauza da ze, nola zioén Mitxelenak, "ezen" hori, edo bere ahaideá "ze", erabili dá kolokialki ere: 

Mitxelenak esaten digu ze:

"No hay duda posible, contra lo que piensan algunos, sobre el carácter popular, no culto, de esta partícula. [mintzo da gain "ezen"]" Mitxelena, 1964]

Izan ere, "ezen" edo "ze" dirá ikaragarrizko emaitza ti evoluzio sintaktiko propio bezain universal bat (dudagabe, beste harribitxi bat), zein gainera diversifikatu da an erabilera funtzional diferenteak: konpletiboa, konparatiboa, konsekutiboa, erlatiboa,..., eta zeinen erabilera konpletiboa den hain kolokiala nola landua: ...

Horretaz, ikustagun an liburua titulatzén "Urduliz ingeru" (Gaminde, 1992) nóla Sopelako Juana Basartek, 72 urtekoa, zioén:

..., eta kasu da se eskondu san, ... (..., eta kasua da ze ezkondu zen,...)

Hortxe dugu kasu bat non erabiltzen da "ze" konpletibo soila. Halako erabilerak gerota nekezago topatuko dira. [⇶]

Hala baliabidea nola mekanismoa dirá hain propioak nola ederrak, distiratsuak, ... harribitxiak.

Atzoko sarreran genioen nóla:

Izan ere, "ezen" edo "ze" dirá ikaragarrizko emaitza ti evoluzio sintaktiko propio bezain universal bat (dudagabe, beste harribitxi bat), zein gainera diversifikatu da an erabilera funtzional diferenteak: konpletiboa, konparatiboa, konsekutiboa, erlatiboa,...

Eta gaurkoan justuki azpimarratu nahiko genuke nóla "ze" hori datorrén ti "ez" partikula negatiboa, zeini gehitu zaion "-en" kasu inesiboa:

"ez + en" > "ezen> "ze"

ez baitu zerikusirik (haratago ti forma) kin beste "ze" hori zein datorrén ti "zer":

"zer" > "ze"

Baina gaur gauza da ze lehenengo "ze" hori dá, nola genioen, produktu ezin propialagoa hen mekanismo sintaktiko berdin propio bat (guztiz propioa an detaileak eta guztz universala an bere norabide orrokorra aldé posizio burulehenagoak, nahiz zirkunstantzia partikular askok influitu ahal duté gain abiadura eta inkluso norabidea e tendentzia orokor hori). Eta gauza da ze mekanismo propio hori orobat dá euskara, izanki mekanismo bat zein erabil liteke noiz-ere beharko litzaken (hori edo antzekorik ere, adaptatua ki kasu bakoitza). 

Saiatu ginen ematén evoluzio horren intuizio tentatibo bat an sarrera titulatzén ""ezik" edo "ezen": ezezkotasuna > salbuespena > konpletiboa", zein irakurri ahal dugú jarraian:

Aurreko sarreran genioen ze saiatuko ginen ematen intuizio tentatiboren bat nahizik antzeman dezagún konexio evolutiboa arten "ez" partikula negatiboa eta "ezen" konjunzioa, zein dún ematen aski sorpresiboa. Eta gauza da ze, batzuetan, aski kapritxosoak izan ahal dira bideak nondik evoluzionatzen diren hitzak edota baliabide sintaktikoak.

Kasu honetan, argi dirudi ze adibidez "ezik" edo "ezen" baliabideak, euren sorreran, guztiz loturik zihoaztén ki ideia e ezezkotasuna, adibidez an esaldiak nola:

Hori egin ezik, ez naiz joango.

Hor agerikoa da ezezko jatorria e baliabidea.  Edo:

Zugatik eze, ez nintzen joango.

non orobat agerikoa da ezezkotasuna. Baina, baliabide hori emeki joanen zen zabaltzen ki beste erabilera batzuk, non ezezkotasunaz gain, salbuespenezko ideia ere emanen zen:

Joanen gara denak lanera, aita ezik.

eta baita an bere versio prepositiboa, zein gogoratzen dugun:

Ilurdozko ezik, ordea, "izan ezik"en pare-edo dugu: yodín gerá dénak lanéra, ezík áite, aitéa "iremos todos a trabajar menos el padre". [Koldo Artola, 59. orr.]

Eta bide horretatik jarraiki, ikus ondorengo esaldia ganik Duvoisin:

Zaragarra, ezkabia eta bertze asko eritasun ez dira bertzerik ezen harrak.

non "bertzerik ezen = baizik":

Zaragarra, ezkabia eta bertze asko eritasun ez dira baizik harrak.

