Gradualki eráikiz sintaxia, ordéz gradualki eráitsi sintaxia

Jasotzen genuén atzo honako pasartea ti tesia on Martxel Ensunza (2001), nondik gaur azpimarratu nahi genukén ondorengo aipu laburra, non autoreak komentatzen ari den zergátik eman dirén atzerapausuak an Euskal-Zenbakiztia (1920) respektu Lopez Mendizabal-en Zenbakiztia (1913):

..., atzerapausuak harturiko bidea nahiko alboraturik gelditu zelako, ... [Ensunza, 2001:58]

Horretaz, aurrena, gogoratu nahi genuká gure atzoko komentario hau:

Bádirudi ze Ensunza-k bigarren aritmetika horretan gehiago ikusten dituela atzerapausuak zein aurrerapuasuak. Obvioki (ikus adibidez sarrera hau) ez gaude ados kin valorazioá ezen textu horretan ez dela ageri aurrerapen nabarmenik respektu aurreko ekarpena ti Lopez Mendizabal, zein jada ezagutzen dugun. 

Zér da ba "ken" erro hori an kenketak, zeini soilik falta zaion ukitu bat ki bihurtu oraingo "ken" isolatu prepositiboa (galdu beharko dú bere aurreko "-tik" ablatiboa)? (ikus sarrera hau) Edo zér dira ba "tol" edo "zat" aukera isolatu prepositiboak an multiplikazioa eta zatiketa? (ikus adibidez sarrera hau), edo "lain" aukera desdoblatua? (ikus sarrera hau)

Gure ikuspegitik horiek dirá aurrerapen handiak zein kasu batzuetan ("ken", "zat") aurkitzen dirén oso hurbil ti azken soluzioak zein finean konsolidatuko diren an gure hizkera matematikoa. Eta dena eskér lana on personak nola horiek zek prestatu eta idatzi zutén "Euskal-Zenbakiztia", zeren jakin baitzuten ikusten euskararen behar funtzional horiek hala nola ere bilatzen soluzioak, saiatuz ematen aurrerapusuak, gradualki baina an norabide ona.

Esan nahi baita ze, gure ikuspegitik, gerora etorri dena ez da baizik jarraipen bat ti tendentzia berritzailea zein aurkitu ahal dén hala an 1920ko textua nola an 1913koa. Jarraipen horrek ez du esan nahi ze goragoko ekarpen eta berrikuntza guzti-guztiak euren horretan hartu direla. Dakigunez, gerora etorriko dirá berrikuntza gehiago, gradualki bilátuz helburu funtzional bat eta bera. 

Bestela esanda, textu horretako bide orokor berritzailea ez da alboratzen, baizik ze jarraiera emanen zaio gradualki harik heldu ki gaurko egoera guztiz egokia respektu irakurketá on expresio matematikoak. Bai, gradualki, eta eráikiz gain lan garatzailea zein jada eginda dagoen, gradualki eráikiz sintaxia, ordéz gradualki eráitsi sintaxia. [2194] [>>>]

Zéin litzake arazoa baldin orokortu balitz "tol" ordéz "bidér"?

Bueltaturik ki liburua titulatzén "Euskal-Zenbakiztia" (1920), zeintaz mintzatu garén adibidez duela 3 egun, báda han oinohar bat non, besteak beste, esaten dén ze:

Oraindaño, dakidanez beintzat, tol ez da euskeraz ezer izan. Baña euskal-esakera zenbakizti-idazkeraren mail edo kirira ekarteko, itz berriren bat-edo-beste asmatu bear. [Bizkai-Aldundia, 1930:29]

Alde batetik hartu dá "tolestu" ("doblatu", "plegatu", ikus sarrera hau) ki emán "multiplikatu", eginez zabalkuntza semantiko bat zein ez den bereziki ezberdina ti gertatuá kin adibidez "garatu", zein  momenturen batean hasi zen erabiltzen an kontextu orokorragoak, hedatuz bere esanahia eta gure ustez an modu oso egokia, gaur naturaltasun osoz erabiltzen delarik (ikus sarrera hau).

Seguruena irudituko zitzaigún oso normala (are regularra) baldin, funtzio multiplikatibo hori adierazteko, hartu balitz "toles" aditz-erroa ("5 toles 7") berdin nola hartu dirén beste erro batzuk an antzeko funtzioak (adibidez "5 gehi 7"), aurkitzen direlarik guztiz normalduak.

Kasu honetan, ordea, aditz-erroa ("toles") laburtu da, sinplifikatu da (beste mekanismo bat, sinplifikazioa, orokorki erabilia) an "tol" ondo ulergarria baldin erábili "tolestu" aditza. Zéin litzake arazoa baldin orokortu balitz "tol" ordéz "bidér"? [2182] [>>>]

Bizkai-Aldundia (1920): "Beraz, ta oberik aurkitu arte, toleskun-ikurra "tol" irakurteko bidea hartu dogu."

