"lekarke" redundantea vs "nekarke" ez redundantea

Jarraituz kin adizkiak zein Gilen-ek propósatu hemen, ikus ditzagun azken biak:

Bestalde, orainaldiko "izan" laguntzailedunak (objektu zuzenik gabeak) eta orainaldikoak ez diren guztiak SV(O) dira:

noa
gagozkio
genekartzan
genekarzkizun
bazeneki
lekuske
...
[Gilen]

Horien ordez erabiliko ditugú "bazenekar" eta "lekarke" analogoak, non aurkitzen ditugún "ba-" eta "-ke" morfemak, zeintaz Trask-ek dio ondorengo hau (1997:224):

This -ke follows the verbal root but precedes any suffixed agreement-marker, and its origin is completely mysterious. Lafont's view, very plausible, is that -ke could anciently be attached to virtually any finite form to convey a sense of indefiniteness, possibility or probability, and that the modern distribution largely reflects a degree of fossilization of the affix in forms in which its presence was semantically natural; note that a number of conditional forms do not exist in isolation, but only with either a prefixed ba- 'if' or a suffixed -ke: balu 'if he/she had it', luke 'he/she would have it', but no attested *lu, though conceivably such free forms did once exist. [Trask, 1997:224]

Izan ere, "-ke" atzizki horrek izanen luké ber esangura zein "le-" trinkotu zaharragoak (alegia, "akaso" antzeko partikula adverbial modukoa), zeini lekua hartzen ari zitzaion. Baina, zer dela ta? Nóndik etor ziteken mugimendu hori?

Gauza da ze, SOV ordena berrian, behinda "nekar", "zekar" eta "ekar" reanalizatuak zirelarik ordezta "ekarda/ekart", "ekarzu" eta "ekar" zaharrak, "le-" aurrizkiaren aplikabilitatea gelditzen zén murriztua: soilik atxiki liteké ki 3. personak, emanez adibidez "lekar" (formalki lehengo berbera, nahiz orain reanalizatua), baina ez hainbeste ki 1. eta 2. personak, non nolabait esan, "ne-" eta "ze-" aurrizkiek okupatua zuten "le-" potentzialaren lekua. Irregularitate hori kopontzera etorriko bide zen "-ke" atzizkia, zein atxikiko zitzaien ki persona guztiak nahiz 3. personetan izán redundantea.

Esan nahi baita ze goiko forma hori, "letorke" litzaké forma redundantea, non bikoiztu egin dén aipaturiko zentzua on posibilitatea. Ez ordea, 1. eta 2. personetan, non "nekarke" edo "ze(ne)karke" formek regularki jasoko zutén euren "akasoko" zentzua. Horixe izan ziteken arrazoi nagusietakoa zergátik "-ke" zabaldu zen an ber funtzioa zein lehenago betetzen ari zen "le-" trinkotua, dena an kontextu orokorra on aldaketa ti OVS dara SOV, zein ikus genezakén nola azken-azken eragilea. [879] [>>>]

Bide beretik izan genezaké "d(a)rantz(a)..." ere

Aurreko sarreran komentatzen genuén ha aukera adlatiboa on "dara..." prepositiboa, berdin nola lehenago ikusiak genituén "draino..." eta "danik...". Bide beretik izan genezaké "d(a)rantz(a)..." ere. Horren inguruan, Ekaitz Santazilia-k biltzen dizkigú ondorengo azalpenak buruz nóla sor zitekén "-rantz" atzizkia (an "Noun Morphology", 2013):

More recently, Gómez (2005) has reconstructed *-raontz, from which the three attested variants could be derived. It would be an agglutination of the allative -ra plus an old noun *-ontz, which according to Gómez would be semantically close to Lat. versus ‘facing → towards’, and would have undergone the same grammaticalization. Hence, the Basque reconstruction might be a loan translation of the Latin ad versum (ibid.: 276). The Basque word ontzi ‘recipient (of a liquid)’, in turn, would be a morphological derivation of that *-ontz. 

