Saiatuz ematen interpretazio bat ki 'la/ra' partikula an '*e - i - ra - n < *e - i - la - n'

Atzokoan amaitzen genuén gure sarrera kin hitz hauek:

Gure ikuspegitik, ordea, eta atzokoan genioenez, "-ra-" hori ez litzaké baizik aditz-erro zahar bat, zeinen jatorria egonen litzake an partikula zaharrá "la/ra" (nolabaiteko aditz-argumentuen hedatzailea, aditz-irismenaren hedatzailea), an atzoko aditz-pratizipioá: *e - i - ra - n < *e - i - la - n..

non mintzo ginén gain "la/ra" aditz-partikula hori an terminuak on "nolabaiteko aditz-argumentuen hedatzailea, aditz-irismenaren hedatzailea". Horrekin nola edo hala referitzen ari ginén ki papera zein Lakarra-k (2006) egokitzen zión ki  partikula hori an berak proposariko bilakaera bat zein hasiko zén kin erabilera datibo hutsa (adibidez an "*eradun"), eta zein bere ustez gerora bihurtuko zén zerbait zabalagoa, adieraziz zerbait nola:

... una simple adición de actante. [Lakarra, 2006:584]

Gogora daigun sarrera hura, osoa:

• Lakarra (2006): "..., posiblemente, tal oposición había iniciado su transformación hacia una simple adición de actante ..."

Atzokoan aipatzen genuén ondoko hitzak te Lakarra (2006:584-585) non referitzen zen ki "*e-ra-dun" aditza nola datiboa te "*e-dun":

..., *e-dun 'haber' / *e-ra-dun 'dativo de *e-dun', ... [Lakarra, 2006:584-585]

Hor Lakarra mintzo da gain oposizioa arten "-da-" partikula zaharrago bat eta bere ustezko versio berriagoak: "-la-" eta gero "-ra-", zeinen artean egonen zén evoluzio fonetiko bat baina baita evoluzio semantiko bat:

..., posiblemente, tal oposición [arten "-da-" eta "-la-"/"-ra-"] había iniciado su transformación hacia una simple adición de actante como ocurre en más de uno de los supuestos "causativos" en -ra-: ekarri 'traer' / e-ra-karri 'atraer' y no 'hacer traer', *e-dun 'haber' / *e-ra-dun 'dativo de *e-dun; etc. [Lakarra, 2006:585]

Evoluzio zahar horretan agertuko zén, adibidez:

*e-ra-dun 'dativo de *e-dun', ... [Lakarra, 2006:585]

non gehitutako aktantea izanen litzaké argumentu datiboa. 

Gure kasu honetan ("*e - i - ra - n < *e - i - la - n" aditzean), "la/ra" partikulak hedatuko luké "*e - i - za - n" aditzaren esangura ti singularra ki plurala (*e - i - ra - n), nolabait zabálduz aditzaren irismena ti elementu bakar bat (an singularra) ki elementu bi edo gehiago (an plurala), eta zentzu horretan hedátuz aditzaren irismena, nola genioén gorago. 

Zentzu horretan, "la/ra" partikulak akaso beti izan du ber paper hedatzailea (an aplikazio ezberdinak: adibidez kasu honetan an aplikazio intransitiboa), halan ze "*e - i - ra - n < *e - i - la - n" aditz-aplikazio  plurala soilik izanen zén beste aplikazio bat te partikula hori. [1970] [>>>]

"i" prepositiboa eta postpositiboa, eta "-(k)i" ere (gure analisian jatorri berekoa), agertzen dirá kin zentzu datiboa

Gaurkoan gogoratu nahi genuke ondoko sarrera hau (zati bat), non azpimarratzen genuén "za" partikula:

• Lakarra (2018). "..., gi-, la-, da-, za-, le-, i- / -ki, -la, -da/ -t, -z(a), -le, -i bezalako bikoteak."

Horrá, Lakarra-k (2018) emandako zerrendatxo inkonpleto bat non agertzen dén atzo aipatutako "za" partikula arten beste partikula-bikote batzuk zein baita erabili dirén prepositiboki barne preposizio hizkuntza berreraiki bat: 

..., gi-, la-, da-, za-, le-, i- / -ki, -la, -da/ -t, -z(a), -le, -i bezalako bikoteak.

Beraz, errepikatzen dugú: sinpleki arituko ginake gain partikula prepositibo zahar bat orain rekuperatua bidéz mekanismo propio bat an bere erabilera finala. Euskara hutsa, aukeran.