Atzokoan amaitzen genuén gure sarrera esánez:

Behar zutén eta sortu zuten. Txapela kentzekoa (ikus "Patxi Baztarrika (2016): "... ez daukat soluziorik? bueno ba, aurkitu egin behar dut, eta asmatu egin behar dut, bildurrik gabe"." edo "J.M. Agirre (2012): "anbizio faltagatik, kastizismo eta purismoagatik…"").

Giro sortzaile hartan, Bizkai-Aldundia-ren textu horrek zioén beherago:

Beraz, ta oberik aurkitu arte, toleskun-ikurra tol irakurteko bidea hartu dogu. [Bizkai-Aldundia, 1920]

Ildo horretan berean, gogoratu nahi genuké ondorengo sarrera ere, non aipatzen genituén ondoko hitzak ti Fatamendi (1917): 

• Fatamendi (1917):  "Irakurlea, tolesketa-argibide onek gogoa betetzen badizu, erabili; ezpadizu, obea asmatu; ..."

nahiz, nola genioén an sarrera hori, normalean, ez den ezer berezirik asmatu behar, baizik soilik erábili hizkuntzaren beraren materialak eta mekanismoak: adibidez hizkuntzaren mekanismo desdoblatzailea, non elementu postpositibo bat hasten dén erabiltzen aurreratuta ere (ez al da hori oso mekanismo normala eta hain propiala nola universala?)

Amaitzen genuén atzo esánez ze:

Gure ikuspegitik, hor, Lopez Mendizabal izaten ari da oso berritzailea, zorionez.

Eta bai hala da, berritzailea da an bere kontextua (an bere lekua, an bere denbora, an bere zirkunstantzia), baina era berean, azpimarratu nahi genuke ze sintaxi-kontuetan ezer ez da hain berria, baizik ze, gehiago, berrikuntzak izaten dirá aplikazio zirkunstantzial berriak ti betiko material, mekanismo eta mugimendu sintaktiko zaharrak, zein dirén hain mugimendu propioak nola universalak, eta zein antzera erabiliko dirén han zein hemen, atzo zein gaur, baldin oztopo intra eta extralinguistikoak ez badira insalvableak.

Horixe da bidea, bide bizigarri bakarra. [2179] [>>>]

Zéin da lehenengo liburua azáltzen matematika-ikurrak an irakaskuntza-kontextu bat?

Jarraituz kin erabilera linguistiko-matematikoak, konsultatu dugú Martxel Ensunzaren tesia titulatzén baita "Ikur eta zeinu bidezko adierazpen matematiko-fisikoen irakurbidea" (2001), non aipatzen dén lehenengo liburua zein publikatu zen azáltzen matematika-ikurrak an irakaskuntza-kontexu bat. Gertatu zen an 1913, noiz Ixaka Lopez Mendizabal-ek publikatu zuén bere "Ume koxkorrentzat euzkeraz egindako Zenbakiztiya edo Aritmetika" (1913). Ensunza-k honela dio:

Era berean, eskolarako testugintza bultzatu nahi zen, baita matematikaren arloan ere, eta horren adibidetzat hor dugu 1913an lxaka Lopez Mendizabalek argitaraturiko Zenbakiztia (Aritmetika alegia). Liburu hau bereziki aztertuko dugu geroago, ikur eta zeinu bidezko adierazpen matematikoei dagokienez euskarazko irakaskuntzarekin loturiko lehenengo testuliburua baitugu. [Ensunza, 2001:25]

Horrá azala:

Datozen sarreretan mintzatuko gara gain liburu hau eta bere erabilerak. [>>>]

"za" destinatibo-finala, aukeran

Gaurkoan atseden emanen diegu ki aditzak xedé egin komentario sintaktiko bat gain "za" destinatibo-finala, abiatuz ti ondoko komentarioa zein J. Oregi-k egiten zuén an bere "Otxoa-Arinen 'Doctrina - (1713)", idatzia an 1972: :

Bai, hor daukagu estruktura final bat oso erabilia artén idazle zaharrak:

• konsegitu zegientzat

non agertzen zaigún "-tzat" sufijoa, zeinen bihotzean dugún "za" partikula zahar bat zein den aurkitzen artén Lakarra-ren partikula prepositibo berreraikiak (akaso jatorriz intensibo-pluralgilea).

"-tzat" horretan, lehenengo "t-" hori izanen litzaké epentetikoa (betegarri fonetikoa), eta azkena izanen litzaké beste partikula bat, "*-da", zein ere agertuko litzaken an "*-rada > -rat" = "-ra" alatiboak. Horren inguruan, gogora daigun sarrera hau:

• "...egin dezagun arren" = "arren-eta ... egin dezagun" = "arren ... egin dezagun" = "arren egin dezagun..." = "arren egin..."
  

