Arostegin ere, zenbait adizkitan, bat datóz "nor-nork" eta "nor-nori-nork" singularrak eta pluralak

Atzoko sarreran komentatzen genuen nóla Lizasoko varietatean, "nor-nori-nork" formetan erabiltzen duté...

... "-it" pluralgilea:

 diot  / ditiot → tiot

horrela eménez oso forma plural sinpleak eta antzekoak nola singularrak: izan ere, soilik behar da pluraletako "t-" → "d-" egitea afin singularrak eta pluralak berdindu daitezen.

Ikus Arostegin jasotako adizkiak:

non, berriro ere, "digu" formak balioko luké ki emán "nor-nork" ("él nos ha"), "nor-nori-nork" singularra ("él nos lo ha") eta "nor-nori-nork" plurala ("él nos los ha"). [949] [>>>]

Jeruntze-ko zuberera: ez dute erabiltzen "-ke(-)" potentzialik, soilik "ahal" formak

Atzokoan, nahizik erakutsí (ikus sarrera hau gain "nahizik...") euskal aditzaren bide eta konbinazio anitzak, ikusi genuen nóla zenbait hizkeratan "nor-nork" adizkiek hartu diete lekua (an 1. eta 2. personak: niri/guri, zuri/zuei) ki "nor-nori-nork" formak (zein soilik erabiltzen dirén an 3. personak: hari/haiei).

Gaur ikusi behar dugu beste bide horietako bat, zein, kasu honetan, erabiltzen den an Jeruntze herriko euskara (zuberera), non ez duten ematen batere adizki potentzialik kin "-ke(-)" partikula (nola litzakén "genezake"), horren ordez soilik erábiliz "ahal" formak (nola adibidez "ikusten/ikusi ahal(ko) genuke"). Ikus an Philippe Etxegorri-ren "Jeruntzeko Üskara. Ekialdeko euskara" (2003:270):

Dá beste bide bat zek erakusten du, berriro, nóla euskararen bideak izan ahal dirén modu ezberdinetakoak. [938] [>>>]

Eta gauza da ze, azterketa batean, ikasleei galde lekieke gain zilegitasun batua e forma sinplifikatu horiek ('tete' -> 'te')

Atzo Josu Lavin-ek zioen:

cinderauzqueteteten
Batueraz cindizquiequeteten = cintuzqueteten + haiei

baina hori ez da Euskaltzaindia-k eratorritako forma batua (horretaz mintzatu ginen hemen edo hemen), baizik Josu-k berak eratorritako forma bat zein ez den batua. Forma batua, laburrena, dá (ikus sarrera hau eta atzokoa):

zintieketen

eta horrekin konparatu behar du Josu-k bere paradigmetako "cinderauzqueteteten".

Era berean, hemengo "cinderauzquiqueoteten" bihurtuko litzaké "zintioketen", halan ze, bai "zintieketen" nola "zintioketen" sartuko lirake artén forma erabilgarriak (ikus hemen, eta koloreen interpretazioa hemen).

Diogu ze goragoko bi adizki horiek ("zintieketen" nola "zintioketen") dirá forma batu laburrenak zeren aplikatu zaie sinplikazio bat zeinen arabera, jarraiki Euskaltzaindia, adizki batuetako "tete" multzoak bihur daitezké "te" soilak, aukeran. Edonola ere, bádirudi ze, atzo genioenez, aukera hori ahaztuxea dago, zeren noiz konsúltatú bi adizkitegi oso erabiliak, alegia Maizpide edo Santurtziko Euskaltegiko taulak, ez da espreski ematen aukera hori. Ikus ondorengo taulá ganik Maizpide euskaltegia:

edo honako hau, Santurtziko Euskaltegikoa:

Eta gauza da ze, azterketa batean, ikasleei galde lekieke gain zilegitasun batua on forma sinplifikatu horiek ("tete" → "te").

Azkenik galdera bat ki Josu Lavin gain bere oinarriak noiz dioén:

Neuc Krutwigec aditzari buruzco lan batean ipinitaco criterioetan oinharritu naiz eta Ithurriren grammatican.

Ithurri-ren gramatika ezaguna da, baina, Josu, eman ahal diguzu mesedez zéin den Krutwig-en referentzia zehatza? Irakurri nahiko genuke (ikus [1795]). [936] [>>>]

Bilatu edota eratorri behar dirá aukerak, aditzean ere: gintzaioke, zeniozke-zeniokez, litzake,...