Eta, bide batez, azpimarratuko genuke beste partiluka-bikote prepositibo eta postpositibo horietako bat: "i- / -i" (ikus ere herenegungo sarrera):

eta baita "-(k)i" ere (gure analisian jatorri berekoa, baina kin "k" epentetikoa), zein orobat agertzen dén kin zentzu datiboa. [1963] [>>>]

Lakarra (2018) gain "-le" < *le-: "... igaro zen preposizioa postposizio izatera (berranalisiz, agian)."

Aurreko egunetan aipatu ditugú zenbait baliabide prepositibo zein izanen lirakén kandidatu ezin hobeak za izan gaur egun (ere) preposizio:

Horrá, Lakarra-k (2018) emandako zerrendatxo inkonpleto bat non agertzen dén atzo aipatutako "za" partikula arten beste partikula-bikote batzuk zein baita erabili dirén prepositiboki barne preposizio hizkuntza berreraiki bat: 

..., gi-, la-, da-, za-, le-, i- / -ki, -la, -da/ -t, -z(a), -le, -i bezalako bikoteak.

Beraz, errepikatzen dugú: sinpleki arituko ginake gain partikula prepositibo zahar bat orain rekuperatua bidéz mekanismo propio bat an bere erabilera finala. Euskara hutsa, aukeran.

Zerrenda inkonpleto horretan agertzen zaigú "le-" partikula, zeintaz Lakarrak dio an bere "Euskararen historiaurrea" (2018):

Hori gertatzen da -le (< *le-) atzizkiarekin: (...), soilik erregela fonologiko hori gertatu ondoren igaro zen preposizioa postposizio izatera (berranalisiz, agian). [Lakarra, 2018:188-189]

Hortxe dugú "le" preposizioa, kin balio agentea, euskaratik bertatik berreraikia, ustez erabilera oso zaharrekoa eta  akaso oso egokia gaur egun ere, noiz adibidez lotzen sujetu postverbalak edo pazienteak (besteak beste). Eta, gure ikuspuntutik, guztiz aukeran, hala nahiko balitz. Erabilerak esanen. [1817] [>>>]

Lakarra (2018). "..., gi-, la-, da-, za-, le-, i- / -ki, -la, -da/ -t, -z(a), -le, -i bezalako bikoteak."

Amaitzen genuén atzo gure ohartxoa, esánez ondokoa gain desdoblamendua (= aukerako aurreratzea) on "za" partikula destinatibo-finala:

Sinpleki mintzo gara gain partikula prepositibo zahar bat orain rekuperatua bidéz mekanismo propio bat an erabilera destinatibo-finala. Euskara hutsa, aukeran.

eta gorago genioén:

Bai, hor daukagu estruktura final bat oso erabilia artén idazle zaharrak:

• konsegitu zegientzat

non agertzen zaigún "-tzat" sufijoa, zeinen bihotzean dugún "za" partikula zahar bat zein den aurkitzen artén Lakarra-ren partikula prepositibo berreraikiak (akaso jatorriz intensibo-pluralgilea).

Horrá, Lakarra-k (2018) emandako zerrendatxo inkonpleto bat non agertzen dén atzoko "za-/-za" bikote prepositibo/postpositiboa artén beste bikote batzuk zein baita erabili dirén prepositiboki an euskara prepositibo zahar berreraikia: 

..., gi-, la-, da-, za-, le-, i- / -ki, -la, -da/ -t, -z(a), -le, -i bezalako bikoteak.

Beraz, errepikatzen dugú: sinpleki arituko ginake gain partikula prepositibo zahar bat orain rekuperatua bidéz mekanismo propio bat an erabilera destinatibo-finala. Euskara hutsa, aukeran. [1815] [>>>]

Lakarra (2006): "..., posiblemente, tal oposición había iniciado su transformación hacia una simple adición de actante ..."

Atzokoan aipatzen genuén ondoko hitzak te Lakarra (2006:584-585) non referitzen zen ki "*e-ra-dun" aditza nola datiboa te "*e-dun":

..., *e-dun 'haber' / *e-ra-dun 'dativo de *e-dun', ... [Lakarra, 2006:584-585]

Hor Lakarra mintzo da gain oposizioa arten "-da-" partikula zaharrago bat eta bere ustezko versio berriagoak: "-la-" eta gero "-ra-", zeinen artean egonen zén evoluzio fonetiko bat baina baita evoluzio semantiko bat:

..., posiblemente, tal oposición [arten "-da-" eta "-la-"/"-ra-"] había iniciado su transformación hacia una simple adición de actante como ocurre en más de uno de los supuestos "causativos" en -ra-: ekarri 'traer' / e-ra-karri 'atraer' y no 'hacer traer', *e-dun 'haber' / *e-ra-dun 'dativo de *e-dun; etc. [Lakarra, 2006:585]

Evoluzio zahar horretan agertuko zén, adibidez:

*e-ra-dun 'dativo de *e-dun', ... [Lakarra, 2006:585]

non gehitutako aktantea izanen litzaké argumentu datiboa.