Esan nahi baita ze antzera nola desdoblatu baitzén "...-arren" postpositiboa:

• konsegitu zegienarren 

an "arren..." prepositiboa:

• arren konsegitu zegien

jarráiki mekanismo propio bat (nola genioen hemen ere), orobat desdobla liteké:

• konsegitu zegien(t)zat

an "za(t)" prepositiboa:

• za(t) konsegitu zegien 
  

emánez goragoko "za..." final hori, baita destinatibotzat ere berdin erabilgarri. Sinpleki mintzo gara gain partikula prepositibo zahar bat orain rekuperatua bidéz mekanismo propio bat an erabilera destinatibo-finala. Euskara hutsa, aukeran. [1814] [>>>]

Hor izango genituzké "ki" (edo bere aldáera "i") eta "te" (edo bere aldáera "e")

Ezaguna denez, "-e" litzaké euskararen genitibo zaharra (gero gehituko zitzaion "-n" itxuran inesiboa), eta bere forma metatetiko isolagarria izanen litzaké "te" (non "t" izanen litzake elementu metatetikoa). Gauza da ze euskaran báda mekanismo bat (zein erabil daiteke kontzienteki), zeinen bidez sortzen baitira elementu linguistiko askeak (normalean izenak, baina ez soilik izenak) abiatuz ti elementu atxikiak (nola sufijoak edo hitz konposatuak). Azkue-k dio an bere "Morfología Vasca", 1925):

"Si alguien se valiera de keriak por vicios y gailu por aparato no haria otra cosa que servir de instrumento consciente a evoluciones inconscientes que se sienten venir. Esos cuatro elementos tasun, kari, koitz y kizun, empleados como vocablos independientes, son mas bien asun (de ondasun, osasun, maitasun, erasun), ari, oitz (de esto solo tengo probabilidad) e izun; no siendo la t en el primero y la k en los tres últimos otra cosa que elemento epentético. Sin embargo, el valerse de tasun por cualidad, koitz por múltiplo, kari por causa ... y kizun por objeto final es muy conforme al genio de la lengua." [Azkue, 1925:18-19]

Azkue-k dioskunez, mekanismo hori, nondik sortzen baitira elementu askeak tikan elementu atxikiak, dá muy conforme al genio de la lengua (ikus atzoko sarrera ere).

Hortaz, "ki" preposizioan bádirudi ze hasierako "k" hori azter liteke nola epentetikoa (adibidez an "egoki", zein ez litzake, jatorriz, baizik aditz-forma modifikatu bat an norabide "oblikuo moduko" bat):

-i > -(k)i > ki preposizioa

eta, bide beretik, "(t)e" morfema verbala ere azter liteke nola "-e" sufijo (finean) genitiboa zeini gehitu zaio aurreko "t-" epentetiko bat (adibidez an "egote", zein ez litzake, jatorriz, baizik aditz-forma modifikatu bat baina orain an norabide "genitibo moduko" bat):

-e > (t)e > te preposizioa

Hor izango genuké "ki" (edo bere aldáera "i") eta "te" (edo bere aldáera "e"). [>>>]

Dudagabe, harribitxi bat. Hala mekanismoa bera nola emaitza ere

Atzokoan mintzatu ginen gain interesa e morfologia noiz aztértzen hizkuntzen sintaxi zaharra, zeren ...

... hizkuntzen morfologian fosilduta aurki daitezké euren sintaxi zaharren arrastoak: ordena zaharren arrastoak edota material sintaktikoak (partikula sintaktikoak edota partikulen haziak).

eta gaur azpimarratu nahi genuke a inportantzia e aditz-morfologia, non akaso bereziki aurki daiteke material sintaktiko zaharra zein sortu zén naturalki an evoluzioa e hizkuntza, eta zeini jarrai litezke aplikatzen hizkuntzaren mekanismoak (Azkue mintzo zaigu gain mekanismo bat ki isolatu sufijoak, eta bestalde, askotan erabili dira euskaran mekanismoak ki dislokatu aurrerantza material postpositiboa).

Aditz-morfologia horretan nabarmendu nahi genuke a protagonismoa te "e" eta "i" prefijo/sufijo verbalak an forma ez-jokatuak:  

*e - go  /   i - go 

e - go - n   /   i - go - n 

*e - go - n - i   /  * i - go - n - i 

e - go - (k)i   /  *i - go - (k)i

e - go - (t)e  /  i - go - (t)e

e - go - (t)e - n  /  i - go - (t)e - n

e - go - n - e - n  / i - go - n - e - n  

non aurkitzen ditugú "e" eta "i" eta baita "te" eta "ki", zein akaso izan litezke euren bi forma epentetiko (kin "t" eta "k" epentetikoak). Gogora daigun, horretaz, ondorengo sarrera non Azkuek zehazten digu ze euskaran justuki bi soinu horiek erabili ohi dira an epentesia (ikus an "Azkue (1925): "...el curioso fenómeno de adhesión del elemento epentético""):

Aurreko bi sarreretan (hau eta hau) aipatu dugú Azkue an bere "Morfología Vasca" (1925), non, ikusten genuenez, esaten zuén:

Si alguien se valiera de keriak por vicios y gailu por aparato no haria otra cosa que servir de instrumento consciente a evoluciones inconscientes que se sienten venir. Esos cuatro elementos tasun, kari, koitz y kizun, empleados como vocablos independientes, son mas bien asun (de ondasun, osasun, maitasun, erasun), ari, oitz (de esto solo tengo probabilidad) e izun; no siendo la t en el primero y la k en los tres últimos otra cosa que elemento epentético. Sin embargo, el valerse de tasun por cualidad, koitz por múltiplo, kari por causa ... y kizun por objeto final es muy conforme al genio de la lengua.  [Azkue, 1925:18-19]

Justuki horren jarraian, Azkue mintzo zaigu buruz mekanismoa bera, eta ematen dizkigu beste zenbait adibide: 

Los vocablos, que en su evolución llegan a sufijos, al recuperar algunos de ellos su primitiva categoría morfológica, sufren el curioso fenómeno de adhesión del elemento epentético y convirtiendose este en prótesis tenemos a koi por oi significando «aficionado» en la frase suletina enüzü koi no me gusta; talde por alde «gente, muchedumbre» en varios dialectos; kondo por ondo residuo y tambien el chiquitín de casa en B y G; tegi por egi en varios dialectos «lugar cerrado» y aun «muchedumbre». Por ume restringiendo su significación de «niño» a la de «cría» decimos en B kuma, kume y aun kunaak las crías. Erdiak significa «medias horas» en Gernika (B) dicen terdiak. Tartean artu se dice por artean artu coger en medio.  [Azkue, 1925:18-19]

Hau guztia (hala mekanismoa bera, nola Azkueren komentarioak) iruditzen zaigu beste harribitxi bat. 

Hortxe daude: "te" eta "ki" isolagarriak. Eta azaldu denez, "-(k)i" bukatu bide zen izáten preposizio (datibo) bat. Beatriz Fernández hizkuntzalariak dio an bere -(K)i hiztegian eta hiztegiaz harantzago (2013) (ikus an "Beatriz Fernández (2013): "...,-(k)i preposizio bat dela.""):

"-(k)i morfemari aplikatiboa iritzi izan zaio lan batzuetan (Elordieta 2001, Fernández 2012, 2014 beste batzuen artean). Lan honetan, aplikatiboaren hipotesia berrikusiko dut, berez izan ditzakeen zenbait eragozpen tipologiko eztabaidatuz, eta Traski (1981) jarraituz, beste hipotesi berri bat jorratuko dut, hots, -(k)i preposizio bat dela." [Beatriz Fernández, 2013]

Dudagabe, harribitxi bat. Hala mekanismoa bera nola emaitza ere. [>>>]

Newmeyer (2000): "... [Jon Aske] points to discourse-based pressure for the development of a focus position after V in OV languages, leading ultimately to VO order."

Duela sarrera gutxi genúen komentatzen mekanismo sintaktiko-diskursibo bat nondik, abiatuz ti ordenak non sujetua ez zen aurrena, garatzen zén ordena sujetulehen bat bidéz topikalizazioa on sujetua:

What I propose in this paper is that SVO has evolved from verb-initial order via topicalization of the subject. [Aldridge, 2010]

Honela deskribatzen genuen mekanismo hori:

Basikoki, gauza dá ze VSO sintaxietan beti da posible kokatzea sujetua an lehenengo posizioa (lehenda aditza: Greenberg-en 6. universal linguistikoa) afinda bete funtzio pragmatiko konkretu berezituak nola topikalizazioa, zein ez den baizik dislokazio sintaktiko modu bat non elementuák zein kanonikoki ez diren kokatzen an esaldi-hasiera (nola sujetua an VSO), díren mugitzen ki hasiera hori zatio arrazoi pragmatiko-diskursiboak (horrela, elementu hori bihurtu nahi da topiko referentziala an esaldia).

Baina, akaso baldintza eta behar komunikatiboak aldatu ahala, sujetu topikalizatu horiek joan ahal dira bihúrtzen aukera gerota ohikoagoak areanda gramátikaldu (reanalizatu) lehenengo posizio hori nola defektuzko sujetu-posizioa, esan nahi baita posizio kanoniko berria (aditzosteko sujetu-posizioa bihur daiteke orain posizio pragmatiko berezitu bat, edo jarrai leike izáten ordena nagusi alternatibo bat, nola an 13 hizkuntzak zein komentatzen ari garen).

Sarrera hartan mintzo ginen gain naturalitatea e mugimendu sintaktiko-diskursibo hori noiz baldintza komunikatiboak orokortzen-akontextualizatzen diren: sujetua tipikoki thematikoa izanik eta aditza tipikoki rhematikoa (eta semantikoki lotuago kin objetua zein kin sujetua), naturalagoa da ze VSO edo VOS bihur daitezén SVO ezez alderantzizko evoluzioa (zatio presio diskursiboak, zein islatzen diren an prozesamendu-kostuak azpi baldintza orokorrak).