Lakarra (2008a) suggests that ontzi is a loan word (possibly from Lat. conchea ‘shell-like, concave’), and prefers instead *-ra + dontz (ibid.: 484), or even *-ra + *-da-non-tz, as the source of the directional allative. This would be formed by the variant *-rada (> -rat) of the allative (cf. §6.4.2.2) + the Proto-Basque root *non + the derivational suffix -tz. The root *non would have a meaning of movement which would also be present in joan ‘to go’ (< *e-danon) (cf. Lakarra 2006a: 583-4). [Santazilia, 2013:267-268]

Jatorria edozein delarik, eta jarráiki ber eredu sortzailea (ber mekanismo sortzailea) nondik atera dén adibidez "draino...", eskura legoke "d(a)rantz(a)..." ere. [821] [>>>]

"-d(a)raino", "-danik",...."-dara"

Aurreko sarreretan mintzatu gara burúz "-d(a)raino" eta "-danik" atzizki-postposizioak, zeinen harira aipatuko dugún, orain, familia bereko "-dara" adlatiboa ere, zeintaz mintzo zaigún De Rijk (1992) an bere artikulua titúlatzen "'NUNC' Vasconice":

En el caso alativo, se conocen, ademas de oraidara, tambien bihardara, como en bihardara gabe 'antes de mañana' (Xarlem, 1371, cf. DGV V 206), y geurzdara 'al año que viene' (Oihenart, Pr. 56), donde el morfema -da-, claro esta, no admite la significación 'ahora'. Y en el terminativo, aún es mas fácil hallar ejemplos opuestos a la etimología que proponemos, como bihardraino 'hasta mañana' (Tartas, Onsa, 35) y noizdrano 'hasta cuando' que se da hasta cuatro veces en el Nuevo Testamento de Leizarraga (Mt. 17.17, dos veces; Le. 9.41; in. 10.24). [De Rijk, 1992:704]

Horra hor, beraz, "-dara" adlatiboa, zein, orobat nola "-d(a)raino" edo "-danik" aisa bihur liteké:

1. postposizio (partikula isolatua): "etxera dara", eta
2. preposizio: "dara etxea",

zein den beste aukera adlatibo bat. [820] [>>>]

NONDIK DANIK. "Depuis quel endroit?" Duvoisin [OEH]

Azken sarreretan mintzatu gara burúz "-ra draiño", "-ra diño", "-ra giño" eta antzeko postposizioak zeinen zentzua zén muga-adlatiboa, baina orain gogoratu nahi dugu nóla hemen agertzen zitzaigun "danik" postposizio ablatiboa ere, zeinen desdoblamendu prepositiboa ez dateke zaila.

Duvoisin-ek erabili zuen postposizio hori afin indártu lekuzko ablatibo bat:

NONDIK DANIK. "Depuis quel endroit?" Dv. [OEH]

Bestalde Sareko Euskal Gramatika-k eskaintzen dizkigú honako azalpen eta adibideak:

danik
Iparraldean –danik erabiltzen da ablatiboa adierazteko:

• San Bernardoren amak, halako semearen merezizko ama baitzen, bere haurrak bere besoetan harturik sortu ziren bezain laster, Iesus gure Iaunari ofrezitzen ziotzan, eta orduan danik hek maite zituen errespeturekin, gauza sakratua eta Iainkoak begiratzera eman zioena bezala; eta hori hain zori onez gertatu zitzaion, non haren zazpi umeak izan baitziren guziz saindu. (Philotea, Pouvreau, S.)
• Gazte-gazte danik hasi zen Pierre Lhande literaturari ohartzen; Mauleko ikastegian erdarazko bertsuak jada ontzen zituenaz geroz, hamalau-hamabortz urtetan. (Euskal Literaturaz, Lafitte, P.)
• Orok ikasi behar beren ofizioa, eta ttipi danik. (Buruchkak, Etchepare, J.)
• Nahiz ene legeetarik urrundu zareten eta ez ditutzuen begiratu zuen arbasoen egunak danik. (Biblia Saindua II, Duvoisin)
• Jaunaren izena laida bedi orai danik bethiere artino. (Beste zenbait itzulpen, Arxu, J. B.)

