"(-)i(-)" prefijoa, infijoa edo sufijoa lotzen dira kin ideia datiboa, edo modu orokorrago batean esanda, kin nolabaiteko ideia direkzionala

Azken egunotan egon gara mintzatzen burúz "-i-" infijo bat zein den agertzen an "niñdduen/ziñdduen" adizki transitiboak, berdin nola an "nintzan" intransitiboa ere, halan ze "-i-" hori etorriko litzaké ti "*i-tu-n" eta "i-za-n" aditzak respektiboki (aditz horiek lehenago izanen zirén "*e-i-tu-n" eta "*e-i-za-n": azken aditz horretaz mintzo ginén adibidez hemen).

Baina, gaurko kontua dá: zéin da "-i-" morfema horren signifikantza edo ideia orokorra? Lakarra-k (2018) dio an bere "Euskararen historiaurrea" (2018)":

...: igorri, ikusi, izeki, izan; aditz hauek oro noizbait datiboko jokoa bide zuten zenbaitekin lekukotua den bezala (cf. Oregi 1974). [Lakarra, 2018:137]

Esan nahi baita ze Lakarra-k lotzen dú "-i-" morfema hori kin ideia datiboa, edo modu orokorrago batean esanda, kin nolabaiteko ideia direkzionala. Finean, partikula prepositibo zahar horrek esannahi hori berbera izanen dú noiz erabiltzen den an bere versio postpositiboa ("-i"). [2119] [>>>]

Euskal Hiztegi Historiko-Etimologikoa, EHHE (2019): "...; zubereraz '-ei-'dun formak beranduago agertzen dira testuetan..."

Genioenez, zubererako "-i-"-dun formak (nola "hark hura niri dereit > deit") akaso azaldu litezke bidéz analogia kin "izan" aditzeko "nor-nori" formak (nola "hura niri "zait") , horrela emanez batasun gehiago ki sistema verbal osoa. Hortaz, berrikuntza analogiko hori gertatuko zén gain oinarrizko "*eradun" aditza (bilakaera fonetikoa izatekotan, berdin oinarrituko litzaké an "*eradun" aditza), halan-ze, printzipioz, espero genuke "-i-"-dun testigantzak (irregularrak) agertzea beranduago zein "-u-"-dun regularrak. Ikus daigun horretaz zér dioén le EHHE ("le" dá partikula prepositibo-postpositibo bat zeintaz mintzo dén Lakarra [2018], eta zeini egotzi dakioke balio aktiboa, iragarriz sujetu pasiboak edo sujetu aktiboak ere):

...; zubereraz -ei-dun formak beranduago agertzen dira testuetan... [EHHE, 2019]

Testigantza idatziak batzuetan izan ahal dirá apetatsuak, baina kasu honetan bát datoz kin goragoko logika, zein mugitzen dén tik regularitatea aldén irregularitatea. [Ikus sarrera hau. "derauo  > deraio >  dereio > derio > deio > dio"] [2028] [>>>]

Saiatuz ematen interpretazio bat ki 'la/ra' partikula an '*e - i - ra - n < *e - i - la - n'

Atzokoan amaitzen genuén gure sarrera kin hitz hauek:

Gure ikuspegitik, ordea, eta atzokoan genioenez, "-ra-" hori ez litzaké baizik aditz-erro zahar bat, zeinen jatorria egonen litzake an partikula zaharrá "la/ra" (nolabaiteko aditz-argumentuen hedatzailea, aditz-irismenaren hedatzailea), an atzoko aditz-pratizipioá: *e - i - ra - n < *e - i - la - n..

non mintzo ginén gain "la/ra" aditz-partikula hori an terminuak on "nolabaiteko aditz-argumentuen hedatzailea, aditz-irismenaren hedatzailea". Horrekin nola edo hala referitzen ari ginén ki papera zein Lakarra-k (2006) egokitzen zión ki  partikula hori an berak proposariko bilakaera bat zein hasiko zén kin erabilera datibo hutsa (adibidez an "*eradun"), eta zein bere ustez gerora bihurtuko zén zerbait zabalagoa, adieraziz zerbait nola:

... una simple adición de actante. [Lakarra, 2006:584]

Gogora daigun sarrera hura, osoa:

• Lakarra (2006): "..., posiblemente, tal oposición había iniciado su transformación hacia una simple adición de actante ..."