Finean, presio diskursibo horiek dirá ber presio diskursiboak zein dúten bultzatzen objetua ki aditzosteko posizioa bidéz oso antzeko mekanismo bat: aditz-osteko fokalizazioa e objetua. Ikus daigun hurrengo hitzak ganik Newmeyer (2000), komentatuz lana e Aske (1998): … 

Aske (1998) has put forward a rather complex information content-based argument for the greather naturalness of the move from OV to VO than from VO to OV. Very briefly, he points to discourse-based pressure for the development of a focus position after V in OV languages, leading ultimately to VO order. However there is not corresponding mechanism for the loss of an NP after V in VO languages. Thus he posits a long-term drift to VO (Newmeyer 2000:374, enfasia nirea) 

Bai, dá justuki ber argumentua, ber mekanismoa zein aipatzen genuen ki pasatu ti VSO ki SVO bidéz topikalizazioa e sujetua, zein gero bihurtuko dén SV (ez-topikalizatua), baina aplikatua ki aditz osteko foku-posizioa, zein sortuko litzake bidéz dislokazioa e objetu fokala ki posizio aditzostekoa, nondik gero sortuko baitzén VO ordena kanonikoa. 

Hain mekanismo naturala nola komuna hau ere. Hain universala nola lokala: eta justuki euskaran gertatu da (ikus gure sarrera titúlatzen "SVO neutroa"). [1424] [>>>]

Tepehua (Huehuetla) mintzairak ere probableki garatu dú SVO ordena nagusi alternatiboa (kin lehenagoko VSO)

Itzul gaitezen ki zerrendá on 13 mintzaira non díren existitzen bi ordena nagusi: VSO eta SVO (13ko zerrenda ganik Dryer eta Haspelmath an euren atlasa online). Zerrenda horretatik revisatu ditugu jada 6 sintaxi (3 austronesiko, 2 semitiko eta 1 berber) zeinen protosintaxietan ez zen agertzen SVO, halan-ze ulertu beharko dugu ze mintzaira horiek garatu duté bigarren ordena sintaktiko bat (SVO) zein dúen markatzen norabide bat, norabide asimetriko bat aldén ordena diskursiboki progresiboagoa.

Gaur bota nahiko genuke begiratu bat ki beste 13 hizkuntz horietako bat (zazpigarrena): Tepehua (Huehuetla), zein, nola ikusi ahal den an "The World Atlas of Language Structures Online" (Dryer, Matthew S. & Haspelmath, Martin 2013), dén mintzaira bat ti familia totonakoa:

Ikusten dugu, bestalde, ze familia Totonako-Tepehua dú orohar erakusten lehentasuna aldén ordena adizlehena, nahiz ordena hori izán, ohi denez, pragmatikoki flexiblea:

Eta gauza da ze flexibilitate pragmatiko hori dá ate zabal-ireki bat ki garátu SVO alternatiboa (kin lehenagoko VSO, zein dén kasu honetako ordena adizlehena), hola sórtuz egungo sintaxi mixtoa non ezin den erabaki ordena nagusi bat artén VSO eta SVO.

Bestalde ikusten dugu ze ordena orokorra artén S eta V (non sartzen diren esaldi intransitiboak ere) dú jarraitzen izáten VS (eta ez SV):

Horrek areago sostengatzen du gure ideia ezen mintzaira Tepehua-Huehuetla dú garatu bere SVO ordena abíatuz ti VSO ordena nagusi bakar bat, eta jarráiki norabide orokorra aldén ordena diskursiboki burulehenagoak. [1422] [>>>]

Ber mekanismoa, hain komuna nola naturala azpi baldintza komunikatibo orokorrak

Genuén aipatzen atzo ondorengo pasartetxoa non Besnier (1986) dúen laburbiltzen mekanismo komun eta natural bat ki pasatu ti VSO ki SVO bidéz reanalisia on topikoa (tipikoki sujetua baita) nola sujetu sintaktikoa:

Bai, justuki ber mekanismo sintaktikoa zein Aldridge-k (2010) deskribatzen zigun an sarrera hau:

Ber mekanismoa, hain komuna nola naturala azpi baldintza komunikatibo orokorrak. [1421] [>>>]

Eta justuki marko direkzional horretan kokatu beharko genituzké ordena austronesiko mixtoak arten VSO eta SVO: Batak (Karo), West Coast Bajau eta Bontok (No dominant order)

Mintzatuz gain mintzaira austronesikoak, genioen ze Aldridge-k (2010) ...

• ... alde batetik, konstatatzen du ze SVO ordena dá innovatiboa respektu VSO eta VOS konservatiboagoak an sintaxi austronesikoak. Esan nahi baita ze sintaxi haietan SVO ordena ari da hedatzen gain lehenagoko VSO eta VOS ordenak, zein mantentzen ari dirén an area akaso konkretu batzuk non gehiago konservatzen ari dirén ordena horiek; ...
  