Lakarra (2006). "..., *e-dun 'haber' / *e-ra-dun 'dativo de *e-dun, ..."

Zioén Josu Lavin-ek herenegun buruzki "*e-ra-dun" aditza:

deRAuçut: RA hori RA factitivoa da!

Baina justuki an "*e-ra-dun" aditza, "-ra-" partikula interpretatu ahal da gehiago nola datiboa ezez nola faktitiboa (kausatiboa). Lakarra (2006:584-585) honela referitzen da ki aditz hori:

..., *e-dun 'haber' / *e-ra-dun 'dativo de *e-dun', ... [Lakarra, 2006:584-585]

non "-ra-" izanen litzaké hirugarren partikula datiboa, nola genioén hemen.

Lakarra-k (2006) azaltzen dú "-ts(i)" bukaera verbala abiátuz ti etimologia te "euskara" hitza

Lakarra-k (2006) azaltzen dú "-ts(i)" bukaera verbala abiátuz ti etimologia te "euskara" hitza, honela: 

Saiatuko gara ulertzen eta komentatzen azalpen hori an ondorengo sarrera(k).

de Rijk (1995): "... , we remember that the suffix '-la' represents the original shape of the allative case ending, which later turned into '-ra' because of its invariable intervocalic occurrence."

Gaurkoan azpimarratu nahi genuke ondorengo aipua ti Lakarra (2006), nok aipatzen dú de Rijk (1995):

From a diachronic point of view, however, we remember that the suffix -la represents the original shape of the allative case ending, which later turned into -ra because of its invariable intervocalic occurrence. [Lakarra, 2006:596]

Horrela, "-ra" adlatiboa izanen litzaké ber "-la"  adlatibo zaharragoa, zein finenan izanen zén "la" partikula modala, zein ager litekén prepositiboki eta postpositiboki. Puntu horretaz gogoratu nahi genuke ondorengo sarrera:

• Lakarra (2018): "... '-ra' (mendira) eta '-la' (mendialat) jatorri bereko dira segurki, ..."

Atzo irakurtzen genuenez:

... -ra (mendira) eta -la (mendialat) jatorri bereko dira segurki, ...[Lakarra, 2018:152]

non:

... , la- hori: ... beraz, flexio-marka genuen, eta ez erro: preposizio eta aurrizki lokatiboa izan genuen atzizki baino lehen.[Lakarra, 2018:153]

hola ikusten dugularik nóla partikula prepositibo berbera ("la ...") joan bide den ematen aukera postpositibo ezberdinak, tartean adlatiboa. Esan nahi baita ze "la ..." izan ahal da alternatiba adlatibo egoki bat ki "ki ..." preposizio orokorragoa (datiboa, destinatiboa eta finala ere), noiz nahiago den:

Joan naiz la mendia zein komentatu genuen atzo = Joan naiz ki mendia zein komentatu genuen atzo

Erabilera horretan, "la ..." sinpleki berriro izanen litzaké prepositiboa, nola an garai zaharragoak.

Esan nahi baita ze "-ra" adlatiboaren "-r-" hori ez litzaké epentetikoa.

Lakarrak (2018) aipatzen dú Shields (2005), nok aipatzen du Fox (1995) mintzátuz gain «'laws' of language development"», esan nahi baita gain 'legeak' on garabideak

Atzokoan genioen ze:

• "Bideak izaten dirá hain propioak nola universalak: "Hainbat hizkuntzatan genitiboa lokatiboaren bilakabide edo espezializazioa da" (Lakarra, 2018)"

eta puntu horretaz, gaur honatu nahi genuke ondorengo aipua zein Lakarra-k jasotzen baitú (an bere "Euskararen historiaurrea", 2018) ki ireki bere atal dedikatua ki "Gramatikalizazioa eta berreraiketa" (barnén "Euskararen historia", 2018):

One of the most significant recent developments in the field of historical linguistics has been the identification of what Fox (1995: 194) calls «'laws' of language development» - a methodology «for determining which changes are more likely than others, and ... criteria for determining the overall direction of linguistic change.» This methodology is largely an aspect of what has come to be known as «grammaticalization theory» (Shields 2005: 53).