Edo:

Ez dute esan besterik ezen hori.
Ez dute esan besterik ezen bihar etorriko direla.

non dén nagusitzen salbuespenezko zentzua. Eta afirmatiboan:

Esan dute ezen bihar etorriko direla.

non desagertu da zentzu negatiboa edota salbuespenezkoa afin utzi bidea ki zentzu konpletibo hutsa, nondik aski hurbil aurki daitezke beste erabilera batzuk, nola erlatiboa. 

Jakina, hau guztiau ez da baizik intuizio orokor bat gain nóla pasa liteke tikan ezezko partikula bat ki nexu subordinatzaile bat.

Esan nahi baita ze hala baliabidea nola mekanismoa dirá hain propioak nola ederrak, distiratsuak, ... harribitxiak. [⇶]

Ez dago ezer propiorik an "baizik" pospositiboa respektu "baizik" prepositiboa

Zioen atzo Txopik:

Nik uste ze gako oso garrantzitsu bat da jakitea, zein zen "benetako" hitz ordena artean euskaldunak. Dute behartu gu sinistera, ze euskaldunak dute hitz egin an modu zorrotza, errespetatuz SOV hitz ordena, ezarriz ergatiboa sistematikoki, erabiliz aditz sistema oso kononplexua kin naturalitate osoa eta abar, eta abar. 

Eta nire zalantza da: hau dena egia al da? Ala existitu izan da hizkuntza bat non askotan zen aurreratzen aditza, non askotan ez zen ezartzen ergatiboa, non aditzak ziren xinplifikatzen? [Txopi]

Euskaran aurki daikegu ia denetarako aukerak, bideak eta mekanismoak, ez bada han, izanen da hemen (eta ez baleude ere, sortu beharko lirake). Eta bai, bádira hizkerak non aditza askotan aurreratzen den (ikus "Euskatzaindiak hor erabat asmatu du eta indar guztiekin txalotu behar zaio"), bádira hizkerak non ergatiboa askotan ez den ezartzen (ikus "Hasteko, hizkera zabalduenetan, sinpleki ez da existitzen ergatibo plurala" edo "Masayuki (2015): '..., if there is no ambiguity about subjecthood, the marking [ergatiboa] is optional.'), bádira hizkerak non aditzak xinplikatzen diren (ikus adibidez "J.L. Ormaetxea (2006): "...ez da oraingo ezaugarri bat, aspaldikoa baizik." respektu adizki pluralak, eta berdin gerta daiteke kin adizki datiboak edo potentzialak), bádira hizkerak non ...

Baina aukera, bide eta mekanismo horiek guztiak behar dira landú, eguneratú eta eskainí ki publikoa. Hor, aurrerapausu bakoitzean, euskarak ez du galduko ezer, soilik irabazikó. Ez gaitezen nahastu: ez, ez dago ezer propiorik an SOV respektu SVO (ez hemen ezta Japonian ere). Ez dago ezer propiorik an posposizio bat respektu ber baliabidea baina erabilia prepositiboki (ez hemen ezta Japonian ere). Ez dago ezer propiorik an "baizik" pospositiboa respektu "baizik" prepositiboa, nola ez dagoen ezer propiorik an "buruz" pospositiboa respektu "buruz" prepositiboa. Edo an "-an" pospositiboa respektu "an" prepositiboa (biak dirá ber adverbioa "an", post eta prepositiboki). Kulturalki berberak dira. Izan ere, dena da berdin salbu azken pausua, azken aurreramendu komunikatiboa.  [⇶]

Hortxe daude forma bikoitzak ere: "lekat ... baizen"

Ikusi ditugu beste batzutan ere estruktura sintaktiko bikoitzak, eta "lekat" erabilita, bádugu halako formarik ere:

non aurkitzen dugún hasieran "lekat ..." eta bukarean "baizen". Esan nahi baita ze hortxe dauzkagu forma bikoitzak ere. [⇶]

'lekat-eta ...', 'lekat-ze ...', 'lekat-zeren...', ...

Genioenez, OEHn ez da agertzen "lekat-eta..." edo "lekat-ze...",  baina bai adibidez "lekat-zeren...":

Erákutsiz bidea. [⇶]

Berdin-berdin ere: "... leko-ze ... (+ -la)"

Ikusi dugu an aurreko postak nóla, aparte-eta "lekat ..." kin subjuntiboa edo aditz-izena (zein dén zehazten an OEH), existitzen dirá beste erabilera batzuk kin "... eta" indartzailea ("lekat eta ...") zein ez diren agertzen an OEH. Bide beretik, mekanismo beretik, erabil leiké:

... leko-ze ... (+ -la)

berdin nola-ere erabil leikez adibidez:

... salbu-ze ... (+ -la)

... ezik-ze ... (+ -la)

Berdin-berdin ere. [⇶]

... , erabiliz mekanismo sortzaile hori déitzen "analogia"