Atzokoan aipatzen genuén ondoko hitzak te Lakarra (2006:584-585) non referitzen zen ki "*e-ra-dun" aditza nola datiboa te "*e-dun":

..., *e-dun 'haber' / *e-ra-dun 'dativo de *e-dun', ... [Lakarra, 2006:584-585]

Hor Lakarra mintzo da gain oposizioa arten "-da-" partikula zaharrago bat eta bere ustezko versio berriagoak: "-la-" eta gero "-ra-", zeinen artean egonen zén evoluzio fonetiko bat baina baita evoluzio semantiko bat:

..., posiblemente, tal oposición [arten "-da-" eta "-la-"/"-ra-"] había iniciado su transformación hacia una simple adición de actante como ocurre en más de uno de los supuestos "causativos" en -ra-: ekarri 'traer' / e-ra-karri 'atraer' y no 'hacer traer', *e-dun 'haber' / *e-ra-dun 'dativo de *e-dun; etc. [Lakarra, 2006:585]

Evoluzio zahar horretan agertuko zén, adibidez:

*e-ra-dun 'dativo de *e-dun', ... [Lakarra, 2006:585]

non gehitutako aktantea izanen litzaké argumentu datiboa. 

Gure kasu honetan ("*e - i - ra - n < *e - i - la - n" aditzean), "la/ra" partikulak hedatuko luké "*e - i - za - n" aditzaren esangura ti singularra ki plurala (*e - i - ra - n), nolabait zabálduz aditzaren irismena ti elementu bakar bat (an singularra) ki elementu bi edo gehiago (an plurala), eta zentzu horretan hedátuz aditzaren irismena, nola genioén gorago. 

Zentzu horretan, "la/ra" partikulak akaso beti izan du ber paper hedatzailea (an aplikazio ezberdinak: adibidez kasu honetan an aplikazio intransitiboa), halan ze "*e - i - ra - n < *e - i - la - n" aditz-aplikazio  plurala soilik izanen zén beste aplikazio bat te partikula hori. [1971] [>>>]

"i" prepositiboa eta postpositiboa, eta "-(k)i" ere (gure analisian jatorri berekoa), agertzen dirá kin zentzu datiboa

Gaurkoan gogoratu nahi genuke ondoko sarrera hau (zati bat), non azpimarratzen genuén "za" partikula:

• Lakarra (2018). "..., gi-, la-, da-, za-, le-, i- / -ki, -la, -da/ -t, -z(a), -le, -i bezalako bikoteak."

Horrá, Lakarra-k (2018) emandako zerrendatxo inkonpleto bat non agertzen dén atzo aipatutako "za" partikula arten beste partikula-bikote batzuk zein baita erabili dirén prepositiboki barne preposizio hizkuntza berreraiki bat: 

..., gi-, la-, da-, za-, le-, i- / -ki, -la, -da/ -t, -z(a), -le, -i bezalako bikoteak.

Beraz, errepikatzen dugú: sinpleki arituko ginake gain partikula prepositibo zahar bat orain rekuperatua bidéz mekanismo propio bat an bere erabilera finala. Euskara hutsa, aukeran.

Eta, bide batez, azpimarratuko genuke beste partiluka-bikote prepositibo eta postpositibo horietako bat: "i- / -i" (ikus ere herenegungo sarrera):

eta baita "-(k)i" ere (gure analisian jatorri berekoa, baina kin "k" epentetikoa), zein orobat agertzen dén kin zentzu datiboa. [1963] [>>>]

Lakarra (2018) gain "-le" < *le-: "... igaro zen preposizioa postposizio izatera (berranalisiz, agian)."

Aurreko egunetan aipatu ditugú zenbait baliabide prepositibo zein izanen lirakén kandidatu ezin hobeak za izan gaur egun (ere) preposizio:

Horrá, Lakarra-k (2018) emandako zerrendatxo inkonpleto bat non agertzen dén atzo aipatutako "za" partikula arten beste partikula-bikote batzuk zein baita erabili dirén prepositiboki barne preposizio hizkuntza berreraiki bat: 

..., gi-, la-, da-, za-, le-, i- / -ki, -la, -da/ -t, -z(a), -le, -i bezalako bikoteak.

Beraz, errepikatzen dugú: sinpleki arituko ginake gain partikula prepositibo zahar bat orain rekuperatua bidéz mekanismo propio bat an bere erabilera finala. Euskara hutsa, aukeran.