Hortaz, Lakarra-k (2018) aipatzen dú Shields (2005), nok aipatzen du Fox (1995) mintzátuz gain «'laws' of language development"», esan nahi baita gain 'legeak' on garabideak. [1620] [>>>]

Bideak izaten dirá hain propioak nola universalak: "Hainbat hizkuntzatan genitiboa lokatiboaren bilakabide edo espezializazioa da" (Lakarra, 2018)

Aurreko bi postetan (hemen eta hemen) Lakarra (2018) mintzatu zaigu burúz "e" euskal tresna prepositiboa, zein egonen zen gramatikalizatua abiátuz ti "her" >"*he". Preposizio hori sorreran izanen zén lokatiboa, baina jarraikiz bide propio bezain universal horietako bat, bilakatuko zén genitibo:

Hainbat hizkuntzatan genitiboa lokatiboaren bilakabide edo espezializazioa da: cf. lat. de ciuitate / **de Petro: gazt. de Madrid / de Pedro. [Lakarra, 2018:134]

Esan nahi baita ze jatorri berekoak liraké "e" aitzin-lokatiboa eta genitibo zaharra:

Orain arte azaldu gabeko (...) e-thorr-i, (...), ez bide da *he- preposizioa baizik, aitzin-lokatiboaren jatorria bera, ... [Lakarra, 2018:137]

Aitzin-lokatibo horietan, hemen aipatzen genuén "-ai" inesibo indoeropar zaharra, nondik etorriko baitzén "-ae" inesibo latino zaharra, zein gero bihurtuko zén "-ae" genitiboa:

Hizkuntzen ibilbidean, askotan, erabilera sintaktiko zaharragoak gelditzen dirá fosilduak an morfosintaxia on zenbait hitz edo esapide zein, izanki erlatiboki laburrak eta maiz erabiliak, ez diren hain errazki aldatzen.

Hala gertatu zen kin "-ai" inesibo indoeuropar zaharra, zein denbora batez geldituko baitzen fosildua an esapide latinoá "Romae = in Roma", nola aipatzen genuen hemen; eta antzekoa gertatu da kin "-cum" soziatibo latino postpositiboa, zein aurkitzen dén fosildua an estruktura morfologikoa on gaztelaniazko esapideá "contigo", zein, ezaguna denez, datorren ti esapide zaharragoá "ticum", non soziatiboa bikoiztu baita pre eta postpositiboki.

Antzera ere gerta zitekén kin "-e" marka genitibo zaharra, nondik sortuko zén "-en" modernoagoa. Ikus, puntu horretaz, zer dioten Miren Azkaratek eta Patxi Altunak an euren "Euskal morfologiaren historia" (2001:95):

Atzizki honek dituen bi formen artean, -(r)e eta -(r)en, Mitxelenak ez du zalantzarik -(r)e dela forma zaharra,...

Etxeparegan (1545) aurki dezakegu oraindik -(r)e zaharraren aztarna:

Mossen Bernat Echaparere cantuya

[Azkarate-Altuna, 2001:95]

Hortaz, "-e" dá marka zaharra on genitibo postpositiboa, zeini gerora gehituko zitzaion "-n" itxuran inesiboa, emanez "-en", akaso afin eman preseski gorputz fonetiko handiagoa ki "-e" marka genitiboa. Baina, nolabait esan, ideia genitiboa bázen justuki an "-e" marka, zeinen kontraparte prepositibo naturala dén "e-" partikula, zein izan zitekén prepositibo genitiboa, eta zein ager litekén an "e-ne" ondo zaharra ere (akaso hor ere bikoiztuta, "ene", berdin nola an "contigo"), eta zein izango litzakén (partikula genitibo prepositibo hori) euskararen beste harribitxi bat, noizbait landu beharrekoa.

Bideak izaten dirá hain propioak nola universalak. [1619] [>>>]

Lakarra (2018): "Orain arte azaldu gabeko (...) e-thorr-i, (...), ez bide da *he- preposizioa baizik, ..."

Atzo aipatzen genituen ondorengo hitzak on Lakarra (2018), non mintzo zaigu gain  her > *he > e preposizio zaharra:

Atzo, nengoelarik irakurtzen a liburua titúlatzen "Euskararen historia" (2018), zeinen koordinatzaileak dirén Gorrotxategi, Igartua eta Lakarra, topatu nintzen kin ondorengo hitzak on Joseba Lakarra an bere "Euskararen historiaurrea" (2018:134):

... ; bestalde -e- hori bat dator genitiboaren marka zaharrenarekin: hi-r-e. Pentsatzekoa da -Manterolak "deklinabide mugatuko" marka berantiarragoekin erakutsi bezala-  ISko nukleoak (I eta ADJ) biluziak izatea egun bezala eta preposizio zaharraren  her > *he > e gramatikalizazio bilakabidearen ondoren, leku-marka espezifikoak -e- horrekin batera atxikitzea IS haiei ... [Lakarra, 2018:134]

Horrá her > *he > e preposizio zaharra.

