Saiatuz ematen interpretazio bat ki 'la/ra' partikula an '*e - i - ra - n < *e - i - la - n'

Atzokoan amaitzen genuén gure sarrera kin hitz hauek:

Gure ikuspegitik, ordea, eta atzokoan genioenez, "-ra-" hori ez litzaké baizik aditz-erro zahar bat, zeinen jatorria egonen litzake an partikula zaharrá "la/ra" (nolabaiteko aditz-argumentuen hedatzailea, aditz-irismenaren hedatzailea), an atzoko aditz-pratizipioá: *e - i - ra - n < *e - i - la - n..

non mintzo ginén gain "la/ra" aditz-partikula hori an terminuak on "nolabaiteko aditz-argumentuen hedatzailea, aditz-irismenaren hedatzailea". Horrekin nola edo hala referitzen ari ginén ki papera zein Lakarra-k (2006) egokitzen zión ki  partikula hori an berak proposariko bilakaera bat zein hasiko zén kin erabilera datibo hutsa (adibidez an "*eradun"), eta zein bere ustez gerora bihurtuko zén zerbait zabalagoa, adieraziz zerbait nola:

... una simple adición de actante. [Lakarra, 2006:584]

Gogora daigun sarrera hura, osoa:

• Lakarra (2006): "..., posiblemente, tal oposición había iniciado su transformación hacia una simple adición de actante ..."

Atzokoan aipatzen genuén ondoko hitzak te Lakarra (2006:584-585) non referitzen zen ki "*e-ra-dun" aditza nola datiboa te "*e-dun":

..., *e-dun 'haber' / *e-ra-dun 'dativo de *e-dun', ... [Lakarra, 2006:584-585]

Hor Lakarra mintzo da gain oposizioa arten "-da-" partikula zaharrago bat eta bere ustezko versio berriagoak: "-la-" eta gero "-ra-", zeinen artean egonen zén evoluzio fonetiko bat baina baita evoluzio semantiko bat:

..., posiblemente, tal oposición [arten "-da-" eta "-la-"/"-ra-"] había iniciado su transformación hacia una simple adición de actante como ocurre en más de uno de los supuestos "causativos" en -ra-: ekarri 'traer' / e-ra-karri 'atraer' y no 'hacer traer', *e-dun 'haber' / *e-ra-dun 'dativo de *e-dun; etc. [Lakarra, 2006:585]

Evoluzio zahar horretan agertuko zén, adibidez:

*e-ra-dun 'dativo de *e-dun', ... [Lakarra, 2006:585]

non gehitutako aktantea izanen litzaké argumentu datiboa. 

Gure kasu honetan ("*e - i - ra - n < *e - i - la - n" aditzean), "la/ra" partikulak hedatuko luké "*e - i - za - n" aditzaren esangura ti singularra ki plurala (*e - i - ra - n), nolabait zabálduz aditzaren irismena ti elementu bakar bat (an singularra) ki elementu bi edo gehiago (an plurala), eta zentzu horretan hedátuz aditzaren irismena, nola genioén gorago. 

Zentzu horretan, "la/ra" partikulak akaso beti izan du ber paper hedatzailea (an aplikazio ezberdinak: adibidez kasu honetan an aplikazio intransitiboa), halan ze "*e - i - ra - n < *e - i - la - n" aditz-aplikazio  plurala soilik izanen zén beste aplikazio bat te partikula hori. [1971]

"i" prepositiboa eta postpositiboa, eta "-(k)i" ere (gure analisian jatorri berekoa), agertzen dirá kin zentzu datiboa

Gaurkoan gogoratu nahi genuke ondoko sarrera hau (zati bat), non azpimarratzen genuén "za" partikula:

• Lakarra (2018). "..., gi-, la-, da-, za-, le-, i- / -ki, -la, -da/ -t, -z(a), -le, -i bezalako bikoteak."

Horrá, Lakarra-k (2018) emandako zerrendatxo inkonpleto bat non agertzen dén atzo aipatutako "za" partikula arten beste partikula-bikote batzuk zein baita erabili dirén prepositiboki barne preposizio hizkuntza berreraiki bat: 

..., gi-, la-, da-, za-, le-, i- / -ki, -la, -da/ -t, -z(a), -le, -i bezalako bikoteak.

Beraz, errepikatzen dugú: sinpleki arituko ginake gain partikula prepositibo zahar bat orain rekuperatua bidéz mekanismo propio bat an bere erabilera finala. Euskara hutsa, aukeran.

Eta, bide batez, azpimarratuko genuke beste partiluka-bikote prepositibo eta postpositibo horietako bat: "i- / -i" (ikus ere herenegungo sarrera):

eta baita "-(k)i" ere (gure analisian jatorri berekoa, baina kin "k" epentetikoa), zein orobat agertzen dén kin zentzu datiboa. [>>>]

Lakarra (2018) gain "-le" < *le-: "... igaro zen preposizioa postposizio izatera (berranalisiz, agian)."

Aurreko egunetan aipatu ditugú zenbait baliabide prepositibo zein izanen lirakén kandidatu ezin hobeak za izan gaur egun (ere) preposizio:

Horrá, Lakarra-k (2018) emandako zerrendatxo inkonpleto bat non agertzen dén atzo aipatutako "za" partikula arten beste partikula-bikote batzuk zein baita erabili dirén prepositiboki barne preposizio hizkuntza berreraiki bat: 

..., gi-, la-, da-, za-, le-, i- / -ki, -la, -da/ -t, -z(a), -le, -i bezalako bikoteak.

Beraz, errepikatzen dugú: sinpleki arituko ginake gain partikula prepositibo zahar bat orain rekuperatua bidéz mekanismo propio bat an bere erabilera finala. Euskara hutsa, aukeran.

