"zenekarren/zenekartzan" formek erakusten dituzté bi "e" morfema zahar, bigarrenean bilátuz desanbiguazioa

Atzo komentatutako "zuk zenekarren/zenekartzan" formek erakusten duté "e" bat gehiago respektu "zuk zenkarren/zenkartzan" formak, zein akaso esperoko genituen an lehenengo momentu bat, nola an eibarrera, non gogoratu nahi ditugú atzoko bi pausuak an desanbiguazioa te "zuk  zenkarzun/zenkarzuzen":

..., dakigunez, beste hizkeratan, anbiguetate hori ebatzi da an bi pausu:

• "zuk zekarren → zuk  zenkarren/zenkarzen" zek berriro sortzen dú anbiguetatea, baina orain kin "harek zu zenkarzen" (akaso gutxiago erabilia)
  

halan ze bigarren desanbiguazio-pausu batean forma hori bihurtu dá:

• "zuk zenkarren/zenkarzen → zuk  zenkarzun/zenkarzuzen"

Gure kasu honetan ("zuk zenekarren/zenekartzan"), ordezta errepikatu elementu pronominak aktiboa nola an "zuk  zenkarzun/zenkarzuzen", jarraitu da beste bide bat, errepikatuz "e" morfema zaharra an "zuk zenekarren/zenekartzan". Bi kasuetan, helburua zén desanbiguazioa.

"zuk zenekarren/zenekartzan" formetan, bigarren  "e" horren mekanismo sortzailea izan liteké barneko analogia kin "zuk zekarren/zekartzan" zaharrak  (zein orain bihurtuak zirén 3. personakoak), jaustuki errepikatuz ber bukaerak: "-ekarren/-ekartzan". Horrela, finean, "zenekarren/zenekartzan" formek erakusten dituzté bi "e" morfema zahar, bigarrenean bilátuz desanbiguazioa. [1952] [>>>]

Beste hizkeratan ordea, anbiguetate hori ebatzi da an bi pausu: 1) 'zuk zekarren → zuk zenkarren/zenkarzen'; eta 2) 'zuk zenkarren/zenkarzen → zuk zenkarzun/zenkarzuzen'

Atzokoan amaitzen genuen esánez:

Baina, genioenez, noiz gertatu "ekarren → zekarren", sortu zén anbiguetate bat zein, zenbait hizkeratan, ebatzi baitzén sórtuz: "zuk zenekarren/zenekartzan".

Eta, dakigunez, beste hizkeratan, anbiguetate hori ebatzi da an bi pausu:

• "zuk zekarren → zuk  zenkarren/zenkarzen" zek berriro sortzen dú anbiguetatea, baina orain kin "harek zu zenkarzen" (akaso gutxiago erabilia)
  

halan ze bigarren desanbiguazio-pausu batean forma hori bihurtu dá:

• "zuk zenkarren/zenkarzen → zuk  zenkarzun/zenkarzuzen"

nola komentatzen genuén an sarrera titulatzén:

• 'zekarren → zenekarren' versus 'zekarren → zenkarzun'
  

zein jasotzen dugun jarraian:

Eta Eibarko aditzean jarraiturik, "ekarri" aditzean ere inplementatzen ari da soluzio alternatibo bat ki:

• zekarren → zenekarren (finean batua)
  

zein den:

• zekarren → zenkarzun

nola ikusi ahal dugun an ondorengo taula (orobat aterea ti "Eibarko aditza", 1998):

erakutsiz berriro nóla soluzioak izan ahal dirén diferenteak, denak ere inplementatuak bidéz analogia kin beste adizki batzuk ja existenteak náhin konpondu anbiguetate-arazo ezberdinak zein joan diren sortzen an garapena te hizkuntza, eta denak ere erábiliz hizkuntzaren barneko mekanismo sortzaileak). Zentzu horretan denak ere, berdin onak.

Bai, gakoa dá desanbiguazioa. [1951] [>>>]

Bilakaera hori orobat nabari ahal da aztértuz aditz-paradigma diferenteak an ber hizkera

Atzokoan ikusten genuen nóla hizkeretik hizkerara antzeman daitezké fase diferenteak an bilakaera te euren forma verbalak: preseski ikusi genuen nóla Debarroan gorago erabiltzen dén "haiek etozen" eta "zu zetozen" bitarten beharago sartu dén "haiek (z)etozen" eta "zu zentozen" desanbiguatua. 

Bilakaera hori orobat nabari ahal da aztértuz aditz-paradigma diferenteak an ber hizkera. Esan nahi baita ze, adibidez, Eibarko euskaran aurkitzen ditugú honako formak an "ibili" aditza:

• haiek (z)ebizen   

• zu zebizen

non jada hasi den sartzen hasierako "z-" anbiguo hori an 3. persona plurala ("(z)ebizen") bitarten ez den oraino hasi desanbiguazio-prozesua an 2. persona singularra ("zebizen"):

Horrekiko kontrastean, atzoko "etorri" aditza hartuz gero, ikusten dugu nóla berdin hasi den sartzen hasierako "z-" hori ("(z)etozen"), baina aditz horretan jada desanbiguatu da 2. persona singularra bitártez gure "-n-" desanbiguatzailea ("zentozen"):

Gire ikuspegitik aldaera mailakatu horiek ere ondo erakusten duté ber prozesua zein ikusten genuén atzo bidéz hizkera diferenteak (nahiz oso erlazionatuak), baina kasu honetan bidéz adizki diferenteak barné ber hizkera. [1943] [>>>]