Aurreraxego, Lakarra-k (2018) diosku:

Hainbat hizkuntzatan genitiboa lokatiboaren bilakabide edo espezializazioa da: cf. lat. de ciuitate / **de Petro: gazt. de Madrid / de Pedro. [Lakarra, 2018:134]

eta:

Orain arte azaldu gabeko (...) e-thorr-i, (...), ez bide da *he- preposizioa baizik, ... [Lakarra, 2018:137]

Hots, her > *he > e preposizio zaharra. [1618] [>>>]

Lakarra (2018): "... eta preposizio zaharraren her > *he > e ..."

Atzo, nengoelarik irakurtzen a liburua titúlatzen "Euskararen historia" (2018), zeinen koordinatzaileak dirén Gorrotxategi, Igartua eta Lakarra, topatu nintzen kin ondorengo hitzak on Joseba Lakarra an bere "Euskararen historiaurrea" (2018:134):

... ; bestalde -e- hori bat dator genitiboaren marka zaharrenarekin: hi-r-e. Pentsatzekoa da -Manterolak "deklinabide mugatuko" marka berantiarragoekin erakutsi bezala-  ISko nukleoak (I eta ADJ) biluziak izatea egun bezala eta preposizio zaharraren  her > *he > e gramatikalizazio bilakabidearen ondoren, leku-marka espezifikoak -e- horrekin batera atxikitzea IS haiei ... [Lakarra, 2018:134]

Horrá her > *he > e preposizio zaharra. [1617] [>>>]

Lakarra (2009) dú defendatzen ze protoeuskara zaharrena ez litzake ergatiboa

Aurreko sarreretan ikusi dugu nóla egun (sinkronikoki) ergatibo plurala ez da existitzen an euskal hizkera nagusiak (sartalde edo zentroan), eta nóla, adibidez ekialdean, egon daitezke ergatibo-erabilera partzialak, konkretuki optatiboak an egoera kontextual ez anbiguoak. Hildo horretatik, atzo genioen nóla, ikuspuntu diakronikotik, ergatibitatea ez dén baizik beste funtzionalitate sintaktiko-komunikatibo bat, zein ager, desager edo moldatu daiteke an zurrunbiloa e evoluzio linguistikoa. 

Eta adibidez, gertatzen da ze hain diakronista influiente bat nola Joseba Lakarra ari da postulatzen ze protoeuskara zaharrena ("el PV más antiguo")... ez litzake ergatiboa ("Forma canónica y cambios en la forma canónica de la lengua vasca: hacia los orígines del bisilabismo", Lakarra, 2009:565):

Ez litzake ergatibo, ez SOV, ez aglutinatzaile, ez luke izanen flexio verbal konplexurik...

Edonola ere den (hemen adibidez, eta orobat mintzatuz buruz ergatiboa, defendatu dugú OVIS ordena zaharra, nondik derivatuko zén SOV gutxiago zaharra), ezaugarri horiek guztiak izan dirá, noizbait, erantzun konkretuak ki arazo konkretuak zein joan diren sortzen zehar aro konkretuak an bizitza e hizkuntza, eta akaso izan dirá, garai batean, erantzun funtzionalenak respektu garai horretako zirkunstantziak.

Baina, zirkunstantziak aldatzean, beharrak aldatzean, erantzun egoki horiek beroriek bihur daitezke arazotsu baldin sintaxiak (hizkuntzak) ez badaki evoluzionatzen nola egin ohi zuen: OVS edo SOV postpositiboak dirá adibide paradigmatikoak respektu beharra e evoluzioa azpi baldintza exigenteak. Eta, jakina, ergatibitatea ere evoluziona daiteke (edo, esan beharko nuké: "dezake"?). [⇶]

Zeren-eta "egin" konsideratzen dá sartaldeko ezaugarria, eta gipuzkerazko aditzá soilik Beterrikoa

Justuki Larramendi, zeintaz mintzatu garen hemen, izan zén lehena zein, behinda egín euskararen sailkapen dialektal bat, zúen zehaztu aski sistematikoki zéin ziren dialekto horien paradigma verbalak, zentratuz bere deskripzioa an gipuzkera, baina emánez aski referentzia gain beste bi dialektoak: sartaldekoa eta sortaldekoa. Hona hemen nóla Larramendik, an bere El imposible vencido (1729), dún egiten bere sailkapen dialektala, non gainera dioen ze dialekto horiek agertzen zaizkigú nahiko nahasiak (1729:12)

Eta ikuskera horretan dago koska, zeren, nahasketa dialektal horretan, aditzean adibidez, "egin" ez zen izanen gipuzkeraren beraren laguntzaile propial bat zein, dretxo osoz, zúen mereziko bere lekua, handiagoa edo txikiagoa, an deskripzioa on gipuzkera, baizik ze ikusiko zen nola zeozer mailegatua ti mendebaldea, zeozer zein ez zen propioa, baizik, finean, mendebaleko ezaugarri bat zein, nola edo hala nahasia zen barné gipuzkera.