Zerrenda inkonpleto horretan agertzen zaigú "le-" partikula, zeintaz Lakarrak dio an bere "Euskararen historiaurrea" (2018):

Hori gertatzen da -le (< *le-) atzizkiarekin: (...), soilik erregela fonologiko hori gertatu ondoren igaro zen preposizioa postposizio izatera (berranalisiz, agian). [Lakarra, 2018:188-189]

Hortxe dugú "le" preposizioa, kin balio agentea, euskaratik bertatik berreraikia, ustez erabilera oso zaharrekoa eta  akaso oso egokia gaur egun ere, noiz adibidez lotzen sujetu postverbalak edo pazienteak (besteak beste). Eta, gure ikuspuntutik, guztiz aukeran, hala nahiko balitz. Erabilerak esanen. [1817] [>>>]

Lakarra (2018). "..., gi-, la-, da-, za-, le-, i- / -ki, -la, -da/ -t, -z(a), -le, -i bezalako bikoteak."

Amaitzen genuén atzo gure ohartxoa, esanez ondokoa gain desdoblamendua (= aukerako aurreratzea) on "za" partikula destinatibo-finala:

[za]... sinpleki da partikula prepositibo zahar bat orain rekuperatua bidéz mekanismo propio bat an erabilera nagusiki destinatibo-finala. Euskara hutsa, aukeran.

eta gorago genioén:

Bai, hor daukagu estruktura final bat oso erabilia artén idazle zaharrak:

konsegitu zegientzat

non agertzen zaigún "-tzat" sufijoa, zeinen bihotzean dugún "za" partikula zahar bat zein den aurkitzen artén Lakarra-ren partikula prepositibo berreraikiak (akaso jatorriz intensibo-pluralgilea).

Horrá Lakarra-k (2018) emandako zerrendatxo inkonpleto bat non agertzen dén atzoko "za-/-za" bikote prepositibo/postpositiboa tartén beste bikote batzuk zein baita erabili dirén prepositiboki an euskara prepositibo zahar berreraikia: 

..., gi-, la-, da-, za-, le-, i- / -ki, -la, -da/ -t, -z(a), -le, -i bezalako bikoteak.

Beraz, errepikatzen dugú: sinpleki arituko ginake gain partikula prepositibo zahar bat orain rekuperatua bidéz mekanismo propio bat an erabilera destinatibo-finala. Euskara hutsa, aukeran. [1815] [>>>]

Lakarra (2006): "..., posiblemente, tal oposición había iniciado su transformación hacia una simple adición de actante ..."

Atzokoan aipatzen genuén ondoko hitzak ganik Lakarra (2006:584-585) non referitzen zen ki "*e-ra-dun" aditza nola datiboa on "*e-dun":

..., *e-dun 'haber' / *e-ra-dun 'dativo de *e-dun', ... [Lakarra, 2006:584-585]

Hor Lakarra mintzo da gain oposizioa artén "-da-" partikula zaharrago bat eta bere ustezko versio berriagoak: "-la-" eta gero "-ra-", zeinen artean egonen zén evoluzio fonetiko bat eta baita evoluzio semantiko bat ere:

..., posiblemente, tal oposición [artén "-da-" eta "-la-"/"-ra-"] había iniciado su transformación hacia una simple adición de actante como ocurre en más de uno de los supuestos "causativos" en -ra-: ekarri 'traer' / e-ra-karri 'atraer' y no 'hacer traer', *e-dun 'haber' / *e-ra-dun 'dativo de *e-dun; etc. [Lakarra, 2006:585]

Evoluzio zahar horretan agertuko zén, adibidez:

*e-ra-dun 'dativo de *e-dun', ... [Lakarra, 2006:585]

non gehitutako aktantea izanen litzaké argumentu datiboa. [1797] [>>>]

Lakarra (2006). "..., *e-dun 'haber' / *e-ra-dun 'dativo de *e-dun, ..."

Zioén Josu Lavin-ek herenegun buruzki "*e-ra-dun" aditza:

deRAuçut: RA hori RA factitivoa da!