Atzo aipatzen genituén Amuriza-k 2010ean egindako bi galdera zein eskatzen ari dirén, oihuka ere, erantzun landu bat ganik Akademia, zein baita esatea ganik gure autoritate linguistikoak. Liburu berean ("Euskara batuaren bigarren jaiotza", 2010), aurreraxeago, Amuriza-k egiten zituén galdera eta komentario gehiago respektu nóla joan bideratzen berak planteatutako arazo horiek. Adibidez (2010:142):

Bilatu edota eratorri behar dirá aukerak, aditzean ere: gintzaioke, zeniozke-zeniokez, litzake,... [927] [>>>]

'dieza(i)zkidake': 5 silaba eta gorri

Genioen hemen:

Linguistikan nekez emanen dira lege orokorrak: kasuistiká izaten da hain handia non (ia) beti existituko dira salbuespenak ki edozein arau zein proposa daigun. Baina, bádira tendentziak, tendentzia argiak, tendentzia sendoak, zein abantailaz laburbil litezkén an arauak, arau orokorrak, zein oso kontuan hartu beharko liraké begira ki euskara batua.

Eta halakoxea litzake tituluko lege-moduko hori:

Adizki laguntzaileak ez lirake pasatu behar ti 4 silaba zein hasí kin konsonantea.

Zeren, edozein kasutan, 4 silabatik gorako inflexioak jada luzeak dira, baina noiz dituztén, gainera, gehiago ze 4 silaba zein hasi kin konsonantea (demagun "zeniezazkigun", "zeniezazkiguten", "zeniezazkiguketen"), definitiboki astun gertatu ohi dira, halan ze egonen da (eta báda) joera orokor bat ki saihestu haien erabilera.

Hortaz, oso gauza ona litzaké 4 halako silabatik gorako laguntzaile guztiak ordezkatuko balira kin forma laburragoak eta sinpleagoak, nahiz ez horregatik gutxio propioak. Edo, ordezkatu ezean, gutxien-gutxienik beharko liraké aukerak, aukera explizito sinpleagoak. [Balbula, 2020]

Atzo, Josu Lavin-ek zioen:

Ongui erabilcen direnec ez dute forma simpleagoric behar.

nizquiçuque, adibidez

Neuc ençun eguiten dut eta erabilcen.

"nizkizuke" adizkiak 4 silaba ditu, eta sartzen da an gure esparru erosoa, halan ze, berez, ez litzake hor zértan bilatú forma sinpleagorik. Ondo. Hortaz, eman litezke:

nik zuri nizkizuke
zuk niri zenidazke

Horretarakoxe existitzen dira aukerak. Josu-k aurrerago zioen ze:

cenizquidaquete, ordea, uste dut seculan ez dudala ençun contextu communicativo normaletan.

Gure irizpidean adizki hori agertzen da an alde gorria, kin bere 6 silaba. Ondo.

Azkenik dauzkagu 5 silabakoak, non dauzkagun adibidez goragoko "zeniezazkigun", edo Josu-k atzo aipatutako "cenizquidaque" edo "dieçazquiogun". Esan nahi baita ze hor izan ahal ditugu kasu urdinak eta gorriak araúz konplexitatea on silabak (zeintan gure irizpideak soilik konsideratu du elementu basiko bat). Seguruena, hor egon gintezke eztábaidatzen bakoitz kasu partikularra ad infinitum, baina ez da hori gure asmoa, baizik erakustea tendentzia orokor esanguratsuak, zeinekin lan egín. Alde horretatik, ikus daigun Josu Lavin-ek egindako ondoko proposamena afin ordezkatu “dieza(i?)zkidake” (hemen, 2004):

SINGULARRA: diezadake,
PLURALA: dietzadake (“dieza(i?)zkidake” ahoskaezinaren ordez).

“dieza(i?)zkidake”: 5 silaba eta gorri. Ondo. [924] [>>>]

Irizpide eta taula irekiagoak eta revisagarriagoak: 'zenizkigukete = zeniguzke', aukeran

Zioén atzo Josu Lavin-ek:

Batueraren aditz lagunçaileen taulac fincatu cituzten haiec ez ceraucoten dedicatu lan honi behar cen dembora eta arreta. 

Bai, horixe egin zuten, hasiera batean finkatu ia dena, eta itxuraz behin betiko. Hortxe ikusten dut nik arazo handiena: kontu hauek izan behar dira prozesu bat non beharko litzakén flexibilitatea eta adi egotea ki beharrak on erabiltzaileak (eta erabiltzaile potentzialak). 