Adibideetan ikusten denez, Iparraldeko tradizioan arruntak dira gaur danik, bihar danik, orai danik, beti danik, etzi danik… eta antzekoak (gaurdanik, bihardanik, etzidanik idazten ditugu egun). Bestalde, -danik horrek askatasun handiagoa zeukan lehen, eta inesiboko postposizio sintagmekin ere aurkituko dugu:

• Ezen sarthuren gara reposean gu, sinhetsi ukan dugunok, erran duen bezala, Bada zin egin ukan dut neure hiran, Baldin sekulan sarthurenbadirade ene reposean: munduaren hatsean danik haren obrak akabatu izan baziraden ere. ("Iesus Christ Gure Iaunaren Testamentu Berria", Leiçarraga)
• Horra nondik ikasten dugun, ezen berzeak sanktifikatzen dituena, makula orotarik xahu dela: eta bere amaren sabelean-danik puritate orijinalean Iainkoari konsekratu izan kaiola makularik batre gabe: leinu humano guzia suiet den korruptioneak hura baithan ikustekorik batre ezluenkat. ("Katexismea", Leiçarraga)
• Baiñan plazer izan darotanean Jainkoak (zeiñek berezi izan bainau neure amaren sabelean danik eta deithu izan bainau bere graziaz) 16 ezagutarazi bere Semea predika niozatentzat jentillei, ordu beretik egin izan dut, egon gabe haragiaren eta odolaren ganik konseillu hartzen. ("Jesu Kristoren ebanjelio saindua", Haraneder, J.)
• Adoratu izan zuten turraren gaiñean daudezen guziek, zeiñen izenak ez baidire eskribatuak munduaren hastean danik hillarazia izatu den bildotsaren bizitzezko liburuan. ("Jesu Kristoren ebanjelio saindua", Haraneder, J.)

Eredu horrek ez du lekukotasunik gaurko idazleen artean.

Beraz, ez da erabiltzen gaur egun, baina hor dago postposizioa, eta hor dago orobat eredu aurreratzailea, nondik etorriko litzakén, adibidez, "danik-eta...", edo orobat "danik..." soila. [819] [>>>]

"-draino" azalduá nola metatesia on "-ra + dino"

Galdetzen genuen hemen ea nóndik atera ziteken hori "-d(a)-" epentetiko modukoa zein zitzaigun agertzen bátuz "orain" adverbioa eta "-raiño" sufijoa, xedé osatu "oraind(a)raiño", adibidez. Eta hantxe ere aipatzen genuen ha azalpena on De Rijk (1992), zeinen arabera "da" hori izanen zén adverbio zahar bat, signifikátuz "orain", zein geldituko zen fosildua (eta errepikatua) an estrukturak nola aipatutako hori: "oraind(a)raiño".

Baina bádira beste azalpen batzuk ere. Adibidez, sarrera honetan aipatzen genuén ha liburua "Euskal dialektologiaren hastapenak" (Txillardegi (Zuz.), 1983:365) non "-draiño" hori azaltzen dá arartez fenomenoá on metatesia:

Bustintze eta Arhantsusiko adibideetan, "ra + dino" elemenduen metatesia edo dagoela ematen du:

"xaharra itzulika juaiten erreka batera draino." (Cerquand., 29, 50 Bustintze)
"goizetan goizik jalten zen etxetik eta kanpo egoiten ilhunera draino." (Cerquand., 37, 75 Arhantsusi)

["Euskal dialektologiaren hastapenak", Txillardegi (Zuz.), 1983:365]

Hor da, beraz, azalpen alternatibo bat gana sorrerá on "draino" postposizioa eta bere "-d-" hori, zein, azalpen honetan, ez litzakén epentetikoa. Baina, orain, galdera dá:

Nóndik etorriko litzake "-dino" eta bere "-d-" hori? 

Biharkoan saiatuko gara horretaz zerbait esaten. [813] [>>>]