Baina justuki an "*e-ra-dun" aditza, "-ra-" partikula interpretatu ahal da gehiago nola datiboa zeinda nola faktitiboa (kausatiboa). Lakarra (2006:584-585) honela referitzen da ki aditz hori:

..., *e-dun 'haber' / *e-ra-dun 'dativo de *e-dun', ... [Lakarra, 2006:584-585]

non "-ra-" izanen litzaké hirugarren partikula datiboa, nola genioén hemen. [1796] [>>>]

Lakarra-k (2006) azaltzen dú "-ts(i)" bukaera verbala abiátuz tik etimologia on "euskara" hitza

Lakarra-k (2006) azaltzen dú "-ts(i)" bukaera verbala abiátuz tik etimologia on "euskara" hitza, honela: 

Saiatuko gara ulertzen eta komentatzen azalpen hori an ondorengo sarrera(k). [1787] [>>>]

de Rijk (1995): "..., we remember that the suffix '-la' represents the original shape of the allative case ending, which later turned into '-ra' because of its invariable intervocalic occurrence."

Gaurkoan azpimarratu nahi genituzké ondorengo hitzak on Lakarra (2006), nok aipatzen dú de Rijk (1995):

From a diachronic point of view, however, we remember that the suffix -la represents the original shape of the allative case ending, which later turned into -ra because of its invariable intervocalic occurrence. [Lakarra, 2006:596]

Horrela, "-ra" adlatiboa izanen litzaké ber "-la"  adlatibo zaharragoa, zein finenan izanen zén "la" partikula modala, zein ager litekén prepositiboki eta postpositiboki. Puntu horretaz gogoratu nahi genuke ondorengo sarrera: 

• [1717] Lakarra (2018): "... '-ra' (mendira) eta '-la' (mendialat) jatorri bereko dira segurki, ..."

Atzo irakurtzen genuenez:

... -ra (mendira) eta -la (mendialat) jatorri bereko dira segurki, ...[Lakarra, 2018:152]

non:

... , la- hori: ... beraz, flexio-marka genuen, eta ez erro: preposizio eta aurrizki lokatiboa izan genuen atzizki baino lehen.[Lakarra, 2018:153]

hola ikusten dugularik nóla partikula prepositibo berbera ("la ...") joan bide den ematen aukera postpositibo ezberdinak, tartean adlatiboa. Esan nahi baita ze "la ..." izan ahal da alternatiba adlatibo egoki bat ki "ki ..." preposizio orokorragoa (datiboa, destinatiboa eta finala ere), noiz nahiago den:

Joan naiz la mendia zein komentatu genuen atzo = Joan naiz ki mendia zein komentatu genuen atzo

Erabilera horretan, "la ..." sinpleki berriro izanen litzaké prepositiboa, nola an garai zaharragoak.

Esan nahi baita ze "-ra" adlatiboaren "-r-" hori ez litzaké epentetikoa. [1786] [>>>]

Lafon (1943) dú erakusten "la opinión tradicional" zeintaz Lakarra mintzo zen an herenegungo aipua

Herenegun aipatzen genituén ondoko hitzak on Lakarra (2006):

Es preferible, diría que imprescindible, suponer contra la opinión tradicional que primero se dio el alargamiento de participios en -ki/-tsi y sólo más tarde y únicamente en algunas de las bases a las cuales fueron añadidos tales sufijos se desarrollaron formas sintéticas; no veo cómo la hipótesis contraria podria explicar la distribución y cronología tanto de las extensiones de las formas sintéticas como las extensiones de las no conjugadas. [Lakarra, 2006:595]

non Lakarra mintzo zaigún gain iritzi tradizional bat zein justuki Lafon-ek erakusten baitzuen an atzoko aipua:

Le biscayen possède encore une autre forme de ce participe, eutsi, dont le -ts- doit provenir des formes personnelles telles que deutso (deuso des Refranes) ...(...) (Lafon 1943: II, 18).

Nola genioén herenegun, kasu horretan bat gatoz kin Lakarra. [1782] [>>>]

Lafon (1943): "Dans les Baskische Studien (p. 34), il [Schuchardt-ek, 1893] affirme avec raison qu'il n'y a pas "d'exemple indubitable d'elargissement d'une racine verbale au moyen de '-ki', d'un '-ki' qui n'ait rien a faire" avec le '-ki' des formes a valeur de datif."

Lakarra-k (an "Datos sobre iniciales, cambio tipológico y prehistoria del verbo vasco", 2006:594) aipaten dú Lafon (1943), nok, bere aldetik, aipatzen dú Schuchardt-en konklusio bat (1893) zeintan hizkuntzalari alemaniar famatuak dioen ze berak ez du aurkitu bat ere adibide dudabakorik non "-ki" partizipio-luzapenak ez duen zerikusirik kin balio datiboa:  

Dans les Baskische Studien (p. 34), il [Schuchardt-ek, 1893] affirme avec raison qu'il n'y a pas "d'exemple indubitable d'elargissement d'une racine verbale au moyen de -ki, d'un -ki qui n'ait rien a faire" avec le -ki des formes a valeur de datif.