Dudagabe, beste garai batzuk ziren, eta lana ez zen erraza, baina gaurko ikuspegitik ikusita, argi iruditzen zait ze beharko liraké irizpide eta taula irekiagoak eta revisagarriagoak arrén eta, prozesuaren finean, tauletako adizki guztiak izan daitezén erosoki erabilgarriak (ikus "Zertako nahi dugu adizki bat baldin ez bada funtzionala?").

Eta ari garelarik gain "zenizkigukete", hona hemen aukera bat non ez den agertzen kolore gorririk (ikus hemen zér diren koloreak), eta non "zuek" saileko adizkiek mantentzen duté ber forma zein "zuk" adizkiek (ikus hemen):

nizuke - nizuzke
nioke - niozke
nizueke - nizuezke
nieke - niezke

zenidake - zenidazke
zenioke - zeniozke
zeniguke - zeniguzke
zenieke - zeniezke

lidake - lidazke
lizuke - lizuzke
lioke - liozke
liguke - liguzke
lizueke - lizuezke
lieke - liezke

genizuke - genizuzke
genioke - geniozke
genizueke - genizuezke
genieke - geniezke

lidakete - lidazkete
lizukete - lizuzkete
liokete - liozkete
ligukete - liguzkete
lizuekete - lizuezkete
liekete - liezkete

Aparte, jakina, erabil liteke soilik singularra, edota soilik adizki ez-datiboak, zein geldituko lirakén nola orain, salbu "zuk = zuek":

nuke - nituzke
zenuke - zenituzke
luke - lituzke
genuke - genituzke
lukete - lituzkete 

Halako formak aukeran egonen lirake, eta praktikak esan beharko luke ea hurrengo revisio batean, ukitu gehiago egin behar diren, ala, akaso, ez. [923] [>>>]

"zenizkigukete" ere, behin agertzen da

Aurreko sarreretan aipatu dugu nóla "zeniezazkigukete" forma ez den pizgarririk onena ki favóratu euskararen erabilera (ikus hemen nóla interpretatu kolore horiek). Baita gogoratu dugu nóla Ibon Sarasola-k aldezten zituén "ahal" formak xedé ordezkatu forma potentzial luze eta konplexu horiek. Baina, horrekin ere, kontua ez da guztiz argitzen:

egin zeniezazkigukete = egin ahal(ko) zenizkigukete

Konsultagun "zenizkigukete" formaren erabilera an Egungo Testuen Corpusa:

edota an Corpus Historikoa:

Ikusten dugunez, bi corpus handi horietan, "zenizkigukete" behin erabili da (an "Argia" aldizkaria, 1975), justuki berdin nola diotén Estitxu eta Ixiar Eizagirrek (Argia, 2004) an euren elkarrizketa ki Ibon Sarasola (ikus hemen):

GALDERA: Ereduzko Prosa Gaur aplikazio informatikoan, "zeniezazkigukete" aditza behin soilik agertzen da 87 liburutatik...

[922] [>>>]

"neitzun" dá plurala on "neizun" nola "nitzun" dén plurala on "nizun"

Har daigun herenegungo lehenengo parea on adizkiak:

• neizun - neitzun

Gauza da ze gure ikuspegitik, ez litzake egon behar duda handirik gain egokitasuna on "neizun" moduko forma singularrak ki béte funtzio subjuntiboa an euskara batua. Azken buruan ari gara burúz adizki batzuk (subjuntibo singular horiek) zein erabili dirén an funtzio subjuntibo hori ia tika "hasierá on denborak". Euren jatorria oso argia da: "egin" aditza (zein, momenturen batean hasi zen erabiltzen an perifrasi subjuntiboak):

neizun = negizun

Harago, "neizun" hori ez da baizik iraganeko forma indikatiboa, perténitzen ki "egin" aditza, zein momenturen batean hasi baitzen erabiltzen kin zentzu subjuntiboa (berdin nola "goazen" edo "gatozen", baina iraganaren kasuan adizkiak jada jantzita zekarrén bukaerako "-n" subjuntiboa):

on deizula

zein gero, perifrastikoki, honela ere emanen zen:

on egin deizula

Ez da, hortaz, adizki horietan ezer berezirik salbu euren laburtasuna (zeinen bila ari ginen) eta euren zilegitasun subjuntiboa (holaxe erabili dirá ez soilik sartaldean, baizik ere euskara zentralaren zati handi batean (gipuzkeran) atzo bertararte.