Akaso, antzeko bidetik esan zitekén ze "*ezan" aditza izan zitekén berdin mailegatua ti ekialdeko euskara, izan ere bi laguntzaileok aski normalitatez erabiltzen baitziren an proportzio eta modu ezberdinak. Ikus ondorengo adibideak ganik Otxoa Arin ordiziarra, zeintaz jada mintzatu garen hemen (Etxaide, 1984:661):

 Eta ikuskera horrek bide luzea egin du, nola genioén hemen:

Lakarra-k, apur bat beherago, honela mintzatuko da burz azalpen hori (gipuzkerak hartu duéla "egin" laguntzailea ti Bizkaiko euskara):

Alabaina, azalpen hau G-ren historiaz dakigun apurraren kontra doa eta GZ-eko testuen lekukotasunaren mezprezu nabarmena dugu. [Lakarra, 1986:658]

non G-k esan nahi dú gipuzkera eta GZ-k gipuzkera zaharra.

Edonola ere, gauza da ze, Larramendi-k soilik konsideratuko zuén gipuzkeran "*ezan" laguntzailea, utziz "egin" nola bizkaierakoa.

Honela dio Aintzane Garmendia-k an bere "Larramendiren Artea Lehen Euskara Modernoko idazleen hautuetan" (Blanca Urgell-ek zuzendua) burúz lur-eremua nondik atera ziren Larramendi-ren paradigma nagusiak (gipuzkera):

Bai, Donostiatik Tolosara bitarteko eremua, nolabait esan Beterriko gipuzkera, zein gerora bihurtuko zen oinarriá on euskara batua. [912] [>>>]

Mugarria dá Larramendi

Sarrera honen amaieran egiten genuén Lakarraren aipu bat non bereizten zirén gipuzkera (G) eta gipuzkera zaharra (GZ). Baina, zehazki, zértaz ari gara noiz erábili izendapen horiek? Nón egongo litzake muga artén bi estadio horiek? Nón bukatuko litzake estadio zaharra eta hási estadio berria? Jarri ahal diogu nolabaiteko fetxarik ki muga hori?

Eta erantzuna, jarráiki Lakarra bera, litzaké baiezkoa, eta, nolabait esán, izanen litzaké Larramendi (ikus an Lakarra-ren "Bizkaiera zaharra euskalkien artean" (1986:643):

Beraz, hortxe dugu, mugarri, Larramendi eta bere hiztegi hirueleduna (Diccionario Trilingue del Castellano, Bascuence y Latin, 1745), hala nola ere, 16 urte lehenago (1729), bere El imposible vencido, non, besteak beste, autoreak aletu eta sailkatu zituén euskal aditzaren paradigmak. Lakarra-ren hitzetan, iraultza bat. [909] [>>>]

Lakarra (1986): "...'egin' G[ipuzkera]-zko lehendabiziko testuetarik '*ezan' baino ugariago eta erabilera zabalago batean edireiten badugu,..."

Lakarra-k, erantzunez ki aurreko sarreran aipatutako Azkue eta Etxaide burúz Bizkaiko jatorria on "egin" laguntzailea an gipuzkera, dú galdetzen honako hau an bere "Bizkaiera zaharra euskalkien artean" (1986:658):

Lakarra-k, apur bat beherago, honela mintzatuko da burz azalpen hori (gipuzkerak hartu duéla "egin" laguntzailea ti Bizkaiko euskara):

Alabaina, azalpen hau G-ren historiaz dakigun apurraren kontra doa eta GZ-eko testuen lekukotasunaren mezprezu nabarmena dugu. [Lakarra, 1986:658]

non G-k esan nahi dú gipuzkera eta GZ-k gipuzkera zaharra. [906] [>>>]

"-no(n)" (movement and a locative idea) vs "-do" (‘until, up to’)

Sarrera honetan aipatzen genuen "-no" atzizki zaharra, zein, herenegun ikusten genuenez, etor litekén ti "-non" zaharragoa, zeinen esangura, jarráiki Lakarra (2013), litzakén bikoitza:  

... both movement and a locative idea. [Lakarra, 2013]

Lakarra-ren azalpen horretan, hemengo "-d-" epentetiko modukoa ez litzake inondik inora epentetikoa, izanki jatorri verbala ("-din"), halatan ze, jarráiki Lakarra-ren azalpena, "-giño" etorriko litzaké ti "-diño" (ikus hemen), non justuki "-g-" hori bukatuko zen izáten epentetikoa.