Lafon ere ados agertzen da. [1781] [>>>]

Behin mekanismoa sortuta, mekanismoa berez ibil daiteke, sortuz forma berriak (zaharberriak) baldin erabiltzaileek hala nahi edo behar badute

Jarráiki egun hauetako haria, Lakarra-k (2006) dio:

Es preferible, diría que imprescindible, suponer contra la opinión tradicional que primero se dio el alargamiento de participios en -ki/-tsi y sólo más tarde y únicamente en algunas de las bases a las cuales fueron añadidos tales sufijos se desarrollaron formas sintéticas; no veo cómo la hipótesis contraria podria explicar la distribución y cronología tanto de las extensiones de las formas sintéticas como las extensiones de las no conjugadas. [Lakarra, 2006:595]

Horren kontrargudio partzial bat izan liteke ze akaso diakronikoki forma sintetikoak galdu dirá askoz gehiago zein partizipioak (iraunkorragoak zeren erabiltzen baitziren an forma perifrastikoak), halan-ze gelditu dirá askoz partizipio gehiago zein adizki sintetikoak. Hori esanda, gure ikuspegitik ere, "-ki" morfema sortuko zén, bidéz epentesia, nagusiki géhituz "-(k)i" gain aditz-erro ez-jokatuak, hola bide emánez ki flexio jokatu indirektoak kin "-ki".

Halere, behinda hasi erabiltzen "-ki" an forma sintetikoak, arazogabe sor zitezken beste forma jokatu batzuk nahiz ez existitu "-ki" partizipiorik, analogiaz. Gauza da ze, behin mekanismoa sortuta, mekanismoa berez ibil daiteke, sórtuz forma berriak (zaharberriak) baldin erabiltzaileek hala nahi edo behar badute. [1780] [>>>]

Baina, batzutan, evoluzio hori ez da batere erraza gaiti arazo intra eta extralinguistikoak ze oztopatzen dutén aldaketa guztiz natural, normal eta garatzaile hori

Atzokoan Txopi-k galdetzen zuen:

Azkeneko artikuloen arabera, hizkuntzak dira aldatzen, beti ari dira aldatzen, beraz:

- Zergatik dugu beldurra ki hizkuntz aldaketa? Zeren aldaketa hau da gauza nahiko naturala eta normala. 

...

Barkatu egiteagatik hauek galdera petral-filosofiko, baina norbaitek zuen erantzun beharko. 

[Txopi]

Eskerrik asko, Txopi gaiti zure galdera guztiz interesgarriak, zeini saiatuko garen erantzuten banan banan an ondorengo sarrerak. 

Bai, ikusten ari gara nóla euskara (antzera nola beste edozein hizkuntza) dén emaitza ti prozesu garatzaile luze eta aberats bat non orohar jarraitu diren ber pausuak zein segitu diren an munduko beste hizkuntza asko.

Adibidez morfologikoki, hasiera bateko erakusle moduko batzuk (hala nola "da", "a" edo "o") bihurtuko zirén izenorde eta baita aditz-konkordatzia, eta areago, ikusten dugu nóla partikularki sujetu-konkordantziak fosilduko zirén postverbalki, eginez oso probablea sujetuaren posizio postverbala an garai ondo zaharrak, barnén, adibidez, sintaxi ez-ergatibo bat. Horretaz mintzo ginén adibidez an sarrera hau: 

• [1055] Lakarra (2009) dú defendatzen ze protoeuskara zaharrena ez litzake ergatiboa

Aurreko sarreretan ikusi dugu nóla egun (sinkronikoki) ergatibo plurala ez den existitzen an euskal hizkera nagusiak (sartalde edo zentroan), eta nóla, adibidez ekialdean, egon ahal dirén ergatibo-erabilera partzialak, konkretuki optatiboak an egoera kontextual inanbiguoak. Hildo horretatik, atzo genioen nóla, ikuspuntu diakronikotik, ergatibitatea ez dén baizik beste funtzionalitate sintaktiko-komunikatibo bat, zein ager, desager edo moldatu ahal den an korrontea on evoluzio linguistikoa. 