Genioen herenegun:

Lehengo egunean ikusten genuén "lekat" an Orotariko Euskal Hiztegia, non ez zen agertzen batere erabilerarik kin "... eta" prepositiboa. Hala ere, momenturen batean naturaltasun osoz gehituko zitzaion partikula indartzaile hori, osátuz "lekat eta ...." forma prepositibo indartua, zeren adibidez Periko Diez de Ultzurrun-ek idatziko zuén an 1987:

..., lekat eta plazent izan zela, salbu eta kalme eta pausatu, ohantze amatiarra izan zitzaiola beste munduan egin ostatu

Hor dauzkagú "lekat eta..." eta "salbu eta...", elkarren ondoan, non "lekat eta..." akaso sortu da bidéz analogia kin "salbu eta...", esan nahi baita, erabiliz mekanismo sortzaile hori déitzen "analogia" (apárte erabili "... eta" indartzailea). [⇶]

"lekat eta ....", naturaltasun osoz

Lehengo egunean ikusten genuén "lekat" an Orotariko Euskal Hiztegia, non ez zen agertzen batere erabilerarik kin "... eta" prepositiboa. Hala ere, momenturen batean naturaltasun osoz gehituko zitzaion partikula indartzaile hori, osátuz "lekat eta ...." forma prepositibo indartua, zeren adibidez Periko Diez de Ultzurrun-ek idatziko zuén an 1987:

..., lekat eta plazent izan zela, salbu eta kalme eta pausatu, ohantze amatiarra izan zitzaiola beste munduan egin ostatu

edo Juanra Madariagak an 1992:

Halabaina 

laga didazunaz denaz bezenbatean 

ezin deusik ere erran, 

lekat eta galera bilakatu zarela, 

ezaldi bilakatu zarela, 

eramankizun bilakatu zarela. 

Ezin deusik ere erran, 

lekat eta tormentu bilakatu zarela, 

eta honen sinonimorik ez dut idoro nahi.

Eta hortxe da, "lekat eta ...", naturaltasun osoz. [⇶]

Mitxelena (1986): "A primera vista y aun a segunda,..."

Atzoko sarreran, Julen Arriolabengoa hizkuntzalariak aipatzen zuén Mitxelena, zeinen hitz batzuk ekarri nahiko genituzke hona ("Contra Lekobide", 1986:310-311):

A primera vista y aun a segunda, lek(h)at y lek(h)ot, de distribución dialectal restringida y que acaso se hallan en plena regresión, parecen radicales con -t, del tipo nordoriental, en reIación con un participio lekat(u) o lekot(u): la base es, en todo caso, leko + -tu. [Mitxelena, 1986:310]

eta

El paralelo occidental de lek(h)atu, rad. lek(h)at, lek(h)ot, sobre *leko-tu, sería leko, sin -t, desusada en nuestra zona. [Mitxelena, 1986:311]

Eta "a primera vista y aun a segunda", hortxe dugu jatorriá e "lekat...": aditz-erro bat, zein izanen litzaén 3. personako inperatibo bat. [⇶]

"lekat", "lekot" edota "leko" ez lirake baizik aditz-erroak ti "lekatu" edo "*lekotu"

Zioen atzo Josu Lavin-ek:

lekot bedi eta lekat bedi, lekotu edo lekatu batetic dathoz.

Lekat bedi hori erraiten ahal dugun beçala, Lekat bitez horiec erraiten ahal dugu. Guero bedi eta bitez isil daitezque.

Bai, itxura guztien arabera, justuki hori izan da prozesuá edo mekanismoá nondik sortu zen "lekat" baliabide prepositiboa. Ikus zér dioskun Julen Arriolabengoa-k an bere tesi doktorala, titulatzén "Ibarguen-Cachopín Kronika Edizioa eta Azterketa" (2006:359), zuzendua ganik Joseba Lakarra: 

Mitxelenak (1986: 309-311) maisuki erakutsi zuenez, leco, “salbu”ren sinonimo gisa, harrigarri gerta liteke bizkaierazko testu batean, baina ez ezinezko: Lek(h)at eta lek(h)ot Etxepare, Leizarraga eta besteren testuetan dokumentaturik aurki daitezkeen formak dira, ustezko *LEKO-TUtik letozkeenak, biak ere salbuespen ideia adierazteko; mendebaldeko aldakia leko izanen litzateke, ekialdeko euskalkietako ohiko marka den –t gabe. 

Hortaz, izanen genuke 3. personako forma inperatibo bat, "leko bidi ...", zeri desagertu zaio aditz laguntzailea afin sortu preposizio berri-zahar bat non jada ez den ikusten aditz inperatiboa, baizik soilik baliabide prepositiboa. [⇶]