Gero dauzkagu pluralak, non batuko formek erakusten dituztén arazo larriak. Hor, báda pluralak egiteko mekanismo bat, zeinen emaitzak diren aski laburrak (akaso laburrenak), eta zein ez den pertenitzen ki ezein hizkera, izánki euskararen mekanismo orokorra, eta orokorki erabilgarria noiz ikusi egoki: hóri da mekanismoa nondik, adibidez gipuzkeran, Azpeitiko varietatean, eta Errezilgo azpivarietatean, emanen duté "nitzun" nola plurala on "nizun":

edota "ziztan" nola plurala on "zidan", edota "zizkun" nola plurala on "zigun":

Aplikatuz mekanismo pluralgile orokor hori ki gure goiko subjuntibo singular regular batuak, aterako zaizkigú goragoko formak.

Bestalde, Zuberoan, erabiliz ber mekanismo pluralgile orokorra, oso antzeko formak erabiltzen dituzte afinda eman iraganeko indikatiboa, hala singularrean nola pluralean, baina bádira diferentziak ere. Adibidez, Larrauko varietatean, singularrean daukagu "neizün", "neizien", "nen", "zeneitan", "zeneikün", "zenen", "zeitan", "zeizün", "zeikün" eta "zen":

eta pluralean: "geneitzün", "geneitzien", "zeneiztatzien", "zeneitzen", "zeneizkützien", "zeneitzien", "zeiztaden", "zeitzien", "zeitzen", "zeizkien", berriro "zeitzien" eta berriro "zeitzen":

Forma hauek guztiak, niretzat, ez lirake baizik konfirmazioa ezen goragoko formetan euskararen mekanismo pluralgile orokorra ondo aplikatu dela. [918] [>>>]

Kontuan hartzen ari da ze silaba guztiak ez dira berdin konplexuak

Herenegun zehazten genuén irizpide bat za erabaki sistematikoki nóiz euskara batuko adizkiak serioski birkonsideratu beharko ziren zatio izán nabarmenki luze-konplexuak (ikus "Zertako nahi dugu adizki bat baldin ez bada funtzionala?"), bai-eta akaso, eurekin batera, euren paradigma osoak. Irizpide horretan oso bereziki fijatzen ginen an silabak zein hási kin konsonantea, halatan non adizki jakin batek halako 4 silabatik gora bazituen, argi gorria piztuko zen.

Eta bide horretatik, atzoko sarreran gorriztatu genituén adizki horiek non zenbatu ahal zirén gehio ze 4 silaba kin hasiera konsonantikoa, apárte urdíndu horiek adizkiak zein, gorri ez zirelarik, bázituzten guztira 5 silaba edo gehiago. Era berean belztu genituén 2 edo 3 silabako adizkiak, zein izaten baitira ondo egokiak. Horretaz, atzo, Erramun Gerrikagoitia-k galdetzen zuén:

Nic ez dut comprenitu hori ze hasten direnac consonantez zeren jaquin arazi duzu Jesus ze aguertzen dira urdinduta zeinac dute 4 sillaba baino guehiago eta gorrituta daucatenac 4 sillaba baino guehiago baina hasten direnac kin consonantea.

Aitzitic ikusten dut urdinduta "niezazkizuen" eta gorrituta "zeniezazkidan".

Ez al dira biac hasten kin consonantea? N eta Z letrac ez al dira biac consonante, ez direnac volalac. 

Gauza da ze, aipatutako neurria oinarritzen da an silaba horiek zein hásí kin konsonantea, eta ez an adizkiak kin hasiera konsonantikoa. Horrela:

nie - zaz - ki - zu - en

adizki horrek ditú 4 silaba zein hásí preseski kin konsonantea (nie - zaz - ki - zu), eta gainera 1 zein hasí kin fonema vokalikoa (en). Hori dela ta agertzen dá urdin (ez da sartzen an irizpide horia, nahiz hurbil dabilen: báditú, orotara, 4 silaba baino gehiago). Aldiz:

ze  - nie - zaz - ki - dan

adizki horrek ditú 5 silaba zein hásí kin konsonantea, halan ze gorriztatu dugu. Izan ere, irizpide horretan kontuan hartzen ari da ze silaba guztiak ez dira berdin konplexuak. [917] [>>>]

Iraganeko subjuntibo datibo-plurala erabili nahiko balitz, aukera bat

Atzo genioén ze inflexioak (adizki laguntzaileak) ez lirake pasatu behar ti 4 silaba zein hási kin konsonantea (silaba minimoki konplexuak) nahizta ja edozein adizki laguntzaile kin gehiago ze 4 silaba konsidera liteké luze. Eta gauza da ze inflexio luze edo astunak erabili ohi dirá erlatiboki gutxiago zein euren kide laburrago edota sinpleagoak, evidentziatuz inportantziá on pisu fonikoa (pisu fisikoa) an funtionalitatea on tresna linguistikoak.