Eta adibidez, gertatzen da ze hain diakronista influiente bat nola Joseba Lakarra ari da postulatzen ze protoeuskara zaharrena (el PV más antiguo)... ez litzake ergatiboa ("Forma canónica y cambios en la forma canónica de la lengua vasca: hacia los orígines del bisilabismo", Lakarra, 2009:565):

Ez litzake ergatibo, ez SOV, ez aglutinatzaile, ez luke izanen flexio verbal konplexurik...

Edonola den ere (hemen adibidez, mintzatuz burúz ergatiboa, defendatu dugú OVIS ordena zaharra, nondik derivatuko zén SOV gutxio zaharra), ezaugarri horiek guztiak izan dirá, noizbait, erantzun konkretuak ki arazo konkretuak zein joan diren sortzen barrén aro konkretuak on hizkuntzaren bizitza, eta akaso izan dirá, garai batean, erantzun funtzionalenak respektu garai horretako zirkunstantziak.

Baina, zirkunstantziak aldatzean, beharrak aldatzean, erantzun egoki horiek beroriek bihurtu ahal dira arazotsu baldin sintaxiak (hizkuntzak) ez badaki evoluzionatzen nola egin ohi zuen: OVS edo SOV postpositiboak dirá adibide paradigmatikoak respektu beharra on evoluzioa azpi baldintza exigenteak. Eta, jakina, ergatibitatea ere evoluzionatu ahal da.

Bai, sintaxiak, ahal badute, evoluzionatuko dirá naturalki bilátuz komunikazio potenteagoa noiz jóan aurkitzen baldintza eta behar komunikatibo exigenteagoak. Baina, batzutan, evoluzio hori ez da batere erraza zatio arazo intra eta extralinguistikoak zein dúten oztopatzen aldaketa guztiz natural, normal eta garatzaile hori. Hizkuntzalarien zeregina dá evoluzio guztiz aberasgarri horri alfonbra gorria jartzea. [1760] [>>>]

Lakarra (2018): "... '-ra' (mendira) eta '-la' (mendialat) jatorri bereko dira segurki, ..."

Atzo irakurtzen genuenez:

... -ra (mendira) eta -la (mendialat) jatorri bereko dira segurki, ...[Lakarra, 2018:152]

non:

... , la- hori: ... beraz, flexio-marka genuen, eta ez erro: preposizio eta aurrizki lokatiboa izan genuen atzizki baino lehen.[Lakarra, 2018:153]

hola ikusten dugularik nóla partikula prepositibo berbera ("la ...") joan bide den ematen aukera postpositibo ezberdinak, tartean adlatiboa. Esan nahi baita ze "la ..." izan ahal da alternatiba adlatibo egoki bat ki "ki ..." preposizio orokorragoa (datiboa, destinatiboa eta finala ere), noiz nahiago den:

Joan naiz la mendia zein komentatu genuen atzo = Joan naiz ki mendia zein komentatu genuen atzo

Erabilera horretan, "la..." sinpleki berriro izanen litzaké prepositiboa, nola an garai zaharragoak. [1717] [>>>]

Lakarra (2018) gain "-la" postpositiboa: "...: preposizio eta aurrizki lokatiboa izan genuen atzizki baino lehen."

Komentatzen genuén atzo nóla euskaran báden "-la" nexu konplementatzaile postpositiboa, eta baita "ze" nexu konplementatzaile prepositiboa (hala nola ere aukera bikoitza), eta nóla "ze" prepositiboa dén ateratzen ti prozesu sortzaile oso interesgarri bat zein abiatu zen kin "ez" partikula negatiboa (ez al da guztiz bitxia?), nondik joanen zen gramatikaltzen "ezen" (zein ez baita baizik "ez" partikula an kasu inesiboa) eta handik "ze" aldaera monosilabiko konpletiboa (eta baita bestelakoa ere).