Eta, orain, galdera dá: zér zioen De Rijk-ek burúz "-g-" hori? Ba, hauxe da bere azalpena:

"*-ragaindo" > "-ra + gain + *-do"

non izanen genukén atzizki zahar bat, "*-do", zeinen esangura izanen litzaké muga-adlatiboa "until, up to". Ikus an hitzak on Ekaitz Santazilia ("Noun Morphology", 2013):

The terminative allative appears as -raño, -radino, -raino, -raindo, -d(a)rano, -giño, etc. All of these have final -o. De Rijk (1995a: 297-302) believes that the most conservative of these variants is -raindo. In fact, forms attested in Navarre such as bat-e-o ‘at the same time’ (from bat ‘one’) could point to the old existence of a consonant which would justify the epenthesis of -e-. This consonant would be, according to de Rijk, the -d- which is found in -raindo, but also in words such as oraindo ‘until now’ (it also appears as oraino). *-do would be, then, an old morpheme to express ‘until, up to’. [Santazilia, 2013:268]

Bukaerako "*-do" horretaz aparte, izanen genuke betiko "-ra" adlatiboa eta baita "gain" izena ere, nondik etorriko litzakén "*gaindo" > "giño" izena (zein zen abiapuntua on azalpena ganik Azkue, zeintaz mintzatu ginén adibidez hemen). Ikus Santazilia-ren hitzetan:

In the rest of the morpheme, in de Rijk’s view we would have the word gain ‘top’, which, according to Jacobsen and Trask, is also present in the inessive (cf. §6.4.2.1). Consequently, we would start from the grammaticalization of an independent element *gaindo (lit. ‘up to the top’). As gain lost its lexical content, its initial consonant dropped out, thus giving rise to one of the attested secondary cases from the allative: *-ragaindo > *-raaindo > -raindo. If we start from *-ragaindo, all the variants mentioned above are easy to explain, except for two.

To explain -giño, residually attested in B, we would have to propose that*-gaindo has been attached directly to the root, with no allative suffix. The second one, -d(a)rano, consists of -da- + *-ragaindo > -raindo > -raino > -raño > -rano. This -da- would be, again, the same archaic morpheme discussed above (cf. §6.4.2.2), with the meaning of ‘now’, although, by the period of the grammaticalization of the whole suffix, it would already have lost this meaning (ibid.: 362). The desemantization of the morpheme -da-, as well as of -gain-, further gave rise to a high number of pleonastic forms in many authors, perhaps the most intricate one being Tt. (S, 17th century) egün-ialadrano ‘until the day’. In this form, we have two already known allatives, -ala- and -ra-, with which the terminative postposition has agglutinated.[Santazilia, 2013:268-269]

Azken errepikapen hori komentatu genuén hemen. Edonola ere, hor izanen genuke "*-do" sufijo muga-adlatibo zahar berreraikia. [817] [>>>]

Orduan, Lakarraren arabera, nóndik etorriko litzake hóri "-g-" hen "-giño"?

Atzokoan, berdin nola herenegun,  aipatzen genuén ha azalpena on Lakarra zeinen arabera "-raino" osatuko zén honela:

... -raino < *ra-din-no eta ez *-ra-gino, de Rijk 1992-k nahi bezala... [Lakarra, 2008:484]

Gainera, atzo aipatzen genuén ha azalpen gehigarria on Lakarra, zeinen arabera:

-ra + *din + *no < -ra + *din + *non

Hala izan balitz, galdera litzaké: nóndik atera da hori "-g-" an "-giño"? Ekaitz Santazilia-k diosku ondorengoa (an "Noun Morphology", 2013):

The juncture *-din-non- would create a fortis environment for the nasal which would prevent it from disappearing. If this were the case, we would be obliged to propose an antihiatic function for the velar of the variant -ragiño. [Ekaitz Santazilia, 2013:269]

non, velar hori dén gure "-g-" hori. Lakarra-k ematen dú ondorengo azalpena (an "Euskararen historiaurrearen berreraiketa sakonagorako: forma kanonikoa, tipologia holistikoa, kronologia eta gramatikalizazioa" 2013:303):