Hortaz, eta atzoko ildoari segituta ("zeniezazkigun", "zeniezazkiguten", "zeniezazkiguketen"), beherago jarri ditugú iraganeko aukera subjuntibo datibo-plural alternatibo posible batzuk, non beltzituta agertzen dirén forma pluralak kin 2 edo 3 silaba, urdinduta agertzen dirá forma pluralak kin gehiago ze 4 silaba, nonda ez duten gehiago ze 4 silaba zein hasí kin konsonante, zeren kasu horretan agertu dirá gorrituta:

neizun - neitzun (niezazkizun)
neion - neitzon (niezazkion)
neizuen - neitzuen (niezazkizuen)
neien - neitzen (niezazkien)

zeneidan - zeneiztan (zeniezazkidan)
zeneion - zeneitzon (zeniezazkion)
zeneigun - zeneizkun (zeniezazkigun)
zeneien - zeneitzen (zeniezazkien)

zeidan - zeiztan (ziezazkidan)
zeizun - zeitzun (ziezazkizun)
zeion - zeitzon (ziezazkion)
zeigun - zeizkun (ziezazkigun)
zeizuen - zeitzuen (ziezazkizuen)
zeien - zeitzen (ziezazkien)

geneizun - geneitzun (geniezazkizun)
geneion - geneitzon (geniezazkion)
geneizuen - geneitzuen (geniezazkitzun)
geneien - geneitzen (geniezazkien)

zeneidaten - zeneizten (zeniezazkidaten)
zeneioten - zeneitzoten (zeniezazkioten)
zeneiguen - zeneizkuen (zeniezazkiguten)
zeneieten - zeneitzeten (zeniezazkieten)

zeidaten - zeizten (ziezazkidaten)
zeizuten - zeitzuten (ziezazkizuten)
zeioten - zeitzoten (ziezazkioten)
zeiguen - zeizkuen (ziezazkiguten)
zeizuten - zeitzueten (ziezazkieten)
zeieten - zeitzeten (ziezazkieten)

Eta, jakina, beti dago aukera ki ez egín konkordantzia datiboa, edota ez egin konkordantzia plurala, edota ere, azkenik, báda aukera ki ez erábili batere adizki jokaturik (estruktura ez-jokatua). [916] [>>>]

Adizki laguntzaileak ez lirake pasatu behar ti 4 silaba zein hasí kin konsonantea

Linguistikan nekez emanen dira lege orokorrak: kasuistiká izaten da hain handia non (ia) beti existituko dira salbuespenak ki edozein arau zein proposa daigun. Baina, bádira tendentziak, tendentzia argiak, tendentzia sendoak, zein abantailaz laburbil litezkén an arauak, arau orokorrak, zein oso kontuan hartu beharko liraké begira ki euskara batua.

Eta halakoxea litzake tituluko lege-moduko hori:

Adizki laguntzaileak ez lirake pasatu behar ti 4 silaba zein hasí kin konsonantea.

Zeren, edozein kasutan, 4 silabatik gorako inflexioak jada luzeak dira, baina noiz dituztén, gainera, gehiago ze 4 silaba zein hasi kin konsonantea (demagun "zeniezazkigun", "zeniezazkiguten", "zeniezazkiguketen"), definitiboki astun gertatu ohi dira, halan ze egonen da (eta báda) joera orokor bat ki saihestu haien erabilera.

Hortaz, oso gauza ona litzaké 4 halako silabatik gorako laguntzaile guztiak ordezkatuko balira kin forma laburragoak eta sinpleagoak, nahiz ez horregatik gutxio propioak. Edo, ordezkatu ezean, gutxien-gutxienik beharko liraké aukerak, aukera explizito sinpleagoak. [915] [>>>]

Euskaltzaindia (1993): "Euskara batuan lehenbiziko laurak bakarrik aukeratu baldin badira ere,..."

Josu Lavin-ek galdetú:

Ez dut uste, oker egon nintequeenarren, Euscalçaindiac ez duenic permittitzen egin aditza erabilcea ezan aditzaren ordez:

eman dieçadaçun nahi dut
=> eman deguidaçun nahi dut

EGIN paradigma erabil liteque EZANen ordez edo batera.

Oker nago?

Dio Euskaltzaindia-k an bere "Euskal Gramatika Laburra: Perpaus Bakuna" (1993:258):

Esan nahi baita ze Euskaltzaindia-k aukeratu zituén laguntzaile hauek: "izan", "*edun", "*edin" eta "*ezan"; eta, justuki "egin" laguntzailea ez dela aukera batua.