• ... eta bestetik, Aldridge dú proposatzen mekanismo sintaktiko bat, bide bat nondik evoluzionatuko zén SVO ordena:

  What I propose in this paper is that SVO has evolved from verb-initial order via topicalization of the subject. [Aldridge, 2010]

Eta justuki marko direkzional horretan kokatu beharko genituzké ordena austronesiko mixtoak artén VSO eta SVO, zein, Dryer-ek eta Haspelmath-ek zehazten digutenez (13ko zerrenda), dirá:

• Batak (Karo) 600.000 (No dominant order)
  

• West Coast Bajau 55.000 (No dominant order)

• Bontok 41.000 (No dominant order)

zeinen ordena mixtoak etorriko lirakén ti ordena adizlehena, zeinen ondoan garatuko zén SVO nagusi alternatiboa ere. [1418] [>>>]

Aldridge (2010) gain norabide sintaktikoa an hizkuntza austronesikoak: "What I propose in this paper is that SVO has evolved from verb-initial order via topicalization of the subject."

Ikusten genuen atzo nóla Aldridge (2010) zúen proposatzen ...

... a diachronic scenario to account for the synchronic variation between SVO and verb-initial word order types in Austronesian languages. [Aldridge, 2010]

Eta, irakurtzen genuenez, aipu horrek honela jarraitzen du:

non, autoreak ...

• ... alde batetik, konstatatzen du ze SVO ordena dá innovatiboa respektu VSO eta VOS konservatiboagoak an sintaxi austronesikoak. Esan nahi baita ze sintaxi haietan SVO ordena ari da hedatzen gain lehenagoko VSO eta VOS ordenak, zein mantentzen ari dirén an area akaso konkretu batzuk non gehiago konservatzen ari dirén ordena horiek; ...
  

• ... eta bestetik, Aldridge dú proposatzen mekanismo sintaktiko bat, bide bat nondik evoluzionatuko zén SVO ordena:

  What I propose in this paper is that SVO has evolved from verb-initial order via topicalization of the subject. [Aldridge, 2010]

Mekanismo sintaktiko hori (via topicalization of the subject) dá mekanismo hain logikoa, hain naturala non ez dugun ikusten zergátik ez litzaken izanen defektuzko bide universala ere ki mugitu ti estruktura kanonikoak kin sujetu atzeratuagoak respektu SVO sujetulehena (nola VSO edo VOS) noiz baldintza komunikatiboak orokorrago bihurtzen diren.

Basikoki, gauza dá ze VSO sintaxietan beti da posible kokatzea sujetua an lehenengo posizioa (lehenda aditza: Greenberg-en 6. universal linguistikoa) afinda bete funtzio pragmatiko konkretu berezituak nola topikalizazioa, zein ez den baizik dislokazio sintaktiko modu bat non elementuák zein kanonikoki ez diren kokatzen an esaldi-hasiera (nola sujetua an VSO), díren mugitzen ki hasiera hori zatio arrazoi pragmatiko-diskursiboak (horrela, elementu hori bihurtu nahi da topiko referentziala an esaldia).

Baina, akaso baldintza eta behar komunikatiboak aldatu ahala, sujetu topikalizatu horiek joan ahal dira bihúrtzen aukera gerota ohikoagoak areanda gramátikaldu (reanalizatu) lehenengo posizio hori nola defektuzko sujetu-posizioa, esan nahi baita posizio kanoniko berria (aditzosteko sujetu-posizioa bihur daiteke orain posizio pragmatiko berezitu bat, edo jarrai leike izáten ordena nagusi alternatibo bat, nola an 13 hizkuntzak zein komentatzen ari garen).

Bai, mekanismo sintaktiko hori dá hain propioa on hizkuntza austronesikoak nola dén universala. [1417] [>>>]

Eta non dugun "iduri...", eman liteké "irudi..."

Ba dirudi ze "iduri" forma ez da baizik aldaera bat ti "irudi" (sortua bidéz metatesia). Horrela, lehenengoaren erabilera guztietan hauta geinké bigarrena ere:

Joan zen irudi ez zitzaiola inporta.

Halako erabileratan interesgarria izan ahal da azentu diakritiko bat (azentu bereizgarri bat) bat gain "irudi" finéz argi ikus dadin ze hitz hori ez da izen bat, baizik lanabes prepositibo bat:

Joan zen irúdi ez zitzaiola inporta.

Edonola ere, hantxe non dugún "iduri...", eman liteké "irudi...". Jakina, aukeran. [1282] [>>>]

Mekanismo sortzaile bat

Aurreko sarrera batzuetan aipatu ditugú zenbait erabilera burulehen nola "iduri-eta..." edota "iduri-ezi...", eta gauza da ze erabilera horien atzean daukagú mekanismo sintaktiko bat, esan nahi baita ze kontua ez dela mugatzen ki existentziá on estruktura konkretu horiek, baizik-ze halako estrukturen sorreran existitzen da mekanismo sortzaile bat zein jarrai liteke erabiltzén baldin egoki balitz. Ikus antzeko adibide bat (hemen):

