"-no(n)" (movement and a locative idea) vs "-do" (‘until, up to’)

Sarrera honetan aipatzen genuen "-no" atzizki zaharra, zein, herenegun ikusten genuenez, etor litekén ti "-non" zaharragoa, zeinen esangura, jarráiki Lakarra (2013), litzakén bikoitza:  

... both movement and a locative idea. [Lakarra, 2013]

Lakarra-ren azalpen horretan, hemengo "-d-" epentetiko modukoa ez litzake inondik inora epentetikoa, izanki jatorri verbala ("-din"), halatan ze, jarráiki Lakarra-ren azalpena, "-giño" etorriko litzaké ti "-diño" (ikus hemen), non justuki "-g-" hori bukatuko zen izáten epentetikoa.

Eta, orain, galdera dá: zér zioen De Rijk-ek burúz "-g-" hori? Ba, hauxe da bere azalpena:

"*-ragaindo" > "-ra + gain + *-do"

non izanen genukén atzizki zahar bat, "*-do", zeinen esangura izanen litzaké muga-adlatiboa "until, up to". Ikus an hitzak on Ekaitz Santazilia ("Noun Morphology", 2013):

The terminative allative appears as -raño, -radino, -raino, -raindo, -d(a)rano, -giño, etc. All of these have final -o. De Rijk (1995a: 297-302) believes that the most conservative of these variants is -raindo. In fact, forms attested in Navarre such as bat-e-o ‘at the same time’ (from bat ‘one’) could point to the old existence of a consonant which would justify the epenthesis of -e-. This consonant would be, according to de Rijk, the -d- which is found in -raindo, but also in words such as oraindo ‘until now’ (it also appears as oraino). *-do would be, then, an old morpheme to express ‘until, up to’. [Santazilia, 2013:268]

Bukaerako "*-do" horretaz aparte, izanen genuke betiko "-ra" adlatiboa eta baita "gain" izena ere, nondik etorriko litzakén "*gaindo" > "giño" izena (zein zen abiapuntua on azalpena ganik Azkue, zeintaz mintzatu ginén adibidez hemen). Ikus Santazilia-ren hitzetan:

In the rest of the morpheme, in de Rijk’s view we would have the word gain ‘top’, which, according to Jacobsen and Trask, is also present in the inessive (cf. §6.4.2.1). Consequently, we would start from the grammaticalization of an independent element *gaindo (lit. ‘up to the top’). As gain lost its lexical content, its initial consonant dropped out, thus giving rise to one of the attested secondary cases from the allative: *-ragaindo > *-raaindo > -raindo. If we start from *-ragaindo, all the variants mentioned above are easy to explain, except for two.

To explain -giño, residually attested in B, we would have to propose that*-gaindo has been attached directly to the root, with no allative suffix. The second one, -d(a)rano, consists of -da- + *-ragaindo > -raindo > -raino > -raño > -rano. This -da- would be, again, the same archaic morpheme discussed above (cf. §6.4.2.2), with the meaning of ‘now’, although, by the period of the grammaticalization of the whole suffix, it would already have lost this meaning (ibid.: 362). The desemantization of the morpheme -da-, as well as of -gain-, further gave rise to a high number of pleonastic forms in many authors, perhaps the most intricate one being Tt. (S, 17th century) egün-ialadrano ‘until the day’. In this form, we have two already known allatives, -ala- and -ra-, with which the terminative postposition has agglutinated.[Santazilia, 2013:268-269]

Azken errepikapen hori komentatu genuén hemen. Edonola ere, hor izanen genuke "*-do" sufijo muga-adlatibo zahar berreraikia. [817] [>>>]

Orduan, Lakarraren arabera, nóndik etorriko litzake hóri "-g-" hen "-giño"?

Atzokoan, berdin nola herenegun,  aipatzen genuén ha azalpena on Lakarra zeinen arabera "-raino" osatuko zén honela:

... -raino < *ra-din-no eta ez *-ra-gino, de Rijk 1992-k nahi bezala... [Lakarra, 2008:484]

Gainera, atzo aipatzen genuén ha azalpen gehigarria on Lakarra, zeinen arabera:

-ra + *din + *no < -ra + *din + *non

Hala izan balitz, galdera litzaké: nóndik atera da hori "-g-" an "-giño"? Ekaitz Santazilia-k diosku ondorengoa (an "Noun Morphology", 2013):

The juncture *-din-non- would create a fortis environment for the nasal which would prevent it from disappearing. If this were the case, we would be obliged to propose an antihiatic function for the velar of the variant -ragiño. [Ekaitz Santazilia, 2013:269]

non, velar hori dén gure "-g-" hori. Lakarra-k ematen dú ondorengo azalpena (an "Euskararen historiaurrearen berreraiketa sakonagorako: forma kanonikoa, tipologia holistikoa, kronologia eta gramatikalizazioa" 2013:303):

Bidenabar, -raino de Rijkek (1992) -ra -giño zatitzen zuen baina, (2008b)-n esan bezala, hobe genuke -ra -(d)i -no, analizatzea, -g- hori beste askotan bezala -D- > ∅ ondoko ∅ > C hiato-hauslea dugularik. Analisi hori MA sistemara "itzuliaz", *dar + *din + *non (TO SIT + TO COME + TO GO TO) genuke "UNTIL"-ekin beste hainbat hizkuntzatan legez. [Lakarra, 2013:303]

Beraz, azalpen horretan, gure galderako "-g-" hori izanen litzaké, finean, epentetiko modukoa. [816] [>>>]