Zehatzago, Euskaltzaindia-k aukeratu zituén "dieza[dazun]" singularrak eta "diezazki[dazun]" pluralak ordezta saiátu konpatibilizatzen "egin" eta "*ezan" arartez forma guztiz bateragarriak nola "dei[dazun]" eta "dezai[dazun]" singularrak ("-za-" jarrita, edo ez), kontuan hartúz, gainera, ze, "nor-nori-nork" subjuntibo horretan, konkordantzia pluralak izan beharko liraké soilik aukera bat. [907] [>>>]

Kardaberaz hernaniarrak erabili zuén batzutan 'egin' laguntzailea an bere 'Ama veneragarri Josefa'

Aurreko sarrera batean mintzatu gara burúz nolabaiteko espezializazioa on "*egin" eta "egin" an erabilera ezberdinak. Zehatzago, Céline Moulon hizkuntzalariak ezberdintzen ditú honako hiru joerak an erabilera espezializatu hori ("Perifrasi zaharra mendebalde eta erdialdeko euskara zaharrean: azterketa kuantifikatiboa eta proposamen berria", 2007:100):

Lehenengoan, "*ezan" laguntzailea ez zen erabilikó baizik an "nor-nork", eta hor, batera kin "egin". Bigarrenean "egin" ez zen erabiliko baizik an "nor-nori-nork", eta hor, batera kin "*egin". Hirugarrenean, praktikoki soilik erabiliko litzaké "*egin": horren adibide, Moulon-ek jartzen dú Kardaberaz hernaniarra, aipatuz autore horren "Cristavaren bicitza" (1744). Edonola ere, Yon Etxaide-k aipatzen dú Kardaberaz-en beste liburu bat, "Ama veneragarri Josefa" (1882), nondik jasotzen dituén, adibidez, ondoko adibideok kin "egin" laguntzailea:

Hor ikusten dugu ze, idazle hernaniarrak ere erabili zuén "egin" laguntzailea, noizbait bederen. Ikus erabilera horietako bat (1882:180):

"zegion" horren konkordatzia pluralean Kardaberaz-ek erabiltzen dú "zegiozkan" ordezta "zegizkion". [903] [>>>]

'egin' eta '*ezan' an erabilerá on Otxoa Arin ordiziarra

Aurreko sarrera batean ikusi dugu nóla Uztapide bersolariak bere "Lehengo egunak gogoan" liburuan (1975) erabiltzen zuén "deiodan" eta "dezaioten", esan nahi baita "dei-" eta "dezai-", biak ere. Eta, esango nuke ze, azken mendeotako gipuzkeran hórixe izan dela araua, gehiago ze salbuespena. Ikus, adibidez, zér dioskun Yon Etxaide ikerlariak burúz Josepe Otxoa Arin ordiziarra (1672-1743) an bere artikulua titulatzén "'(e)za' aditz-erroa datiboko aditz-jokoetan autoreetan zehar" (1982):

Dakuskegunez, Otxoa-Arin'ek ZA eta EGI edo EI aditz-erroak darabilzki: dio-ZA-gula, d-El-gun, b-EGI-o. [Etxaide, 1982:661]

Gehiago sakonduta, esan behar da ze erabilera horiek erakusten zutén espezializazio-graduren bat: adibidez, Otxoa Arin-ek gehienbat erabiltzen zuén "egin" adizkiak, baina "nor-nork" saileko pluraletan erabiliko zuén "*ezan", denetan salbu eta kasu batean, antzera nola "nor-nori-nork" singular-pluraletan erabiliko zuén "egin", eta baita denetan salbu eta kasu batean. Hala diosku Célin Mounole-k an bere "Perifrasi zaharra mendebalde eta erdialdeko euskara zaharrean: azterketa kuantifikatiboa eta proposamen berria" (2007:98):

Edonola ere, "egin" edo "*ezan" biak ere erabiltzen ditu (finean "egin" edo "*ezan" ez dirá baizik bi aditz gehiago, zein diren erabiltzen an funtzio laguntzailea). Amaitzeko, gogoratu ze Ordizia ez dago an Deba arroa, ezta Urolaldean ere, baizik an bailara on Oria ibaia. [901] [>>>]

Uztapide (1975): 'deiodan' eta 'dezaiotela' ('dei-' eta 'dezai-', 'egin" eta '*ezan')

Atzoko sarreran ikusten genuen nóla Uztapide bersolari zestoarrak erabiltzen zuén "egin" laguntzailea an adizki inperatibo datibo hau:

... utzi eidazu...