Zerrenda inkonpleto horretan agertzen zaigú "le-" partikula, zeintaz Lakarrak dio an bere "Euskararen historiaurrea" (2018):

Hori gertatzen da -le (< *le-) atzizkiarekin: (...), soilik erregela fonologiko hori gertatu ondoren igaro zen preposizioa postposizio izatera (berranalisiz, agian). [Lakarra, 2018:188-189]

Hortxe dugú "le" preposizioa, kin balio agentea, euskaratik bertatik berreraikia, ustez erabilera oso zaharrekoa eta  akaso oso egokia gaur egun ere, noiz adibidez lotzen sujetu postverbalak edo pazienteak (besteak beste). Eta, gure ikuspuntutik, guztiz aukeran, hala nahiko balitz. Erabilerak esanen.

Lakarra (2006): "..., posiblemente, tal oposición había iniciado su transformación hacia una simple adición de actante ..."

Atzokoan aipatzen genuén ondoko hitzak te Lakarra (2006:584-585) non referitzen zen ki "*e-ra-dun" aditza nola datiboa te "*e-dun":

..., *e-dun 'haber' / *e-ra-dun 'dativo de *e-dun', ... [Lakarra, 2006:584-585]

Hor Lakarra mintzo da gain oposizioa arten "-da-" partikula zaharrago bat eta bere ustezko versio berriagoak: "-la-" eta gero "-ra-", zeinen artean egonen zén evoluzio fonetiko bat baina baita evoluzio semantiko bat:

..., posiblemente, tal oposición [arten "-da-" eta "-la-"/"-ra-"] había iniciado su transformación hacia una simple adición de actante como ocurre en más de uno de los supuestos "causativos" en -ra-: ekarri 'traer' / e-ra-karri 'atraer' y no 'hacer traer', *e-dun 'haber' / *e-ra-dun 'dativo de *e-dun; etc. [Lakarra, 2006:585]

Evoluzio zahar horretan agertuko zén, adibidez:

*e-ra-dun 'dativo de *e-dun', ... [Lakarra, 2006:585]

non gehitutako aktantea izanen litzaké argumentu datiboa.

Lakarra (2006). "..., *e-dun 'haber' / *e-ra-dun 'dativo de *e-dun, ..."

Zioén Josu Lavin-ek herenegun buruzki "*e-ra-dun" aditza:

deRAuçut: RA hori RA factitivoa da!

Baina justuki an "*e-ra-dun" aditza, "-ra-" partikula interpretatu ahal da gehiago nola datiboa ezez nola faktitiboa (kausatiboa). Lakarra (2006:584-585) honela referitzen da ki aditz hori:

..., *e-dun 'haber' / *e-ra-dun 'dativo de *e-dun', ... [Lakarra, 2006:584-585]

non "-ra-" izanen litzaké hirugarren partikula datiboa, nola genioén hemen.

Lakarra-k (2006) azaltzen dú "-ts(i)" bukaera verbala abiátuz ti etimologia te "euskara" hitza

Lakarra-k (2006) azaltzen dú "-ts(i)" bukaera verbala abiátuz ti etimologia te "euskara" hitza, honela: 

Saiatuko gara ulertzen eta komentatzen azalpen hori an ondorengo sarrera(k).

de Rijk (1995): "... , we remember that the suffix '-la' represents the original shape of the allative case ending, which later turned into '-ra' because of its invariable intervocalic occurrence."

Gaurkoan azpimarratu nahi genuke ondorengo aipua ti Lakarra (2006), nok aipatzen dú de Rijk (1995):

From a diachronic point of view, however, we remember that the suffix -la represents the original shape of the allative case ending, which later turned into -ra because of its invariable intervocalic occurrence. [Lakarra, 2006:596]

Horrela, "-ra" adlatiboa izanen litzaké ber "-la"  adlatibo zaharragoa, zein finenan izanen zén "la" partikula modala, zein ager litekén prepositiboki eta postpositiboki. Puntu horretaz gogoratu nahi genuke ondorengo sarrera:

• Lakarra (2018): "... '-ra' (mendira) eta '-la' (mendialat) jatorri bereko dira segurki, ..."

Atzo irakurtzen genuenez:

... -ra (mendira) eta -la (mendialat) jatorri bereko dira segurki, ...[Lakarra, 2018:152]

non:

... , la- hori: ... beraz, flexio-marka genuen, eta ez erro: preposizio eta aurrizki lokatiboa izan genuen atzizki baino lehen.[Lakarra, 2018:153]

hola ikusten dugularik nóla partikula prepositibo berbera ("la ...") joan bide den ematen aukera postpositibo ezberdinak, tartean adlatiboa. Esan nahi baita ze "la ..." izan ahal da alternatiba adlatibo egoki bat ki "ki ..." preposizio orokorragoa (datiboa, destinatiboa eta finala ere), noiz nahiago den:

Joan naiz la mendia zein komentatu genuen atzo = Joan naiz ki mendia zein komentatu genuen atzo

Erabilera horretan, "la ..." sinpleki berriro izanen litzaké prepositiboa, nola an garai zaharragoak.

Esan nahi baita ze "-ra" adlatiboaren "-r-" hori ez litzaké epentetikoa.

Lakarra (2009) dú defendatzen ze protoeuskara zaharrena ez litzake ergatiboa

Aurreko sarreretan ikusi dugu nóla egun (sinkronikoki) ergatibo plurala ez da existitzen an euskal hizkera nagusiak (sartalde edo zentroan), eta nóla, adibidez ekialdean, egon daitezke ergatibo-erabilera partzialak, konkretuki optatiboak an egoera kontextual ez anbiguoak. Hildo horretatik, atzo genioen nóla, ikuspuntu diakronikotik, ergatibitatea ez dén baizik beste funtzionalitate sintaktiko-komunikatibo bat, zein ager, desager edo moldatu daiteke an zurrunbiloa e evoluzio linguistikoa. 

Eta adibidez, gertatzen da ze hain diakronista influiente bat nola Joseba Lakarra ari da postulatzen ze protoeuskara zaharrena ("el PV más antiguo")... ez litzake ergatiboa ("Forma canónica y cambios en la forma canónica de la lengua vasca: hacia los orígines del bisilabismo", Lakarra, 2009:565):

Ez litzake ergatibo, ez SOV, ez aglutinatzaile, ez luke izanen flexio verbal konplexurik...

