Bide beretik izan genezaké "d(a)rantz(a)..." ere

Aurreko sarreran komentatzen genuén ha aukera adlatiboa on "dara..." prepositiboa, berdin nola lehenago ikusiak genituén "draino..." eta "danik...". Bide beretik izan genezaké "d(a)rantz(a)..." ere. Horren inguruan, Ekaitz Santazilia-k biltzen dizkigú ondorengo azalpenak buruz nóla sor zitekén "-rantz" atzizkia (an "Noun Morphology", 2013):

More recently, Gómez (2005) has reconstructed *-raontz, from which the three attested variants could be derived. It would be an agglutination of the allative -ra plus an old noun *-ontz, which according to Gómez would be semantically close to Lat. versus ‘facing → towards’, and would have undergone the same grammaticalization. Hence, the Basque reconstruction might be a loan translation of the Latin ad versum (ibid.: 276). The Basque word ontzi ‘recipient (of a liquid)’, in turn, would be a morphological derivation of that *-ontz. 

Lakarra (2008a) suggests that ontzi is a loan word (possibly from Lat. conchea ‘shell-like, concave’), and prefers instead *-ra + dontz (ibid.: 484), or even *-ra + *-da-non-tz, as the source of the directional allative. This would be formed by the variant *-rada (> -rat) of the allative (cf. §6.4.2.2) + the Proto-Basque root *non + the derivational suffix -tz. The root *non would have a meaning of movement which would also be present in joan ‘to go’ (< *e-danon) (cf. Lakarra 2006a: 583-4). [Santazilia, 2013:267-268]

Jatorria edozein delarik, eta jarráiki ber eredu sortzailea (ber mekanismo sortzailea) nondik atera dén adibidez "draino...", eskura legoke "d(a)rantz(a)..." ere. [821] [>>>]

"-d(a)raino", "-danik",...."-dara"

Aurreko sarreretan mintzatu gara burúz "-d(a)raino" eta "-danik" atzizki-postposizioak, zeinen harira aipatuko dugún, orain, familia bereko "-dara" adlatiboa ere, zeintaz mintzo zaigún De Rijk (1992) an bere artikulua titúlatzen "'NUNC' Vasconice":

En el caso alativo, se conocen, ademas de oraidara, tambien bihardara, como en bihardara gabe 'antes de mañana' (Xarlem, 1371, cf. DGV V 206), y geurzdara 'al año que viene' (Oihenart, Pr. 56), donde el morfema -da-, claro esta, no admite la significación 'ahora'. Y en el terminativo, aún es mas fácil hallar ejemplos opuestos a la etimología que proponemos, como bihardraino 'hasta mañana' (Tartas, Onsa, 35) y noizdrano 'hasta cuando' que se da hasta cuatro veces en el Nuevo Testamento de Leizarraga (Mt. 17.17, dos veces; Le. 9.41; in. 10.24). [De Rijk, 1992:704]

Horra hor, beraz, "-dara" adlatiboa, zein, orobat nola "-d(a)raino" edo "-danik" aisa bihur liteké:

1. postposizio (partikula isolatua): "etxera dara", eta
2. preposizio: "dara etxea",

zein den beste aukera adlatibo bat. [820] [>>>]

"-draino" azalduá nola metatesia on "-ra + dino"

Galdetzen genuen hemen ea nóndik atera ziteken hori "-d(a)-" epentetiko modukoa zein zitzaigun agertzen bátuz "orain" adverbioa eta "-raiño" sufijoa, xedé osatu "oraind(a)raiño", adibidez. Eta hantxe ere aipatzen genuen ha azalpena on De Rijk (1992), zeinen arabera "da" hori izanen zén adverbio zahar bat, signifikátuz "orain", zein geldituko zen fosildua (eta errepikatua) an estrukturak nola aipatutako hori: "oraind(a)raiño".

Baina bádira beste azalpen batzuk ere. Adibidez, sarrera honetan aipatzen genuén ha liburua "Euskal dialektologiaren hastapenak" (Txillardegi (Zuz.), 1983:365) non "-draiño" hori azaltzen dá arartez fenomenoá on metatesia:

Bustintze eta Arhantsusiko adibideetan, "ra + dino" elemenduen metatesia edo dagoela ematen du:

"xaharra itzulika juaiten erreka batera draino." (Cerquand., 29, 50 Bustintze)
"goizetan goizik jalten zen etxetik eta kanpo egoiten ilhunera draino." (Cerquand., 37, 75 Arhantsusi)

["Euskal dialektologiaren hastapenak", Txillardegi (Zuz.), 1983:365]

Hor da, beraz, azalpen alternatibo bat gana sorrerá on "draino" postposizioa eta bere "-d-" hori, zein, azalpen honetan, ez litzakén epentetikoa. Baina, orain, galdera dá:

Nóndik etorriko litzake "-dino" eta bere "-d-" hori? 

Biharkoan saiatuko gara horretaz zerbait esaten. [813] [>>>]

"draiño" soltea: akaso jarraikiz antzeko eredu bat (analogia)

Atzoko sarreran ondorengo galdera agertzen da referitua ki prozesua nondik atzizkiak pasatzen diren ki izán hitz solteak:

Ados, baina, ¿noiz pasatzen dira atzizkiak izatera hitz solteak?