Halaber, aurkituko ditugu ondoko erabilera subjuntibo datiboak an Uztapide-ren "Lengo egunak gogoan" (1975):

Baña utzi deiodan sariketa orreri ta goazen aurrera. ["egin" laguntzailea] (II, 1975:16)

Zaldibiko erriak omenaldiren bat egingo ote dion aditu det. Alakorik bada, ondo irabazia izango du orretxek, eta lenbailen egin dezaiotela. ["*ezan" laguntzailea] (II, 1975:80)

Eta gauza da ze bi eredu datibo horien arteko diferentzia bakarra dá "-za-" morfema:

dei-  vs  dezai- 
deiodan  vs  dezaiodan   (batuan: diezaiodan)
deigun  vs  dezaigun   (batuan: diezagun)
deizuen  vs  dezaizuen   (batuan: diezazuen)

halatan non oso erraz erabil litezke aukeran, nola ikus daikegun an Uztapide-ren erabilera horiek. [899] [>>>]

J.L. Ormaetxea (2006): "... ez da oraingo ezaugarri bat, aspaldikoa baizik."

Aurreko sarreretan ikusi dugu nóla Aramaion eta Debagoienan ez den egiten objetu-komunztadura plurala, halan ze batek pensa lei ze erabilera hori izan ahal da berria, esan nahi baita azken urteotakoa, eta akaso sortua zatio eragina on gaztelania, gehiago zein jarráituz euskararen beraren barne-tendentzia evolutiboak (argi gera bedi ze, hala balitz ere, horrek ez lioke bide horri kenduko batere interes funtzionalik).

Puntu horretaz, ikus zér dioskun Jose Luis Ormaetxea-k an bere jada aipatutako tesi doktorala titúlatzen "Aramaioko Euskara (azterketa dialektologikoa)" (2006:299) burúz Aramaioko eta Debagoieneko euskara:

Beraz, ez da oraingo ezaugarri bat, baizik aspaldikoa, halan ze, askoz gehiago hurbildu beharko gintzaiokén ki hipotesia on barne-evoluzioa. Ormaetxea-k, hor, aipatzen dú Zuazo eta Badihardugu (2002), referitzen baitá ki liburu bat titúlatzen "Deba ibarretik Euskararen Herrira", non irakur daikegún (2002:91-92):

Baten batek besterik pentsau leiken arren, hau kontuau ez da azken urtiotako gauzia, antziñako izkribuetan be halantxe agertzen da eta: 1562. urteko Dictionarium linguae cantabricae-n, esate baterako. Alderdi honetan, betikuak eta bidezkuak dira era honetako esaldixak:

sagarrak emon dotso
sagarrak gustetan jako
sagarrak dakar poltsan
gauza danak daki

[Koldo Zuazo eta Badihardugu Euskera Alkartia, 2002:91-92]

Koldo Zuazo-k eta Badihardugu Euskera Alkartia-k diotenez, aukera horiek dirá betikuak, eta, jakina, guztiz bidezkuak. [896] [>>>]

J. L. Ormaetxea (2006): 'Aditz trinko iragankorrek ere ez dute numero-komunztadura gordetzen'

Ondórenda ikusí, azken sarreretan (ikus hau eta hau) nóla erabili ahal dén konkordantzia plurala an "nor-nori-nork", "nor-nori" eta "nor-nork" paradigmak (finean hori dá Aramaioko eta Debagoieneko erabilera baina pixkat adaptatuz zenbait forma verbal ki paradigma orokor batua), orain ikusiko dugu nóla izan ahal den konkordantzia hori an aditz trinko transitiboak, hortako irákurríz J. L. Ormaetxea-ren tesi doktorala, non, atzo genioenez, autoreak aztertzen duen justuki Aramaioko eta Debagoieneko euskara:

Beraz, aditz trinko transitiboetan ere ez da erabiltzen objetu-konkordantzia plurala.