Edonola ere den (hemen adibidez, eta orobat mintzatuz buruz ergatiboa, defendatu dugú OVIS ordena zaharra, nondik derivatuko zén SOV gutxiago zaharra), ezaugarri horiek guztiak izan dirá, noizbait, erantzun konkretuak ki arazo konkretuak zein joan diren sortzen zehar aro konkretuak an bizitza e hizkuntza, eta akaso izan dirá, garai batean, erantzun funtzionalenak respektu garai horretako zirkunstantziak.

Baina, zirkunstantziak aldatzean, beharrak aldatzean, erantzun egoki horiek beroriek bihur daitezke arazotsu baldin sintaxiak (hizkuntzak) ez badaki evoluzionatzen nola egin ohi zuen: OVS edo SOV postpositiboak dirá adibide paradigmatikoak respektu beharra e evoluzioa azpi baldintza exigenteak. Eta, jakina, ergatibitatea ere evoluziona daiteke (edo, esan beharko nuké: "dezake"?). [⇶]

Zeren-eta "egin" konsideratzen dá sartaldeko ezaugarria, eta gipuzkerazko aditzá soilik Beterrikoa

Justuki Larramendi, zeintaz mintzatu garen hemen, izan zén lehena zein, behinda egín euskararen sailkapen dialektal bat, zúen zehaztu aski sistematikoki zéin ziren dialekto horien paradigma verbalak, zentratuz bere deskripzioa an gipuzkera, baina emánez aski referentzia gain beste bi dialektoak: sartaldekoa eta sortaldekoa. Hona hemen nóla Larramendik, an bere "El imposible vencido" (1729), dún egiten bere sailkapen dialektala, non, gainera, dio ze dialekto horiek agertzen zaizkigú nahiko nahasiak (1729:12)

Eta ikuskera horretan dago koska, zeren, nahasketa dialektal horretan, aditzean adibidez, "egin" ez zen izanen gipuzkeraren beraren laguntzaile propial bat zein, dretxo osoz, zúen mereziko bere lekua, handiagoa edo txikiagoa, an deskripzioa e gipuzkera, baizik-ze ikusiko zen nola zérbait mailegatua ti mendebaldea, zérbait zein ez zen propioa, baizik, finean, mendebaleko ezaugarri bat zein, nola edo hala nahasia zen barné gipuzkera.

Akaso, antzeko bidetik esan zitekén ze "*ezan" aditza zén berdin mailegatua ti ekialdeko euskara, izan ere bi laguntzaileok erabiltzen baitziren, proportzio eta modu ezberdinetan, aski normalitatez. Ikus ondorengo adibideak ganik Otxoa Arin ordiziarra, zeintaz jada mintzatu garen hemen (Etxaide, 1984:661):

 Eta ikuskera horrek bide luzea egin du, nola genioén hemen:

Lakarrak, apur bat beherago, honela mintzatuko da buruz azalpen hori (ezen gipuzkerak hartu du "egin" laguntzailea ti Bizkaiko euskara):

Alabaina, azalpen hau G-ren historiaz dakigun apurraren kontra doa eta GZ-eko testuen lekukotasunaren mezprezu nabarmena dugu. [Lakarra, 1986:658]

non G-k esan nahi du "gipuzkera" eta GZ-k "gipuzkera zaharra".

Edonola ere, gauza da ze, Larramendik soilik konsideratuko zuén gipuzkeran "*ezan" laguntzailea, utziz "egin" nola bizkaiera.

Honela dio Aintzane Garmendiak an bere "Larramendiren Artea Lehen Euskara Modernoko idazleen hautuetan" (Blanca Urgell-ek zuzendua) buruz eremua nondik atera ziren Larramendiren paradigma nagusiak (gipuzkera):

Bai, Donostiatik Tolosara bitarteko eremua, nolabait esan Beterriko gipuzkera, zein gerora bihurtuko zen oinarriá e euskara batua. [⇶]

Mugarria dá Larramendi

Sarrera honen amaieran egiten genuén Lakarraren aipu bat non bereizten zirén "gipuzkera" (G) eta "gipuzkera zaharra" (GZ). Baina, zehazki, zértaz ari gara noiz erabilí izendapen horiek? Nón egongo litzaké muga arten bi estadio horiek? Nón bukatuko litzaké estadio zaharra eta hasí estadio berria? Jarri ahal diogu nolabaiteko fetxarik ki muga hori?

Eta erantzuna, jarraikiz Lakarra bera, litzaké baiezkoa, eta, nolabait esan, izanen litzaké Larramendi (ikus an Lakarraren "Bizkaiera zaharra euskalkien artean" (1986:643):

Beraz, hortxe dugu, mugarri, Larramendi eta bere hiztegi hirueleduna (Diccionario Trilingue del Castellano, Bascuence y Latin, 1745), hala nola ere, 16 urte lehenago (1729), bere El imposible vencido, non, besteak beste, autoreak aletu eta sailkatu zituén euskal aditzaren paradigmak. Lakarraren hitzetan, iraultza bat. [⇶]

Lakarra (1986): "...'egin' G[ipuzkera]-zko lehendabiziko testuetarik '*ezan' baino ugariago eta erabilera zabalago batean edireiten badugu,..."

Lakarrak, erantzunez ki aurreko sarreran aipatutako Azkue eta Etxaide buruz Bizkaiko jatorria e "egin" laguntzailea an gipuzkera, dú galdetzen honako hau an bere "Bizkaiera zaharra euskalkien artean" (1986:658):

Lakarrak, apur bat beherago, honela mintzatuko da buruz azalpen hori (ezen gipuzkerak hartu du "egin" laguntzailea ti Bizkaiko euskara):

Alabaina, azalpen hau G-ren historiaz dakigun apurraren kontra doa eta GZ-eko testuen lekukotasunaren mezprezu nabarmena dugu. [Lakarra, 1986:658]

non G-k esan nahi du "gipuzkera" eta GZ-k "gipuzkera zaharra". [⇶]

"-no(n)" (movement and a locative idea) vs "-do" (‘until, up to’)

Sarrera honetan aipatzen genuen "-no" atzizki zaharra, zein herenegun ikusten genuen nóla etor litekén tikan "-non" zaharragoa, zeinen esangura, jarraiki Lakarra (2013), litzaké bikoitza:  

... both movement and a locative idea. 