Ber mekanismo desanbiguatzailea ('-n-') erabili dá an aditz intransitiboak ere

Antzera nola aditz transitiboetan gehitu zén "-n-" bat ki ezberdindu:

• nenkarren (hark ni) 

eta:

• nekarren (nik hura) 
  

aditz intransitiboetan, orobat jarri zén "-n-" bat ki ezberdindu:

• zentozen (zu) 

eta:

• zetozen (hauek) 
  

Gauza da ze, hasiera batean, ez zen halako "-n-"rik. Hala ikusi ahal dugu an Aretxabaleta, Eskoriatza eta Leintz Gatzagako forma hauek:

Baina, bereziki noiz:

• etozen (haiek) → (z)etozen (haiek

beharko zén:

• zetozen (zu) → zentozen (zu)

nola gertatu zén an Eibarko aditza:

Gero, betiko analogiaz, "-n-" hori zabaldu da i beste forma batzuk ere, nola dirén:

• gentozen (an Eibarko aditza)
  

edo, beste hizkera batzuetan:

• nentorren

Baina, finean, "-n-" horrek jarraitzen du izaten ber "-n-" desanbiguatzailea zein erabiltzen zén an adizki transitiboetan ere. [1942] [>>>]

'zekarren → zenekarren' versus 'zekarren → zenkarzun'

Eta Eibarko aditzean jarraiturik, "ekarri" aditzean ere inplementatzen ari da soluzio alternatibo bat ki:

• zuk ha zekarren → zenkarren → zenekarren (finean batua)
  

zein den:

• zuk ha zekarren → zenkarren → zenkarzun

nola ikusi ahal dugun an ondorengo taula (orobat aterea ti "Eibarko aditza", 1998):

erakutsiz berriro nóla soluzioak izan ahal dirén diferenteak, denak ere inplementatuak bidéz analogia kin beste adizki batzuk ja existenteak náhin konpondu anbiguetate-arazo ezberdinak zein joan diren sortzen an garapena te hizkuntza, eta denak ere erábiliz hizkuntzaren barneko mekanismo sortzaileak). Zentzu horretan denak ere, berdin onak. [1941] [>>>]

Eibarko Aditz-Batzordia (1998): "... , analogixaz eta anbiguotasunak kentzeko-edo sortutako adizkixak dira."

Atzoko (eta herenegungo) taulan antzeman ahal dira ondoko bilakaerak (aterea ti "Eibarko aditza", Eibarko Aditz-Batzordia, 1998):

• eixan → (z)eixan

• zeixan → zeizun

zeintan Eibarko Aditz-Batzordiak dio:

... zeizun*, zeizuzen* / zeizuen*, zeizuezen* ez dira gramatika aldetik zuzenak, analogixaz eta anbiguotasunak kentzeko-edo sortutako adizkixak dira. [Eibarko Aditz-Batzordia, 1998]

Gaurkoan azpimarratu nahi genuke aipu horren bigarren zatia, non esaten den nóla adizki horiek sortu dirén bidéz (betiko) analogia finéz kendu anbiguetateak. Eta, atzokoan genioenez, erábiliz hizkuntzaren barneko mekanismo sortzaileak. [1940] [>>>]

Eibarko Aditz-Batzordia (1998): "... zeizun*, zeizuzen* / zeizuen*, zeizuezen* ez dira gramatika aldetik zuzenak, ..."

Atzokoan ikusten genuén ondoko taula (aterea ti "Eibarko aditza", Eibarko Aditz-Batzordia, 1998), nondik antzeman daitezke honako bilakaerak:

• eixan → (z)eixan

• zeixan → zeizun

Taula horren azpian, Eibarko Aditz-Batzordiak dio:

... zeizun*, zeizuzen* / zeizuen*, zeizuezen* ez dira gramatika aldetik zuzenak, analogixaz eta anbiguotasunak kentzeko-edo sortutako adizkixak dira. [Eibarko Aditz-Batzordia, 1998]

Soilik esan ze adibidez "zeizun" sortu da erábiliz hizkuntzaren barneko mekanismo sortzaileak noiz behar izan den, kasu horretan náhin desanbiguatu "zeixan", antzera nola antzeko mekanismoak erabili dirén noiz desanbiguatu nahi izan dén "zenekarren" ti "zekarren" reanalizatua, edo noiz argiago diferentziatu nahi izan dén "zenkarren" ti "zekarren" eta "zenekarren", sórtuz "zindekarren". 

Eta, jakina, ez dago ezer txarrik an sorkuntza horiek, ezta ere ezer bereziki diferenterik an sorrera te "zeizun" respektu sorrerak te "zenkarren", "zenekarren"edo "zindekarren". Gero gure gramatikariek zér onartzen duten, beste gauza bat da. [1939] [>>>]

'zekarren → zenekarren' versus 'zeixan → zeizun'

Aurreko egunetan ikusi ditugu bilakaera batzuk non 3. personetako adizkietan "z-" sartzean (zekarren), bilatzen zirén soluzioak ki konpondu zenbait anbiguitate, hala nola "zenekarren" forma:

• ekarren → zekarren

• zekarren → zenekarren

Baina soluzioak izan ahal dira diferenteak an hizkera eta egoera diferenteak. Ikus daigun ondorengo adibidea, aterea ti "Eibarko aditza" (1998), konkretuki ti "egin" aditza, nor-nork, subjuntiboa eta lehenaldia:

• eixan → (z)eixan

• zeixan → zeizun

non desanbiguazio hori gauzatu da ti bide ezberdin bat: bideá te analogia kin orainaldiko formak nola "deizun". [1938] [>>>]