Bidenabar, -raino de Rijkek (1992) -ra -giño zatitzen zuen baina, (2008b)-n esan bezala, hobe genuke -ra -(d)i -no, analizatzea, -g- hori beste askotan bezala -D- > ∅ ondoko ∅ > C hiato-hauslea dugularik. Analisi hori MA sistemara "itzuliaz", *dar + *din + *non (TO SIT + TO COME + TO GO TO) genuke "UNTIL"-ekin beste hainbat hizkuntzatan legez. [Lakarra, 2013:303]

Beraz, azalpen horretan, gure galderako "-g-" hori izanen litzaké, finean, epentetiko modukoa. [816] [>>>]

Lakarra (2008, 2012): -raino < *ra-din-no < -ra + *din + *non

Atzokoan aipatzen genuén ha azalpena on Lakarra zeinen arabera "-raino" joango zén historikoki (gradualki) osátzen honela:

... -raino < *-ra-din-no eta ez *-ra-gino, de Rijk 1992-k nahi bezala... [Lakarra, 2008:484]

non, izango genuke "-ra" direktiboa, "-din-" adizkia, eta. azken partikula bat, "-no" zeinen etorkia ez den, printzipioz, argiki ikusten. Eta justuki "-no" horretarako, Lakarra-k ematen digú ondorengo azalpen etimologikoa (deskribatua an "Noun Morphology", Ekaitz Santazilia, 2013):

Lakarra (2008a: 484 and 2012b) prefers to reconstruct -ra + *din + *non, with a serial verb construction after the all. suffix. The first would be the monosyllabic root *din ‘to (be)come’ (also present in east. jin ‘to come’, < *e-din), and the second the root *non, implying both movement and a locative idea. [Santazilia, 2013:269]

Hor, beraz, Lakarra-k proposatzen dú "-non" formantea, zein, berak dioenez, egongo litzake lotua ki mugimendua eta ideia lokatiboa (pensatzekoa da ze, akaso, bukaerako "-n" horretan ikusi beharko genuké inesibo bat). [815] [>>>]

Lakarra (2008): "-raino < '*ra-din-no' eta ez '*-ra-gino', De Rijk 1992-k nahi bezala"

Galdetzen genuen atzo nóndik etorriko zen hori "-d-" an "-ra dino" muga-adlatiboa, zein agertzen zaigún gaur egun an zonalde bat on Nafarroa Beherea (Iñaki Camino, "Amiküze eskualdeko heskuara", 2016:314):

Nafarroa Beherean atzizki hedatuena -(r)ano aldaera da. Aldiz, -rad- duten aldaerak, erdialdean eta franko iparrean erabiltzen dira: Aturrialdeko Mugerren, Oztibarreko Jutsin eta Larzabalen nahiz Landibarren -(r)adino ageri zaigu. Baxenabarreko iparrean eta erdiguneko Landibarre-Oztibarre alderdian aldaera d-dunak ez dira bakarrak, baina hori dute beren eremua, beheiti ez dira berriz ageri. Aldiz, -(r)ano & -(r)aino aldaerak Nafarroa Behere guztian erabiltzen dira, Lapurdiko Aturrialdea eta Hazparne barne, baina ez dira Amiküzen ageri. [Camino, 2016:314]

Hortxe beheragoxeago, Iñaki Camino-k berak aipatzen digu nóndik etor liteken "-d-" hori aráuz azalpena on Lakarra:

Nolanahi ere den, egun bederen Amiküzen berezko -radio aldaera ageri zaigu nagusi eta aski bereizgarri gertatzen da. Lakarrak -ra + *din + *no berreraikitzen du euskarazko muga adlatiboa (2008: 484); ikus Santaziliaren sistematizazioa ere [Camino, 2016:314].

non hauexek dirá Lakarra-ren beraren 2008ko hitzak (an "Aitzineuskararen gramatikarantz (malkar eta osinetan zehar", 2008):

Beharbada -rantz, -rontz, -runtz ez dator *-ra + ontzi-tik (pace Gómez 2005) *-ra + dontz batetik baizik (cf. -raino < *ra-din-no eta ez *-ra-gino, de Rijk 1992-k nahi bezala); ik. Lakarra (inprimategian-a:azken atala). [Lakarra, 2008:484]

Hor dugu, beraz, ha hipotesia on Lakarra, zeinen arabera, "-d-" hori ez letorke ti ustezko "*da" adverbio zahar bat, baizik tikan aditz-forma jokatu bat: "*din" (*edin", "dadin"). Jarráiki hipotesi hori, "dino" izanen litzaké azken buruan adizki bat, zein aski erraz aurreratu liteke, baldin hala nahi bada. [814] [>>>]