Lakarraren azalpen horretan, hemengo "-d-" epentetiko modukoa ez litzake inondik inora epentetikoa, izanki jatorri verbala: "-din", halatan-ze, jarraiki Lakarraren azalpena, "-giño" etorriko litzaké tikan "-diño" (ikus hemen), non justuki "-g-" hori bukatuko zen izatén epentetikoa.

Eta, orain, galdera dá: zér zioen De Rijk-ek buruz "-g-" hori? Ba, hauxe da bere azalpena:

"*-ragaindo" > "-ra + gain + *-do"

non izanen genuké atzizki zahar bat, "*-do", zeinen esangura izanen litzaké muga-adlatiboa "until, up to". Ikus an hitzak e Ekaitz Santazilia ("Noun Morphology", 2013):

The terminative allative appears as -raño, -radino, -raino, -raindo, -d(a)rano, -giño, etc. All of these have final -o. De Rijk (1995a: 297-302) believes that the most conservative of these variants is -raindo. In fact, forms attested in Navarre such as bat-e-o ‘at the same time’ (from bat ‘one’) could point to the old existence of a consonant which would justify the epenthesis of -e-. This consonant would be, according to de Rijk, the -d- which is found in -raindo, but also in words such as oraindo ‘until now’ (it also appears as oraino). *-do would be, then, an old morpheme to express ‘until, up to’. [Santazilia, 2013:268]

Bukaerako "*-do" horretaz aparte, izanen genuke betiko "-ra" adlatiboa eta baita "gain" izena ere, nondik etorriko litzaké "*gaindo" > "giño" izena (zein zen abiapuntua e azalpena e Azkue, zeintaz mintzatu ginén adibidez hemen). Ikus Santaziliaren hitzetan:

In the rest of the morpheme, in de Rijk’s view we would have the word gain ‘top’, which, according to Jacobsen and Trask, is also present in the inessive (cf. §6.4.2.1). Consequently, we would start from the grammaticalization of an independent element *gaindo (lit. ‘up to the top’). As gain lost its lexical content, its initial consonant dropped out, thus giving rise to one of the attested secondary cases from the allative: *-ragaindo > *-raaindo > -raindo. If we start from *-ragaindo, all the variants mentioned above are easy to explain, except for two.

To explain -giño, residually attested in B, we would have to propose that*-gaindo has been attached directly to the root, with no allative suffix. The second one, -d(a)rano, consists of -da- + *-ragaindo > -raindo > -raino > -raño > -rano. This -da- would be, again, the same archaic morpheme discussed above (cf. §6.4.2.2), with the meaning of ‘now’, although, by the period of the grammaticalization of the whole suffix, it would already have lost this meaning (ibid.: 362). The desemantization of the morpheme -da-, as well as of -gain-, further gave rise to a high number of pleonastic forms in many authors, perhaps the most intricate one being Tt. (S, 17th century) egün-ialadrano ‘until the day’. In this form, we have two already known allatives, -ala- and -ra-, with which the terminative postposition has agglutinated.[Santazilia, 2013:268-269]

Azken errepikapen hori komentatu genuén hemen. Edonola ere, hor izanen genuke "*-do" sufijo muga-adlatibo zahar berreraikia. [⇶]

Orduan, Lakarraren arabera, nóndik etorriko litzake hóri "-g-" hen "-giño"?

Atzokoan, berdin nola herenegun,  aipatzen genuén a azalpena e Lakarra zeinen arabera "-raino" osatuko zén honela:

... -raino < *ra-din-no eta ez *-ra-gino, de Rijk 1992-k nahi bezala... [Lakarra, 2008:484]

Gainera, atzo aipatzen genuén a azalpen gehigarria e Lakarra, zeinen arabera:

-ra + *din + *no < -ra + *din + *non

Hala izan balitz, galdera litzaké: nóndik atera da hóri "-g-" e "-giño"? Ekaitz Santaziliak diosku ondorengoa (an "Noun Morphology", 2013):

The juncture *-din-non- would create a fortis environment for the nasal which would prevent it from disappearing. If this were the case, we would be obliged to propose an antihiatic function for the velar of the variant -ragiño. [Ekaitz Santazilia, 2013:269]

non, velar hori dén gure "-g-" hori. Lakarrak ematen dú ondorengo azalpena (an "Euskararen historiaurrearen berreraiketa sakonagorako: forma kanonikoa, tipologia holistikoa, kronologia eta gramatikalizazioa" 2013:303):

Bidenabar, -raino de Rijkek (1992) -ra -giño zatitzen zuen baina, (2008b)-n esan bezala, hobe genuke -ra -(d)i -no, analizatzea, -g- hori beste askotan bezala -D- > ∅ ondoko ∅ > C hiato-hauslea dugularik. Analisi hori MA sistemara "itzuliaz", *dar + *din + *non (TO SIT + TO COME + TO GO TO) genuke "UNTIL"-ekin beste hainbat hizkuntzatan legez. [Lakarra, 2013:303]

Beraz, azalpen horretan, gure galderako "-g-" hori izanen litzaké, finean, epentetiko modukoa. [⇶]

Lakarra (2008, 2012): -raino < *ra-din-no < -ra + *din + *non

Atzokoan aipatzen genuén a azalpena e Lakarra zeinen arabera "-raino" joango zén historikoki (gradualki) osatzén honela:

... -raino < *-ra-din-no eta ez *-ra-gino, de Rijk 1992-k nahi bezala... [Lakarra, 2008:484]

non, izango genuke "-ra" direktiboa, "-din-" adizkia, eta. azken partikula bat, "-no" zeinen etorkia ez den, printzipioz, argiki ikusten. Eta justuki "-no" horretarako, Lakarrak ematen digú ondorengo azalpen etimologikoa (deskribatua an "Noun Morphology", Ekaitz Santazilia, 2013):