Baina halako gramatikalizazioak ez dira soilik gertatu an baliabide prepositiboak. Gaur egungo baliabide postpositiboak ere bádute euren bilakabidea, zein ez den gutxio interesgarria. Har daigun adibidez azken sarreretan aipatutako "-la" postpositiboa, zein ez bide zen zuzenean sortu konpletibo eta postpositiboa, baizik-ze izanen zén emaitzá on gramatikalizazio-prozesu luze bat zeinen abiapuntua izan bide zén prepositiboa. Ikustagun ondoko hitzak ganik Joseba Lakarra an bere "Euskararen historiaurrea" (2018):

Ez, aldiz, la- hori: eskubian (beranduago, historikoki) aurkitzen direnez landa, ez dugu *la errorik (...) eta hor, beraz, flexio-marka genuen, eta ez erro: preposizio eta aurrizki lokatiboa izan genuen atzizki baino lehen.[Lakarra, 2018:153]

Esan nahi baita ze "-la" konplementatzaile postpositiboa ere ez bide zen hasi nola atzizki, baizik nola preposizio eta aurrizki. Zinez, interesgarria. [1716] [>>>]

Lakarra (2018): "..., 'la-' hori (...) preposizio eta aurrizki izan genuen atzizki baino lehen."

Duela gutxi (eta hemen eta hemen) Lakarra (2018) mintzatu zaigu gain "e" euskal tresna prepositiboa, zein egonen zen gramatikalizatua abiátuz ti "her" >"*he". Preposizio hori sorreran izanen zén lokatiboa, baina jarraikiz bide propio bezain universal horietako bat, bilakatuko zén genitibo:

Hainbat hizkuntzatan genitiboa lokatiboaren bilakabide edo espezializazioa da: cf. lat. de ciuitate / **de Petro: gazt. de Madrid / de Pedro. [Lakarra, 2018:134]

Esan nahi baita ze jatorri berekoak liraké "e" aitzin-lokatiboa eta genitibo zaharra:

Orain arte azaldu gabeko (...) e-thorr-i, (...), ez bide da *he- preposizioa baizik, aitzin-lokatiboaren jatorria bera, ... [Lakarra, 2018:137]

Aitzin-lokatibo horietan, hemen aipatzen genuén "-ai" inesibo indoeropar zaharra, nondik etorriko baitzén "-ae" inesibo latino zaharra, zein gero bihurtuko zén "-ae" genitiboa ...

Gaurkoan Lakarra mintzatuko zaigu gain "la" preposizio zaharra, zein egonen litzake an jatorria te atzikiak nola "-ra" (mendira) eta "-la" (mendialat):

 ..., 'la-' hori (...) preposizio eta aurrizki izan genuen atzizki baino lehen. [Lakarra, 2018]

Hortxe izan ahal dugu, beraz, "la" euskararen preposizio zaharra ki eman adlatiboa:

Joango naiz la mendia.

non. arras interesgarria dateke ze ...

..., 'la-' hori (...) preposizio eta aurrizki izan genuen atzizki baino lehen. [Lakarra, 2018]

[1628] [>>>]

Heine (2003): "... and to explain why they [grammatical forms] are structured the way they are."

Atzo ikusten genuen nóla Lakarra-k (2018) aipatzen zuén Shields (2005) nok aipatzen zuén Fox (1995) mintzátuz gain "legeak" an hizkuntzen garabidea ("laws" of language development"), zeinen arabera determinatu ahalko litzake zéin aldaketa izan ahal diren probableagoak zein besteak, hala nola ere zéin izan ahal den norabide orokorra an aldaketa linguistikoa:

One of the most significant recent developments in the field of historical linguistics has been the identification of what Fox (1995: 194) calls «'laws' of language development» - a methodology «for determining which changes are more likely than others, and ... criteria for determining the overall direction of linguistic change.» This methodology is largely an aspect of what has come to be known as «grammaticalization theory» (Shields 2005: 53).

Aipu hori aterea dago ti ondorengo textua, non Shields-ek (2005) orobat aipatzen duén Heine (2003) esánez ze "gramatikalizazio-teoriaren" helburuetako bat dá azaltzea zergátik hizkuntzen forma gramatikalak dauden estrukturatuak nola dauden:

... and to explain why they [grammatical forms] are structured the way they are. [Heine, 2003]

Eta gauza da ze artikulu-sarrera hori ondo erabil liteke ki laburbildu a helburuak on hizkuntzalaritza funtzionala. [1621] [>>>]

Lakarra-k (2018) aipatzen dú Shields (2005), nok aipatzen du Fox (1995) mintzátuz gain «'laws' of language development», alegia gain «'legeak' on garabideak»

Atzokoan genioen ze:

• "Bideak izaten dirá hain propioak nola universalak: "Hainbat hizkuntzatan genitiboa lokatiboaren bilakabide edo espezializazioa da" (Lakarra, 2018)"

eta puntu horretaz, gaur honatu nahi genuke ondorengo aipua zein Lakarra-k jasotzen duén (an bere "Euskararen historiaurrea", 2018) afinda ireki bere atala dedikatua baita ki "Gramatikalizazioa eta berreraiketa" (barnén "Euskararen historia", 2018):

One of the most significant recent developments in the field of historical linguistics has been the identification of what Fox (1995: 194) calls «'laws' of language development» - a methodology «for determining which changes are more likely than others, and ... criteria for determining the overall direction of linguistic change.» This methodology is largely an aspect of what has come to be known as «grammaticalization theory» (Shields 2005: 53).