Lakarra (2008, 2012): -raino < *ra-din-no < -ra + *din + *non

Atzokoan aipatzen genuén ha azalpena on Lakarra zeinen arabera "-raino" joango zén historikoki (gradualki) osátzen honela:

... -raino < *-ra-din-no eta ez *-ra-gino, de Rijk 1992-k nahi bezala... [Lakarra, 2008:484]

non, izango genuke "-ra" direktiboa, "-din-" adizkia, eta. azken partikula bat, "-no" zeinen etorkia ez den, printzipioz, argiki ikusten. Eta justuki "-no" horretarako, Lakarra-k ematen digú ondorengo azalpen etimologikoa (deskribatua an "Noun Morphology", Ekaitz Santazilia, 2013):

Lakarra (2008a: 484 and 2012b) prefers to reconstruct -ra + *din + *non, with a serial verb construction after the all. suffix. The first would be the monosyllabic root *din ‘to (be)come’ (also present in east. jin ‘to come’, < *e-din), and the second the root *non, implying both movement and a locative idea. [Santazilia, 2013:269]

Hor, beraz, Lakarra-k proposatzen dú "-non" formantea, zein, berak dioenez, egongo litzake lotua ki mugimendua eta ideia lokatiboa (pensatzekoa da ze, akaso, bukaerako "-n" horretan ikusi beharko genuké inesibo bat). [815] [>>>]

Lakarra (2008): "-raino < '*ra-din-no' eta ez '*-ra-gino', De Rijk 1992-k nahi bezala"

Galdetzen genuen atzo nóndik etorriko zen hori "-d-" an "-ra dino" muga-adlatiboa, zein agertzen zaigún gaur egun an zonalde bat on Nafarroa Beherea (Iñaki Camino, "Amiküze eskualdeko heskuara", 2016:314):

Nafarroa Beherean atzizki hedatuena -(r)ano aldaera da. Aldiz, -rad- duten aldaerak, erdialdean eta franko iparrean erabiltzen dira: Aturrialdeko Mugerren, Oztibarreko Jutsin eta Larzabalen nahiz Landibarren -(r)adino ageri zaigu. Baxenabarreko iparrean eta erdiguneko Landibarre-Oztibarre alderdian aldaera d-dunak ez dira bakarrak, baina hori dute beren eremua, beheiti ez dira berriz ageri. Aldiz, -(r)ano & -(r)aino aldaerak Nafarroa Behere guztian erabiltzen dira, Lapurdiko Aturrialdea eta Hazparne barne, baina ez dira Amiküzen ageri. [Camino, 2016:314]

Hortxe beheragoxeago, Iñaki Camino-k berak aipatzen digu nóndik etor liteken "-d-" hori aráuz azalpena on Lakarra:

Nolanahi ere den, egun bederen Amiküzen berezko -radio aldaera ageri zaigu nagusi eta aski bereizgarri gertatzen da. Lakarrak -ra + *din + *no berreraikitzen du euskarazko muga adlatiboa (2008: 484); ikus Santaziliaren sistematizazioa ere [Camino, 2016:314].

non hauexek dirá Lakarra-ren beraren 2008ko hitzak (an "Aitzineuskararen gramatikarantz (malkar eta osinetan zehar", 2008):

Beharbada -rantz, -rontz, -runtz ez dator *-ra + ontzi-tik (pace Gómez 2005) *-ra + dontz batetik baizik (cf. -raino < *ra-din-no eta ez *-ra-gino, de Rijk 1992-k nahi bezala); ik. Lakarra (inprimategian-a:azken atala). [Lakarra, 2008:484]

Hor dugu, beraz, ha hipotesia on Lakarra, zeinen arabera, "-d-" hori ez letorke ti ustezko "*da" adverbio zahar bat, baizik tikan aditz-forma jokatu bat: "*din" (*edin", "dadin"). Jarráiki hipotesi hori, "dino" izanen litzaké azken buruan adizki bat, zein aski erraz aurreratu liteke, baldin hala nahi bada. [814] [>>>]

"-draino" azalduá nola metatesia on "-ra + dino"

Galdetzen genuen hemen ea nóndik atera ziteken hori "-d(a)-" epentetiko modukoa zein zitzaigun agertzen bátuz "orain" adverbioa eta "-raiño" sufijoa, xedé osatu "oraind(a)raiño", adibidez. Eta hantxe ere aipatzen genuen ha azalpena on De Rijk (1992), zeinen arabera "da" hori izanen zén adverbio zahar bat, signifikátuz "orain", zein geldituko zen fosildua (eta errepikatua) an estrukturak nola aipatutako hori: "oraind(a)raiño".

Baina bádira beste azalpen batzuk ere. Adibidez, sarrera honetan aipatzen genuén ha liburua "Euskal dialektologiaren hastapenak" (Txillardegi (Zuz.), 1983:365) non "-draiño" hori azaltzen dá arartez fenomenoá on metatesia:

Bustintze eta Arhantsusiko adibideetan, "ra + dino" elemenduen metatesia edo dagoela ematen du:

"xaharra itzulika juaiten erreka batera draino." (Cerquand., 29, 50 Bustintze)
"goizetan goizik jalten zen etxetik eta kanpo egoiten ilhunera draino." (Cerquand., 37, 75 Arhantsusi)

["Euskal dialektologiaren hastapenak", Txillardegi (Zuz.), 1983:365]

Hor da, beraz, azalpen alternatibo bat gana sorrerá on "draino" postposizioa eta bere "-d-" hori, zein, azalpen honetan, ez litzakén epentetikoa. Baina, orain, galdera dá:

Nóndik etorriko litzake "-dino" eta bere "-d-" hori? 

Biharkoan saiatuko gara horretaz zerbait esaten. [813] [>>>]