Lakarra (2008a: 484 and 2012b) prefers to reconstruct -ra + *din + *non, with a serial verb construction after the all. suffix. The first would be the monosyllabic root *din ‘to (be)come’ (also present in east. jin ‘to come’, < *e-din), and the second the root *non, implying both movement and a locative idea. [Santazilia, 2013:269]

Hor, beraz, Lakarrak proposatzen du "-non" formantea, zein, berak dioenez, egongo litzake lotua ki mugimendua eta ideia lokatiboa (pensatzekoa da ze, akaso, bukaerako "-n" horretan ikusi beharko genuke inesibo bat). [⇶]

Lakarra (2008): "-raino < '*ra-din-no' eta ez '*-ra-gino', de Rijk 1992-k nahi bezala"

Galdetzen genuen atzo nóndik etorriko zen hóri "-d-" an "-ra dino" muga-adlatiboa, zein agertzen zaigu gaur egun an area zehatz bat e Nafarroa Beherea (Iñaki Camino, "Amiküze eskualdeko heskuara", 2016:314):

Nafarroa Beherean atzizki hedatuena -(r)ano aldaera da. Aldiz, -rad- duten aldaerak, erdialdean eta franko iparrean erabiltzen dira: Aturrialdeko Mugerren, Oztibarreko Jutsin eta Larzabalen nahiz Landibarren -(r)adino ageri zaigu. Baxenabarreko iparrean eta erdiguneko Landibarre-Oztibarre alderdian aldaera d-dunak ez dira bakarrak, baina hori dute beren eremua, beheiti ez dira berriz ageri. Aldiz, -(r)ano & -(r)aino aldaerak Nafarroa Behere guztian erabiltzen dira, Lapurdiko Aturrialdea eta Hazparne barne, baina ez dira Amiküzen ageri. [Camino, 2016:314]

Hortxe beheragoxeago, Iñaki Caminok berak aipatzen digu nóndik etor liteke "-d-" hori segun azalpena hen Lakarra:

Nolanahi ere den, egun bederen Amiküzen berezko -radio aldaera ageri zaigu nagusi eta aski bereizgarri gertatzen da. Lakarrak -ra + *din + *no berreraikitzen du euskarazko muga adlatiboa (2008: 484); ikus Santaziliaren sistematizazioa ere [Camino, 2016:314].

non hauexek dirá Lakarraren beraren 2008ko hitzak (an "Aitzineuskararen gramatikarantz (malkar eta osinetan zehar", 2008):

Beharbada -rantz, -rontz, -runtz ez dator *-ra + ontzi-tik (pace Gómez 2005) *-ra + dontz batetik baizik (cf. -raino < *ra-din-no eta ez *-ra-gino, de Rijk 1992-k nahi bezala); ik. Lakarra (inprimategian-a:azken atala). [Lakarra, 2008:484]

Hor dugu, beraz, a-hipotesia hen Lakarra, zeinen arabera, "-d-" hori ez letorke tikan ustezko "*da" adverbio zahar bat, baizik tikan aditz-forma jokatu bat: "*din" (*edin", "dadin"). Jarraiki hipotesi hori, "dino" izanen litzaké azken buruan adizki bat, zein aski erraz aurreratu liteke, baldin hala nahi. [⇶]

"-ti" > "-tika" > "-tik"

Joseba Lakarra mintzo da an "Refranes y sentencias (1596) Ikerketak eta edizioa" (1996:162) buruz jatorria e "-tik" sufijo prosekutibo-ablatiboa, zeintaz jada mintzatu ginen hemen, esanez:

-ti bide da oraingo ablatiboaren forma zaharra, eta horrela mantendu zaigu Zuberoa eta Bizkaiko zenbait lekutan, eta -ka atzizkia erantsi zaio gainerakoetan; hortik ateratzen dira Landucciren gatica "por", lecutica lecura "de villa en villa" edota Etxepareren yxilica. Gero -tika honek -a galdu du lurralde gehienetan, -tik emanaz. [Lakarra, 1996:162]

Baita ere, -tikan. [⇶]

Lakarra (1996): "Zuzen «...nayde encuentre luego que ...» litzateke"

Atzoko sarreran aipatzen genuen esaera zahar bat tikan "Refranes y sentencias comunes en Bascuence, declarados en Romance" (1596:166. esaera), zeintaz esaten zigun Gilenek ze 1596ko itzulpen originala (zein atzo ematen genuen) ez zen ematen ontzat, baizik beste hau: "ez beza aurki(tu)", eta ematen dizkigu honako referentzia hauek:

Aurkitu
(Con oración completiva).Ver que, descubrir que, darse cuenta de que. Urdinetan asiazkero prestu ezta seizaroa, inok ze bez aurki gero ze aldia eldu doa. RS 166. (el traductor interpreta el rad. aurki como adv., "luego")... [Orotariko Euskal Hiztegia]

edota an artikulua hen Gontzal Aldai titulatzén "Notas sobre la última edición de los Refranes y Sentencias de 1596" (1999:385-386):

En el RS 166, lo que parece que no entendió nuestro anónimo editor es el verbo aurki “encontrar”, palabra que para él significaría solamente el adverbio “pronto". No semeja que tuviera mayores problemas el recopilador para poder haber entendido bez como perteneciente a la raíz *ezan (así como también a esan), ni para identificar raíces verbales desprovistas de sufijo de participio -tu (ver, sin ir más lejos, en el refrán anterior RS 165, uza bez “auyente”, de uzatu). A no ser que el orden dado por la forma negativa (ze bez aurki) le resultara más extraño para identificar auxiliar y raíz verbal (cosa muy poco probable). [Aldai, 1999:385-386]

non Gontzal Aldaik, bere oinohar batean, bidaltzen gaitu ki ondorengo textua hen Joseba Lakarra, zein irakurri ahal den an haren edizioa hen "Refranes y sentencias" (1996), non autoreak berebat zuzentzen du itzulpen hori:

Zuzen «...nayde encuentre luego que...» litzateke, non aurqui bez = aurkitu-ren erroa + bestetan ere RS-en agertzen den "ezan-en hirugarren pertsonako forma sinkopatua: d. 165, 363,454. Ohar bedi «luego después» ezinezko zela 16. mendeko gazteleraz: «berehala» zen lehena eta horrela gordetzen dute gaztelar askok. [Lakarra, 1996:52]

Bai, "Zuzen «...nayde encuentre luego que...» litzateke". [⇶]

"harean" = "harik": gramatikalizatuak ti erakusle ablatibo zaharrak

Genioen hemen ze "harik" ez da baizik gramatikalizazioa on erakusle ablatibo bat:

Harik hori hirugarren mailako erakuslearen ablatiboa da –forma zaharra, bizkaieran izan ezik–. (...) Gaur egun, hala ere, –TU ARTE, –eN ARTE eta horrelako perpausei hasiera emateko gramatikalizatua dagoen esaldia da, besterik gabe. [EGLU VII:102]

Esan nahi baita ze "harik..." ez da jada erakusle ablatibo bat ("...-rik" zen hor kasu-marka ablatiboa, oraingo partitiboa), baizik beste zerbait, hain zuzen nexu burulehen bat, hala gramatikalizatu baita (ikus ⇶SVO: estrategia ahaltsu baten gramatikalizazioa).

Sarrera honetan soilik azpimarratu ze "harean" ere ez da baizik gramatikalizazioa on beste erakusle ablatibo bat, are zaharragoa ezi "harik", eta horren esanahi berekoa. Ikus honi buruz ondorengo koadroa, egina ganik Lakarra, gain erabilera on ablatiboak an Bizakaiko zenbait autore (Bizkaiera zaharreko ablatiboaz, ASJU 18-1,1984):

XIX.mendea baino lehenagoko bizkaitar testurik irakurri duen orok dakikeenez Mogel, Prai Bartolome eta Añibarrorenetan eta hauek eraikitako literatur bizkaieran idatzi zuten geroagokoenetan agertzen den ablatibozko paradigma (sing.-rik/-tik, pl.-etarik/-etatik) aski berria da euskalki horretan. Oso bestelakoa dugu 150 urte lehenagoko Kapanaga eta Mikoletaren liburuetan agertzen dena, bai formen aldetik -hor diren zenbait forma ez zituzten ezagutzen eta haien ordez beste batzu zituzten (-rean, -tarean)- eta baita funtzioen aldetik ere.

[Lakarra, 1984:164]

Hor dauzkagu halaber "...-tik", "...-ti", "...-ganik" edo "...-gandi".

Lehengo moduan, "harean..." ez da jada erakusle ablatibo bat ("...-rean" zen hor kasu-marka ablatiboa), baizik beste zerbait, hain zuzen nexu burulehen bat, gramatikalizatua, nola beste edozein.

Lakarraren itsukeria: Comrie-ren faktore funtzionalak

Hizkuntzetan existitzen dira tendentzia universalak, edo regularitateak zeini
bilatu behar zaie explikazioa. Joseba Lakarrak ba omen daki ezen explikazio hori
ez da funtzionala, eta ni has nadin ikasten zerbait, gomendatzen dit Comrie,
zein mintzo den honela (an "Universales del lenguaje y tipología lingüística", 1981):

Una forma de considerar una tendencia universal (an hizkuntzak), tal vez la mejor forma de hacerlo, es como desviación estadísticamente significativa del modelo aleatorio. ... Un universal interesante de examinar desde este punto de vista es la afirmación, que ahora se sabe es una tendencia universal, de que en el órden básico de palabras el sujeto precede al objeto. Se conocen hasta ahora cierto número de lenguas que incumplen el universal, por ejemplo el malgache, con orden de palabras VOS y el hixkaryana, con orden básico de palabras OSV. Sin embargo la disparidad entre el número de lenguas que incumplen el universal (probablemente menos del 1 por ciento de las lenguas del mundo) y las que lo cumplen es abrumadora. Decir que los universales no tienen validez porque hay contraejemplos y abandonar la discusión, supone declinar la responsabilidad que se tiene, como lingüista, de estudiar las estructuras significativas del lenguaje.

Comrie- berak diosku hau:

Las explicaciones para el predominio de los órdenes de palabras en los que el sujeto precede al objeto parecen tener base psicológica, de acuerdo con la preeminencia del agente en la posición agente-acción-paciente y la gran correlación entre el agente semántico y el sujeto sintáctico: ...

Beatriz Gallardo-k (Universitat de València) dio (an "Evolución de lenguas y tipología", 2000):

Como vemos, la tendencia universal (un 96% de las lenguas contrastadas) es que el sujeto preceda al objeto, tal y como ya recogía Greenberg en uno de sus universales sintácticos: ...

Entre las explicaciones que se han propuesto para este predominio,
Comrie sugiere una justificación cognitiva: el sujeto suele ser la entidad de la que parte la acción verbal, mientras el objeto tiene más saliencia cognitiva (lo que en téminos pragmáticos corresponde al foco y al comentario, ...). Otra tendencia que se observa respecto al orden de las palabras es la contigüidad que suele existir entre el objeto y el verbo (un 91% de la muestra de Tolmin). Ambos predominios (colocación inicial del sujeto, contigüidad de verbo y objeto) puden utilizarse como argumentos en pro de la iconicidad del orden de palabras (Haiman, 1992), es decir, la idea de que el orden de las palabras en la estructura superficial refleja el orden de los pensamientos.

Dio Comrie-k:

Algunos de los universales de Greenberg, empíricamente comprobados, tienen explicaciones plausibles y esto es el mayor mérito de su relación de universales: se ha progresado tanto empírica como teóricamente. [140 or.]

Comrie-k eskaintzen dizkigu azalpen nagusiak zein eman diren buruz
existentzia on unibersal linguistikoak:

EXPLICACIONES DE LOS UNIVERSALES LINGÜÍSTICOS

Dentro de la propuesta generativo-transformativista sobre  universales lingüísticos, ..., es evidente que la cuestión de la explicación de los universales lingüísticos tene una solución obvia: están ahí porque son innatos. Sin embargo nunca se plantea esta explicación sobre fundamentos independientes, de forma que la única razón para aceptar el innatismo parece ser la falta de cualquier alternativa plausible y global. ... Hay que prestar especial atención a las explicaciones pragmática, funcional y cognitiva, pues son fuentes muy ricas para explicar las propiedades formales del lenguage.