Azken sarreretako kontextuan, galdera izan liteké: nóiz edo nóla pasatzen da "-raino" atzizkia ki "draino" forma soltea? Eta ez da erraza jakitea, baina guk uste ze pausu hori (berrinterpretazio hori, reanalisi gramatikal hori) gerta zitekén noiz hiztun batzuk (ekialdekoak, zirkunstantzia batzuetan) bilatu eta aurkitu zutén bide bat ki erábili "-raino" kin adverbio tenporalak nola "gaur" edo "bihar" (ikus sarrera hau). Hor akaso autoreek duda eginen zuten burúz izaera gramatikala on "draiño", halatan ze, batzuk interpretatuko zutén atzizkia dela (atxikia emanez), eta beste batzuk postposizioa (soltea emanez). Ikus an OEH:

oraindaraino.
(-raño Lar, H), oraindraino (SP), oraindrano (vEys, H), oraidraino (R-uzt), orainderaino, ora(i)drano.
Hasta ahora. "(Hasta) aquí, hasta ahora" Lar. v. oraindaino.

Hik begiratu ukhan duk mahatsarno ona oraindrano. Lç Io 2, 10. Karitatez berotzatzu bihotzak, / herraz eta gaitzeristez oraindaraño hotzak. EZ Man I 38 (II 23 oraidaraño, II 186 orain daraño). Baldin oraiñ daraño egondu bazarade itxuturik bizioten [sic] eta bekatuetan. (Munarriz, 1753). FLV 1989, 117. Leituko da orainderaño bezala euskerazko librotxo bat. (Larraun, 1762). ETZ 126. Orai drano nik egin düdanak ezpeitü deüs balia. Mst I 19, 1 (SP huneraino, Ch orai arteraiño, Ip orai artino, Ol gaurdaiñokoan). Zure grazia eztian / oraidrano izan nüzü. Mustafa. (ap. DRA) Orainderaño egin tugunak / eman diozkagu bertzeri. Auspoa 97, 21. Ama, zure nahiak oro egin zitit oraidrano, zure seme legian. Ip Hil 148. v. tbn. Oradrano: O Po 6. Tt Onsa 138 (Arima XIV oradraino). [OEH]

Reanalisi hori egon zedin, paper bat joka zezakén hak mekanismoa déitzen analogia. Nóla gertatuko zen? Ba, aurreko aipuan bertan aurkitzen ditugú formak nola orai arteraiño edo orai artino, non dauzkagun "arteraiño" eta "artino" solteak (zein batzuetan agertuko dirén atxikirik ere), eta non, gainera, orobat aurkitzen ditugún "-raiño" eta "-iño" integraturik. Hortaz, bide beretik, akaso analogiaz, ez dirudi hain zaila ze hiztun batzuk interpreta eta reanaliza zitzatén "-draino" edo "-daraino" atzizkiak nola "draino" edo "daraino" postposizioak (solteak). Akaso gero, postposizio reanalizatu hori zabalduko zen ki beste erabilera batzuk, nola "-ra draino", zeintaz mintzatu ginen atzo.

Edonola ere, gauza da ze hiztun (edo idazle) batzuk, nola edo hala, hasi ziren ematen "draiño" soltea, eginéz reanalisi gramatikal bat, esan nahi baita reinterpretazio bát on material linguistikoa. [809] [>>>]

"giño" > "-ra giño" > "-raiño" > "-ra draiño"

Atzoko sarreran ikusten genuén "draiño" soltea (edo "danik" ere) erabiliá kin adverbio soilak nola "egun" edo "bihar". Ikus jarraian nóla "draiño" solte hori orobat erabiltzen dén kin adlatiboa (an "Euskal dialektologiaren hastapenak", Txillardegi (Zuz.), 1983:365)

"xaharra itzulika juaiten erreka batera draino." (Cerquand., 29, 50 Bustintze)
"goizetan goizik jalten zen etxetik eta kanpo egoiten ilhunera draino." (Cerquand., 37, 75 Arhantsusi)

["Euskal dialektologiaren hastapenak", Txillardegi (Zuz.), 1983:365]

Ohartu ze, erabilera horretan, "-ra" adlatiboa bi aldiz agertzen da:

"-ra draino"

Hor, pasatu gara ti "-ra giño" postposizioa ki "-raiño" sufijoa, eta hortik ki "-ra draiño" postposizioa non, nolabait esan, "-raiño" berriro askatu den, hartuz "d-" bat hasieran (epentetiko moduko). [808] [>>>]

"giño" izena > "-ra giño" postposizioa > "-raiño" atzizkia > "-daraiño" atzizkia > "-draiño" atzizkia > "draiño" soltea = "d(a)ra + (g)iño"

Jarraituz kin prozesua zeingatik "giño" izenak eman dú "giño" postposizioa" eta "-giño" atzizkia, ikus daigun ondorengo adibidea ganik Tartas, non autore zuberotarrak ematen digún "draiño" berriro soltea, zeinen barruan dén "-(g)iño" atzizkia:

Guri erakhusteko nola atzo danik egun draiño, egun danik bihar draiño, arte hura baita labur eta hertsi. Tt Onsa 39. [OEH]

Hor, berriro burutu da prozesua nondik hitz solte bat, "giño", pasatu dén ki izán postposizio eta atzizkia, eta gero berriro askatzen da azpín forma diferente bat: "draiño" soltea. [807] [>>>]