Aurreko sarreretan ikusi ditugú zenbait aukera sintaktiko ezberdin zeinekin eman ideia bera. Ikus ondorengo sekuentzia, non, abiatuz tikan aukera guztiz buruazkenak, helduko gara ki aukera guztiz burulehena:

Jangoikoa engañatzen duelako ustes
Jangoikoa engañatzen duela ustes
Jangoikoa engañatu ustes
Ustes-ezen Jangoikoa engañatzen duela
Ustes-eta Jangoikoa engañatzen duela
Ustes-ezen Jangoikoa engañatzen duen
Ustes-eta Jangoikoa engañatzen duen
Ustes Jangoikoa engañatzen duela
Ustes Jangoikoa engañatzen duen
Ustes Jangoikoa engañatu
Ustes engañatu Jangoikoa (224). LE-Ir. [OEH]

Hor ez dugu soilik estruktura sintaktiko bat ("Ustes engañatu Jangoikoa"), baizik-ere mekanismo sintaktiko bat.

Ikusten denez, kate horren amaieran sortzen dirá aukera burulehen sinple ondo interesgarriak. Praktikoki, eskura. [1279] [>>>]

"gehiago", "eta gehiago", "gero gehiago", "bai gehiago", "are gehiago"

Atzoko sarreran Luis eta Gilen mintzo zirén gain baliabide diskursibo batzuk zeinen bidez eman litekén informazio gehigarria: "gehiago", "eta gehiago", "gero gehiago" edo "bai gehiago" (esan gabe doa, eskerrik asko). Ikustagun ondoko informazio beti ere ondo interesgarria ti OEH:

edo:

Azken horrek bádu bere versio negatiboa ere:

Eta sail berean sar geinké "are gehiago" ezagunagoa ere. Aukeran. [1278] [>>>]

"irudi ezi..."

Behin aurreko batean aipátu "iduri-eta..." baliabide burulehena, eta horrekin guztiz loturik, gaur nahi genuke gogoratú bere aldaera kin "-ezi...", esan nahi baitá "iduri-ezi..." edo, laburrago, "iduri-ze...". Ikustagun an OEH:

Halako testigantza explizitoak egon ez balira ere, aukera hortxe egonen zen, eskura. [1277] [>>>]

"iduri-eta + konpletiboa" edo "iduri + konpletiboa"

Atzokoan ikusten genuen nóla perpaus konpletibo konparatibo-kondizional batzuk kin "+ -(e)la" edo + "-(e)n" (esan nahíz "como si...") aurkez litezkén bidez "irudi-eta..." baliabide burulehen desdoblatua. Eta gaur, jarraituz kin posibilitateak zein "-eta" desdoblamenduek eskaini, ikusi behar dugú aurreko horren versio soildua, esan nahi baita ken "-eta":

Finean, "-eta" aukerakoa da (erabiliko litzake noiz nahi den, bereziki nola indartzailea). [1274] [>>>]

Ereduak (mekanismoak) ere aukeran

 Atzo ikusten genituen bi eredu ezberdin ki garatu baliabide propioak:

• "afin(-eta...)", jarráikiz eredua hen "salbu(-eta)...",
  

• "finéz(-eta)...", jarráikiz eredua hen "esperantzaz(-eta)...".
  

Antzera sortu zirén adibidez "amoreagatik(-eta)..." edota "arren(-eta)...", biak ere berdin finalak nola "finéz(eta)...", nahiz gauza da ze "finéz(eta)..." dá laburragoa zein "amoreagatik(-eta)..." eta akaso gutxio anbiguoa zein "arren(-eta)". Ikus daigun zér esaten ganuen hemen gain "arren(-eta)":

Hortxe daukagu, beheko iragarkian, "arren..." estruktura finala bi alditan erabilia an esaldi berbera. Izatez, "arren(-eta)..." prepositibo hori ez da baizik produktua ti desdoblatú prepositiboki bere baliokide pospositiboa ("...arren"). Esan nahi baita, "... egin dezagun arren" =   "arren... egin dezagun":

Soilik nahi nuke azpimarratu ze mekanismo hori dá propiala on euskara. 

Ereduak (mekanismoak) ere aukeran. [1258] [>>>]

Sopelako Juana Basarte (1992). "..., eta kasu da se eskondu san, ..."

Atzoko sarreran azpimarratzen genuen nóla "ze" partikula adibidez konpletiboa ez den derivatu ti "zer" galdetzailea (hala balitz ederki egongo litzake, noski), baizik jarráituz bide ondo konplexu-distiratsua, zeinen abiapuntuan dén "ez" partikula negatiboa. Eta gauza da ze, nola zioén Mitxelena-k, "ezen" hori, edo bere ahaideá "ze", erabili dá kolokialki ere: 

Mitxelena-k esaten digu ze:

"No hay duda posible, contra lo que piensan algunos, sobre el carácter popular, no culto, de esta partícula. [mintzo da gain "ezen"]" Mitxelena, 1964]

Izan ere, "ezen" edo "ze" dirá ikaragarrizko emaitza ti evoluzio sintaktiko propio bezain universal bat (dudagabe, beste harribitxi bat), zein gainera diversifikatu dén an erabilera funtzional diferenteak: konpletiboa, konparatiboa, konsekutiboa, erlatiboa,..., eta zeinen erabilera konpletiboa den hain kolokiala nola landua: ...