...
1. Monogénesis:
... La desventaja de la monogénesis como supuesta explicación de los universales lingüísticos, es que resulta absolutamente especulativa e inverificable: si todas las del mundo descendieran de una sola lengua original -custión que debe quedar abierta- , el lapso de tiempo entre la lengua original y nuestros testimonioa más antiguos de lengua es tan grande, que no hay esperanzas de establecer este origen monogenético, ni de rastrear los cambios que separan el proto-mundo de las lenguas atestiguadas. ......

2. El innateísmo y otras explicaciones psicológicas:

... Aquí nos limitaremos a reiterar que, como explicación de los universales lingüísticos, sobre todo considerándolo sin un compromiso apriorístico con el paradigma chomskyano, el innatismo permanece falto de sentido porque no está sujeto a verificación independiente alguna -más bien es el nombre dado al conjunto de universales lingüísticos, y el uso de este nombre no debe impedirnos apreciar el hecho de que un nombre no es una explcación. ...

3. Explicaciones funcionales y pragmáticas:

Otra propuesta de explicación de los universales lingüísticos sería la de que ciertos universales sirven para hacer las lenguas más funcionales, bien como sistema de comunicación en general, o, más específicamente, en relación con las necesidades comunicativas de los seres humanos. ... La base de las explicaciones funcionales en sintaxis es que el universal lingüístico dado facilita la recuperación del contenido semántico a partir de la estructura sintáctica, mientras que la violación del universal la dificultaría. ...

RESUMEN

En este capítulo hemos contrastado, y ejemplificado, dos opciones
radicalmente distintas sobre la investigación de universales lingüísticos y sobre los universales lingüísticos. Una, defendida por Chomsky, arguye que la mejor forma de estudiar los universales lingüísticos es mediante el estudio abstracto y pormenorizado de una lengua individual, y considera que la explicación fundamental de los universales lingüísticos es que son propiedades innatas del ser humano. La otra, sustentada por Greenberg, y también en este libro, afirma que la investigación sobre universales lingüísticos requiere como base de datos una amplia variedad de lenguas, considera que se pueden establecer algunos universales lingüísticos según niveles concretos de análisis, y mantiene una actitud abierta sobre posibles explicaciones de los universales lingüísticos, considerando sobre todo los factores psicológicos y funcionales (incluyendo los pragmáticos).

Bistan da, Comrie-k bere oinarrizko liburu horretan egiten du nire
planteamendu berbera: ez al duzu ikusten, Joseba Lakarra? [71] [⇶]

"Rubio jaunari zenbait ohar" (Joseba Lakarra)

[Jarraian irakur dezakegu Joseba Lakarraren erantzuna a galderak eta komentarioak zein egin nituen hemen. Erantzun hori atera dut ti bloga deitzen Filoblogia, idatzia per Ricardo Gómez. Hurrengo mezuetan erantzunen diot a Joseba Lakarra.]

Nik ez dakit ekonomistak, baina hizkuntzalari eta filologoak oso hartuak gaude, hots lepora eta are kokoteraino lanez, eta alperriko lanez, batez ere. Zuk Ricardo eta bioi egiten dizkiguzun galderen erantzunak nik ez ditut; ez dakit tokatu ere egiten zaidan —ez dut inoiz esan horrelako ezertan aditua naizenik eta oraingoz ez zara nor ez niri ez inori etxerako lanak jartzeko— baina ez ditut erantzunok. Ikusten dudanez zure idazkera harro horretarik, zuk bai badituzu (edo, hobe, uste duzu badituzula) eta asko pozten naiz zure pozaz (eta are gehiago poztuko nintzateke hori horrela balitz) zeren segur naiz ikerketa samalda horren erreferentziak emango dizkiguzula, orain ez bada aurreraxeago. Pena da, beharbada ekonomi-teoriako aldizkariak irakurtzen ez ditudalako ez DAKIT ze hizkuntza eta zergatik pasatu den SVO-tik SOV-ra ez alderantziz eta egiatan diotsut lehenago ere ikaragarri gustatuko zitzaidakeela jakitea eta are gehiago orain azken urteotan egiten ari naizen lan zenbaitengatik.

Intereseko edo gustuko dukezun ez dakit, baina SVO > SOV euskararentzat proposatu zuen Traskek (1977an) eta bada, Ricardo Gómez esaterako, euskara historiaurre urrunean VSO zela dioenik ere (ni ere ez naiz batere kontrako); alderantzizkoa, SOV > SVO ingelesarentzat edo hizkuntza erromantzeentzat proposatu izan da, mundu guztiak dakienez; azkenik, bada SOV > VSO egin duenik
ere (hizkuntza zeltikoak) eta ez dut uste hizkuntza semitikoen aditzahasieran aspaldikoa izan arren Allah-k hala eman zienik.

Kontua da proposamen horien eta beste horrelako zein kontrakoen alde egotea dela gauza bat, JAKITEA beste bat, eta horien "baldintzak" zehaztea beste bat oraindik. Bidebatez, zer da "baldintza" zuretzat, hizkera mota hori ez baita estandarra nire irakurketetan?: 1) kronologia?, 2) Morfologiazko edo sintaxizko egitura eragilea(k)?, 3) Ekonomia-gizartea-irakaskuntza-mass media...-ren ustezko eragina aldaketa prozesuan? Badaezpada ere, sustrato kontuetan bezala, hemen ere barneko azalpenak izan ohi dira sinesgarrienak eta aberatsenak.

Nolanahi ere, ulertuko nuke hau guztia denbora-pasa polit bat baino ez izatea norbaitentzat baina asuntoa da nik ez dudala horretarako asti ez gogo gehiegirik: begira, tipologiaz zerbait jakin nahi baduzu liburu, artikulu eta are aldizkari osoak dira horretarako: hasi Comrie-rekin eta ez gelditu. Horiek dira euskal hizkuntzalariek, hots euskalariek, semitistek, sinologoek zein austronesistek bezala, irakurtzen dituztenak edo irakurri behar dituztenak zure galderak (eta horiek baino apalxeagoak) erantzun ahal izateko.