Finean eta laburbiltzeko, proposatzen ari gara preferenteki erabiltzea "egin" laguntzailea an "nor-nori-nork" subjuntibo, potentziala eta inperatiboa, eta, orohar eta preferenteki ere, objetu-konkordantziak à la Aramaio eta Debagoiena. Betiko moduan, aukeran. [895] [>>>]

Eta "nor-nork"? Aramaioko eta Debagoieneko eredua

Atzoko sarreran aipatzen genuén ha tesi doktorala on Jose Luis Ormaetxea titúlatzen "Aramaioko Euskara (azterketa dialektologikoa)" (2006:299) non autoreak zehazten digu nóla erabiltzen den "nor-nork" formen komunztadura plurala an Aramaioko eta Debagoieneko euskara:

Hortaz, ikusten dugu ze, "nor-nork" formetan, konkordantzia plurala egiten dá an indikatiboa eta baldintza ("*edun" laguntzailea), bitárten ez den egiten an subjuntiboa, ahalera eta egintera ("egin" laguntzailea). Eta hortxe ere daukagu baturako eredu posible bat:

• "nor-nork" formetan, indikatiboan eta baldintzan, oraingo moduan "*edun" laguntzailea erabiliko litzake eginéz objetu-konkordatzia pluralak, guztiz berdin nola oraingo batuan.
• "nor-nork" formetan,  subjuntiboan, potentzialean eta aginteran, "egin" laguntzailea erabil liteke, hala nola, jakina, "*ezan" ere, baina biak preferentzialki an euren forma singularrak, berdin nola egin ohi den an Aramaio eta Debagoieneko euskara.

Esan nahi baita ze:

• "daigun" (2 silaba) = "dezagun" (3 silaba)
• "neian" (2 silaba) = "nezan" (2 silaba)
•  "zeneian" (3 silaba) = "zenezan" (3 silaba)
• "zeian" (2 silaba) = "zezan" (2 silaba)
• "zeneiten" (3 silaba) = "zenezaten" (4 silaba)
• "zeiten" (2 silaba) = "zezaten" (3 silaba)  
• "daikegu" (3 silaba) = "dezakegu" (4 silaba)
• "neike" (2 silaba) = "nezake" (3 silaba)
• "leike" (2 silaba) = "lezake" (3 silaba)
• "geinke" (2 silaba) = "genezake" (4 silaba)
• "zeinkete" (3 silaba) = "zenezakete" (4 silaba)
• "eizu" (2 silaba) = "ezazu" (3 silaba)

Horixe, biak ere, guztiz eskura. [894] [>>>]

Bai, preferentzialki

Mintzo ginen atzo burúz "-zki-" pluralgilea, zein preferentzialki ez litzaké emanen an "nor-nori" eta "nor-nori-nork" forma batu guztiak (erabilera hori geldituko litzake aukeran: ikus sarrera hau):

• bai "izan" laguntzailean ("nor-nori": "zitzaizkidan" = "zitzaidan"), 
• bai "*edin" laguntzailean ("nor-nori": "dakizkizuen" = "dakizuen"), 
• bai "*edun" laguntzailean ("nor-nori-nork": "zenizkioten" = "zenioten"), eta 
• bai "egin" laguntzailean  edo "*ezan" forma erabilienak respektu batuko "*ezan" formak ("nor-nori-nork": "zeniezaizkioten" (batua) = "zeneioten" ("egin") = "zenezaioten" ("*ezan" erabiliena)

Hola lortuko litzake ondo arintzea aipatutako bi flexiook: "nor-nori" eta "nor-nori-nork". Bai, preferentzialki (respektu oraingo forma batuak). [893] [Ikus >>>]

UNED-Bergara: 'PLURALGILErik ez da erabiltzen ez NOR-NORIn, ez eta NOR-NORI-NORKen ere'

Atzoko sarreran ikusten genuen nóla Bergarako Angiozar auzoan ez zen gehien-gehienetan erabiltzen objetu-pluralgilerik an "nor-nori-nork" flexioak, bitárten adibidez Elgetan bái ziren erabiltzen. Gaurkoan, ikusi behar dugu nóla Bergaran ere egiten den ber sinplifikazioa an "nor-nori" flexio verbalak, salbu justuki an Angiozar eta Ubera auzoak, non ez den nagusiki egiten. Ikus "Bergarako euskera" (UNED-BERGARA, 1988), burúz bertako flexio perifrastikoak:

-PLURALGILErik ez da erabiltzen ez NOR-NORIn, ez eta NOR-NORI-NORKen ere:

Zapatia galdu jako. Zapatak galdu jako.
Intxaurra emon dosta. Intxaurrak emon dosta.

Angiozar eta Uberan, ostera, erabiltzen da: jakoz, dostaz.

[UNED-BERGARA, "Bergarako euskera", 1988:90]

Hortaz ikusten dugu nóla Bergaran ez diren soilik orokorki sinplifikatzen "nor-nori-nork" formen pluralak, baizik ere, parte handi batean, "nor-nori" formen pluralak, erakutsiz ze existitu ahal dira aukera ezberdinak respektu objektu-konkordantzia pluralak. [891] [>>>]