asteazkena, urria 11, 2023

Nóla gure "-(k)o" hipokoristiko zaharra heldu zen ki bihúrtu biderkatzaile

Orriotan mintzatu ohi gara burúz evoluzio linguistikoa, azpimarratuz ze tresna linguistikoak joaten dirá evoluzionatzen, adibidez aldatzen euren posizio sintaktikoa, edo baita aldatzen euren esannahia eta funtzio komunikatiboa ere. Horren inguruan, galde genioke i geure burua nóndik eta nóla heldu den gure "-(k)o" hipokoristiko zaharra ki bihúrtu biderkatzaile an ...

  • Zazpi lauko, hogeita zortzi. [Egaña, 2022]

esan nahíz:

  • Zazpi bidér lau, hogeita zortzi.

Hortaz, egin daigun historia pizka bat, hasiz esánez ze, gure analisian (azpimarratu nahi dugú ze historia apur hau datór ti gure analisi propioa), "-(k)o" sufijoa hasi bide zén izaten atzizki referentzial hipokoristiko bat (funtzionatuz nola hurbileko referentzia deiktiko edo vokatibo bat), zein gerora bihurtuko zén nexu referentzial adnominala (baita erábiliz "o" erakuslea ki egín bere referentzia). Horrá sarrera batzuk garátuz puntu hori:

Hortik abiatuta, eta bide referentzial beretik, garatuko zén, seguruena geroago, "-(k)o" erlazionatzaile adnominala:

Behin "-(k)o" erlazionatzaile adnominala sortu delarik (apárte "-(k)o" hipokoristikoa), gutxiago falta zaigu ki azaldu bere bikakaera eta signifikantza biderkatzailea. Horretaz bihar saiatuko gara. [>>>]

Etiketak: , ,

asteazkena, otsaila 26, 2020

"-no(n)" (movement and a locative idea) vs "-do" (‘until, up to’)

Sarrera honetan aipatzen genuen "-no" atzizki zaharra, zein, herenegun ikusten genuenez, etor litekén ti "-non" zaharragoa, zeinen esangura, jarráiki Lakarra (2013), litzakén bikoitza:  

... both movement and a locative idea. [Lakarra, 2013]

Lakarra-ren azalpen horretan, hemengo "-d-" epentetiko modukoa ez litzake inondik inora epentetikoa, izanki jatorri verbala ("-din"), halatan ze, jarráiki Lakarra-ren azalpena, "-giño" etorriko litzaké ti "-diño" (ikus hemen), non justuki "-g-" hori bukatuko zen izáten epentetikoa.

Eta, orain, galdera dá: zér zioen De Rijk-ek burúz "-g-" hori? Ba, hauxe da bere azalpena:

"*-ragaindo" > "-ra + gain + *-do"
non izanen genukén atzizki zahar bat, "*-do", zeinen esangura izanen litzaké muga-adlatiboa "until, up to". Ikus an hitzak on Ekaitz Santazilia ("Noun Morphology", 2013):
The terminative allative appears as -raño, -radino, -raino, -raindo, -d(a)rano, -giño, etc. All of these have final -o. De Rijk (1995a: 297-302) believes that the most conservative of these variants is -raindo. In fact, forms attested in Navarre such as bat-e-o ‘at the same time’ (from bat ‘one’) could point to the old existence of a consonant which would justify the epenthesis of -e-. This consonant would be, according to de Rijk, the -d- which is found in -raindo, but also in words such as oraindountil now’ (it also appears as oraino). *-do would be, then, an old morpheme to express ‘until, up to’. [Santazilia, 2013:268]
Bukaerako "*-do" horretaz aparte, izanen genuke betiko "-ra" adlatiboa eta baita "gain" izena ere, nondik etorriko litzakén "*gaindo" > "giño" izena (zein zen abiapuntua on azalpena ganik Azkue, zeintaz mintzatu ginén adibidez hemen). Ikus Santazilia-ren hitzetan:
In the rest of the morpheme, in de Rijk’s view we would have the word gaintop, which, according to Jacobsen and Trask, is also present in the inessive (cf. §6.4.2.1). Consequently, we would start from the grammaticalization of an independent element *gaindo (lit. ‘up to the top’). As gain lost its lexical content, its initial consonant dropped out, thus giving rise to one of the attested secondary cases from the allative: *-ragaindo > *-raaindo > -raindo. If we start from *-ragaindo, all the variants mentioned above are easy to explain, except for two.