Horrenbestez, zergatik ez dituzu horiek (edo horietako batzuk, bederen) irakurtzen eta, zure galdera famatu horiek ihardetsiak gelditu badira, guri horrela gaztigatzen? Mesede ederra egingo diguzu, sinis nazazu, beldur bainaiz euskarak iraganean izan dituen eta orain izan d(it)zakeen hitz-ordena(k) ez d(it)ugula —Ricardok eta biok saihesten omen dugun— gure arteko eztabaida hutsaz, edo herri-bozketaz garbituko.

Argi gera bedi honek guztiak ez duela zerikusirik txikiena ere euskarak IZAN BEHAR LUKEEN edo KOMENI LUKEEN edo antzeko edozein gogoetarekin; azken kontu hauek estetika kontuak edo dira eta ni horretarako itsu naiz, hizkuntzalari bezala bederen, eta uste dut kofradiako jende gehientsuenari horrelatsu gertatzen zaiola. Beste hitz batzuez —Arestiren hitzez, zehatzago— esanda, hizkuntzalari legez, piper siku bat inportadujeten jata: Hori Euskaltzaindikoekin edo zure (eta nire) Unibertsitateko Euskara Zerbitzukoekin edo eztabaidatu nahi baduzu, phenómeno! Nik horretan emaitza jakitearekin —emaitzarik baldin bada— aski dut, xehetasunak besterentzat uzten ditut, direla hizkuntza-konpontzaileak, petrikiloak... edo psikiatrak. Hori bai: euskaldun naizen partetik nire hizkuntzak beste edozeinek adinako eskubide eta duintasuna duela uste dut, ez gehiago baina ezta gutxiago ere edozein Frankenstein doktorek hazta, okazta eta txikira ez dezan; ez ni, baizik eta Axular, Jean Etxepare zein garunak bere tokian dituen edozein beharko duzu konbentzitu ez dakit zertarako zure ahuntz-erdara
barregarri hori euskara dela. Ekin eta Jarrai, bada!!

Zure idatzian bada beste puntu bat barregarria oso: doktore omen zaitugu, Ricardo Gómez ezjakin hori ez bezala, bide batez. Kontxo-kontxo, ze ondo! Eta teoria ekonomikoan gainera! Ene bada, hau da poza! Hautsi da anfora eta hautsi da Ricardo eta nire "monopolio linguistikoa" (hauskorra bide zen, halere...) Salbatu da gure hizkuntza, salbatu gara euskalariok eta biba zu!

Baina Ricardo Gómezek edozein hizkuntz-azterketaren oinarrizkoenak zuri eta besteri hemen azaltzen denbora askotxo galtzeaz landa, bere alorreko —euskal linguistika eta filologiako— zenbait doktorek baino gauza hoberik eta estimaturik argitaratua du aspaldixko (Filoblogia honetatik kanpo bada ere) eta gainera, agian zure gaitzerako, aurki doktorea dukegu bera ere (nahiz eta ez, hau pena!, teoria
ekonomikoan). Ez dut ikusi inoiz tontakeria handiagorik Ricardori hizkuntzalari txartela zu bezalako batek eskatzea baino. Hori duk eta doktore-agiriari etekina ateratzea! Ez nuen uste (horrelako) paper zati batek inor hainbeste harro zezakeenik, baina oker nintzen, noski. Izango dituzu pozik zure familia,
etxebizitzakoak, Sailekoak, Unibertsitateko ikasle-jendea eta gainerako aberkideak oro ere, jakina, zugan duten harribitxiagatik!! Eta hala dateke, segurki Errektore —lehenago Euskara Errektoreorde izana— eta Mundu Zabalean gainerako ekonomista eta kontableak, ikusirik beren anai-arrebek duten aitzinamendua gure artean!!

Gogoan dut, askok legez, Chomskyk zioena, alegia berari —baina ez bere alorreko kongresu edo "foroetan"!— era horretako paperak eta baimenak soziologo, politologo, ekonomilari eta antzekoek (hots, alor "gogor" ezinagoetakoek) eskatzen zizkiotela, Vietnamgo Gerraren aurka edo zerbait zioenean, demagun, jende horiek ez baitute edozein astakirtenen iritzi eta teoriak jasateko eroapenik;
aldiz, matematikariek, biologoek, fisikariek edo hizkuntzalariek (hots,alor "biguñago"-etakoek edo) horiek ez omen zioten inoiz horrelako ezer eskatzen, ia pulamentuzko ezer esateko zuen galdetu eta adi-adi entzun baino. Hemen, Euskal Mundutxoan, are pausu bat gehiago eman dugu: hemen zuzen-zuzenean ekonomista jakintsuek (edo, beno, horretan edo doktore ei direnek) erabakiko dute nor den Nor eta nork daramakeen monopolioa edo zenbatekoa datekeen bakoitzaren partehartzea... are hizkuntzalaritzan ere! Biba gu ta gutarrak, kogno! Tiene usté una grasia ke no se pué aguantá!

Nik erregu bat dut, halere. Euskaldunok eta euskotarrok betidanik misiogintzan izan dugun eta oraindik gelditzen zaigun zaletasun eta amorrua kontuan izanik, ez al ditugu esportatuko gure ekonomistak (eta, nahi badute, soziologgo eta politologoak ere), monja eta frailez urritzen hasiak omen garenez, Australian, Madagaskarren, Amazonian, Madrilen, Parisen eta... M.I.T.-en bertan, ze arraio!—
izan dezaten gure aurrerapen eta balentrien berri? Gure hizkuntzazko berri onak ukatuko al dizkiegu ume errukarri guztioi? Hala eginez ez Sabinok ez Jaungoikoak ez begaitzate barka! Esan dut joseba 2006-01-10 @ 22:04

[70] [⇶]