Horretaz, ikustagun ondorengo erabilera an liburua titulatzén "Urduliz ingeru" (Gaminde, 1992), non Sopelako Juana Basartek, 72 urtekoa, zioén:

..., eta kasu da se eskondu san, ... (..., eta kasua da ze ezkondu zen,...)

Hortxe dugu kasu bat non erabiltzen dén "ze" konpletibo soila. Halako erabilerak gerota nekezago topatuko dira. [1255] [>>>]

Hala baliabidea nola mekanismoa dirá hain propioak nola ederrak, distiratsuak, ... harribitxiak.

Atzoko sarreran genioen nóla:

Izan ere, "ezen" edo "ze" dirá ikaragarrizko emaitza ti evoluzio sintaktiko propio bezain universal bat (dudagabe, beste harribitxi bat), zein gainera diversifikatu da an erabilera funtzional diferenteak: konpletiboa, konparatiboa, konsekutiboa, erlatiboa,...

Eta gaurkoan justuki azpimarratu nahiko genuke nóla "ze" hori datorrén ti "ez" partikula negatiboa, zeini gehitu zaion "-en" kasu inesiboa:

"ez + en" > "ezen> "ze"

ez baitu zerikusirik (haratago ti forma) kin beste "ze" hori zein datorrén ti "zer":

"zer" > "ze"

Baina gaur gauza da ze lehenengo "ze" hori dá, nola genioen, produktu ezin propialagoa on mekanismo sintaktiko berdin propio bat (guztiz propioa an detaileak eta guztz universala an bere norabide orrokorra aldé posizio burulehenagoak, nahiz zirkunstantzia partikular askok influitu ahal duté gain abiadura eta inkluso gain norabidea on tendentzia orokor hori). Eta gauza da ze mekanismo propio hori orobat dá euskara, izanki mekanismo bat zein erabil litekén noiz-ere beharko litzaken (hori edo antzekorik ere, adaptatua ki kasu bakoitza). 

Saiatu ginen ematén evoluzio horren intuizio tentatibo bat an sarrera titulatzén ""ezik" edo "ezen": ezezkotasuna > salbuespena > konpletiboa", zein irakurri ahal dugú jarraian:

Aurreko sarreran genioen ze saiatuko ginen ematen intuizio tentatiboren bat nahizik antzeman dezagún konexio evolutiboa artén "ez" partikula negatiboa eta "ezen" konjunzioa, zein printzipioz dún ematen aski sorpresiboa. Eta gauza da ze, batzuetan, aski kapritxosoak izan ahal dira bideak nondik evoluzionatzen diren hitzak edota baliabide sintaktikoak.

Kasu honetan, argi dirudike ze adibidez "ezik" edo "ezen" baliabideak, euren sorreran, guztiz loturik zihoaztén ki ideia on ezezkotasuna, adibidez an esaldiak nola:

Hori egin ezik, ez naiz joango.

Hor agerikoa da ezezko zentzua on "ezik" baliabide hori.  Ikus beste adibide hau:

Zugatik eze, ez nintzen joango.

non orobat agerikoa da ezezkotasuna. Baina, baliabide hori emeki joanen zen zabaltzen ki beste erabilera batzuk, non ezezkotasunaz gain, salbuespenezko ideia ere emanen zen:

Joanen gara denak lanera, aita ezik.

eta baita an bere versio prepositiboa, zein gogoratzen dugun:

Ilurdozko ezik, ordea, "izan ezik"en pare-edo dugu: yodín gerá dénak lanéra, ezík áite, aitéa "iremos todos a trabajar menos el padre". [Koldo Artola, 59. orr.]

Eta bide horretatik jarraiki, ikus ondorengo esaldia ganik Duvoisin:

Zaragarra, ezkabia eta bertze asko eritasun ez dira bertzerik ezen harrak.

non "bertzerik ezen = baizik":

Zaragarra, ezkabia eta bertze asko eritasun ez dira baizik harrak.

Edo:

Ez dute esan besterik ezen hori.
Ez dute esan besterik ezen bihar etorriko direla.

non dén nagusitzen salbuespenezko zentzua. Eta afirmatiboan:

Esan dute ezen bihar etorriko direla.

non desagertu da zentzu negatiboa edota salbuespenezkoa afin utzi bidea ki zentzu konpletibo hutsa, nondik aski hurbil aurki daitezke beste erabilera batzuk, nola erlatiboa. 

Jakina, hau guztiau ez da baizik intuizio orokor-espekulatibo bat gain nóla pasa liteken tikan ezezko partikula bat ki nexu subordinatzaile bat.

Esan nahi baita ze hala baliabidea nola mekanismoa dirá hain propioak nola ederrak, distiratsuak, ... harribitxiak. [1254] [>>>]