To explain -giño, residually attested in B, we would have to propose that*-gaindo has been attached directly to the root, with no allative suffix. The second one, -d(a)rano, consists of -da- + *-ragaindo > -raindo > -raino > -raño > -rano. This -da- would be, again, the same archaic morpheme discussed above (cf. §6.4.2.2), with the meaning of ‘now’, although, by the period of the grammaticalization of the whole suffix, it would already have lost this meaning (ibid.: 362). The desemantization of the morpheme -da-, as well as of -gain-, further gave rise to a high number of pleonastic forms in many authors, perhaps the most intricate one being Tt. (S, 17th century) egün-ialadranountil the day’. In this form, we have two already known allatives, -ala- and -ra-, with which the terminative postposition has agglutinated.[Santazilia, 2013:268-269]
Azken errepikapen hori komentatu genuén hemen. Edonola ere, hor izanen genuke "*-do" sufijo muga-adlatibo zahar berreraikia. [817] [>>>]

Etiketak: , , , , ,

igandea, otsaila 23, 2020

Lakarra (2008): "-raino < '*ra-din-no' eta ez '*-ra-gino', De Rijk 1992-k nahi bezala"

Galdetzen genuen atzo nóndik etorriko zen hori "-d-" an "-ra dino" muga-adlatiboa, zein agertzen zaigún gaur egun an zonalde bat on Nafarroa Beherea (Iñaki Camino, "Amiküze eskualdeko heskuara", 2016:314):
Nafarroa Beherean atzizki hedatuena -(r)ano aldaera da. Aldiz, -rad- duten aldaerak, erdialdean eta franko iparrean erabiltzen dira: Aturrialdeko Mugerren, Oztibarreko Jutsin eta Larzabalen nahiz Landibarren -(r)adino ageri zaigu. Baxenabarreko iparrean eta erdiguneko Landibarre-Oztibarre alderdian aldaera d-dunak ez dira bakarrak, baina hori dute beren eremua, beheiti ez dira berriz ageri. Aldiz, -(r)ano & -(r)aino aldaerak Nafarroa Behere guztian erabiltzen dira, Lapurdiko Aturrialdea eta Hazparne barne, baina ez dira Amiküzen ageri. [Camino, 2016:314]
Hortxe beheragoxeago, Iñaki Camino-k berak aipatzen digu nóndik etor liteken "-d-" hori aráuz azalpena on Lakarra:
Nolanahi ere den, egun bederen Amiküzen berezko -radio aldaera ageri zaigu nagusi eta aski bereizgarri gertatzen da. Lakarrak -ra + *din + *no berreraikitzen du euskarazko muga adlatiboa (2008: 484); ikus Santaziliaren sistematizazioa ere [Camino, 2016:314].
non hauexek dirá Lakarra-ren beraren 2008ko hitzak (an "Aitzineuskararen gramatikarantz (malkar eta osinetan zehar", 2008):
Beharbada -rantz, -rontz, -runtz ez dator *-ra + ontzi-tik (pace Gómez 2005) *-ra + dontz batetik baizik (cf. -raino < *ra-din-no eta ez *-ra-gino, de Rijk 1992-k nahi bezala); ik. Lakarra (inprimategian-a:azken atala). [Lakarra, 2008:484]
Hor dugu, beraz, ha hipotesia on Lakarra, zeinen arabera, "-d-" hori ez letorke ti ustezko "*da" adverbio zahar bat, baizik tikan aditz-forma jokatu bat: "*din" (*edin", "dadin"). Jarráiki hipotesi hori, "dino" izanen litzaké azken buruan adizki bat, zein aski erraz aurreratu liteke, baldin hala nahi bada. [814] [>>>]

Etiketak: , , , ,