Hortaz, Lakarra-k (2018) aipatzen dú Shields (2005), nok aipatzen du Fox (1995) mintzátuz gain «'laws' of language development"», alegia gain «'legeak' on garabideak». [1620] [>>>]

Bideak izaten dirá hain propioak nola universalak: "Hainbat hizkuntzatan genitiboa lokatiboaren bilakabide edo espezializazioa da" (Lakarra, 2018)

Aurreko bi postetan (hemen eta hemen) Lakarra (2018) mintzatu zaigu burúz "e" euskal tresna prepositiboa, zein egonen zen gramatikalizatua abiátuz ti "her" >"*he". Preposizio hori sorreran izanen zén lokatiboa, baina jarraikiz bide propio bezain universal horietako bat, bilakatuko zén genitibo:

Hainbat hizkuntzatan genitiboa lokatiboaren bilakabide edo espezializazioa da: cf. lat. de ciuitate / **de Petro: gazt. de Madrid / de Pedro. [Lakarra, 2018:134]

Esan nahi baita ze jatorri berekoak liraké "e" aitzin-lokatiboa eta genitibo zaharra:

Orain arte azaldu gabeko (...) e-thorr-i, (...), ez bide da *he- preposizioa baizik, aitzin-lokatiboaren jatorria bera, ... [Lakarra, 2018:137]

Aitzin-lokatibo horietan, hemen aipatzen genuén "-ai" inesibo indoeropar zaharra, nondik etorriko baitzén "-ae" inesibo latino zaharra, zein gero bihurtuko zén "-ae" genitiboa:

Hizkuntzen ibilbidean, askotan, erabilera sintaktiko zaharragoak gelditzen dirá fosilduak an morfosintaxia on zenbait hitz edo esapide zein, izanki erlatiboki laburrak eta maiz erabiliak, ez diren hain errazki aldatzen.

Hala gertatu zen kin "-ai" inesibo indoeuropar zaharra, zein denbora batez geldituko baitzen fosildua an esapide latinoá "Romae = in Roma", nola aipatzen genuen hemen; eta antzekoa gertatu da kin "-cum" soziatibo latino postpositiboa, zein aurkitzen dén fosildua an estruktura morfologikoa on gaztelaniazko esapideá "contigo", zein, ezaguna denez, datorren ti esapide zaharragoá "ticum", non soziatiboa bikoiztu baita pre eta postpositiboki.

Antzera ere gerta zitekén kin "-e" marka genitibo zaharra, nondik sortuko zén "-en" modernoagoa. Ikus, puntu horretaz, zer dioten Miren Azkaratek eta Patxi Altunak an euren "Euskal morfologiaren historia" (2001:95):

Atzizki honek dituen bi formen artean, -(r)e eta -(r)en, Mitxelenak ez du zalantzarik -(r)e dela forma zaharra,...

Etxeparegan (1545) aurki dezakegu oraindik -(r)e zaharraren aztarna:

Mossen Bernat Echaparere cantuya

[Azkarate-Altuna, 2001:95]

Hortaz, "-e" dá marka zaharra on genitibo postpositiboa, zeini gerora gehituko zitzaion "-n" itxuran inesiboa, emanez "-en", akaso afin eman preseski gorputz fonetiko handiagoa ki "-e" marka genitiboa. Baina, nolabait esan, ideia genitiboa bázen justuki an "-e" marka, zeinen kontraparte prepositibo naturala dén "e-" partikula, zein izan zitekén prepositibo genitiboa, eta zein ager litekén an "e-ne" ondo zaharra ere (akaso hor ere bikoiztuta, "ene", berdin nola an "contigo"), eta zein izango litzakén (partikula genitibo prepositibo hori) euskararen beste harribitxi bat, noizbait landu beharrekoa.

Bideak izaten dirá hain propioak nola universalak. [1619] [>>>]