1) OVS, 2) SOV reinterpretazioa, eta 3) "z-" prefijoa garatu ahal da an 3. personak, sórtuz ajuste orokor bat

Ezberdintzen genituén hemen hiru fase nagusi an garapena e gaurko adizkiak:

Abiapuntu ezberdinak har daitezke ki azaldu nóla agertu ziren adizki horiek. Gehienetan, egonen zirén 3 fase nagusi:

• OVS fasea

• SOV reinterpretazioa

• "z-" prefijoa garatu ahal da an 3. personak, sórtuz ajuste orokor bat

Gainera kontuan hartu behar da ze hizkera ezberdinetan gerta zitezkén bilakaera ezberdin samarrak, nahiz finean denak ere aski antzekoak.

Atzo gogoratzen genuén Bolibarko bilakaera, non ez den gertatu goragoko 3. fasea. Orain, justuki  3. fase hori ilustratzeko, sakonkiago aztertuko dugú Eibarko hizkera, zeintan 3. fase hori ("z-" prefijoa garatzea an 3. personak) gertatzen ari da justuki orain. Gogora daigun sarrera hau:

• 'zekarren → zenekarren' versus 'zekarren → zenkarzun' 

Eta Eibarko aditzean jarraiturik, "ekarri" aditzean ere inplementatzen ari da soluzio alternatibo bat ki:

• zuk ha zekarren → zenkarren → zenekarren (finean batua)
  

zein den:

• zuk ha zekarren → zenkarren → zenkarzun

nola ikusi ahal dugun an ondorengo taula (orobat aterea ti "Eibarko aditza", 1998):

erakutsiz berriro nóla soluzioak izan ahal dirén diferenteak, denak ere inplementatuak bidéz analogia kin beste adizki batzuk ja existenteak náhin konpondu anbiguetate-arazo ezberdinak zein joan diren sortzen an garapena te hizkuntza, eta denak ere erábiliz hizkuntzaren barneko mekanismo sortzaileak). Zentzu horretan denak ere, berdin onak.

Gaurko sarreran azpimarratu nahi dugu ze, hasiera batean, OVS fasean, genuké:

• harek ni n-e-kar-ren

• harek hi h-e-kar-ren

• harek ha e-kar-ren

• harek gu g-e-kar-ren

• harek zu z-e-kar-ren

• harek hárek e-kar-ren

non:

• harek ha e-kar-ren 

eta 

• harek hárek e-kar-ren 

berdinak diren (ez da morfologizatu pluralitatea). Ez oso gerora (gure ustez OVS fasea ez zen izanen luzea), etorriko litzaké SOV fasea, non reinterpretazio bat gertatuko zén an iraganeko adizkiak (orainaldian ez zen gertatu halako reinterpretaziorik, akaso gáiti euren maiztasu-erabilera askoz handiagoa), oinarritua an anbivalentzia e 3. personak (zein berdin interpreta daitezke nola OVS edo SOV), halan ze:

• nik ha n-e-kar-ren

• hik ha h-e-kar-ren

• harek (singularra) ha e-kar-ren

• guk ha g-e-kar-ren

• zuk ha z-e-kar-ren

• hárek (plurala) ha e-kar-ren

non:

• harek (singularra) ha e-kar-ren 

eta 

• hárek (plurala) ha e-kar-rren 

jarraitzen duté izaten berdinak. Reinterpretazio horrek sortu zituén hainbat anbiguetate, zeintaz mintzatuko garén an biharko sarrera. [>>>]

"(derauk → ) deuk→ deusk" bidéz analogia kin "deust" eta "deusku"

 Galdetzen genuén atzo:

..., "deusk" adizkia ez da forma zaharrena, baizik ze. horren aurretik, forma hori zén "deuk" regularragoa, zein mantendu dén adibidez an Eibarko hizkera (ikus sarrera hau). Hala ikusten genuén an ondorengo mapa ti Euskararen Herri Hizkeren Atlasa (Euskaltzaindia, EHHA):

*EDUN [+pres., hark-hura-hiri (giz.)] 

Eta, nóla pasatu zén ti "deuk" ki "deusk"?

zeini Josu Lavin-ek erantzun honela:

derauk = > deuk

deusk horrec S < = Z pluralguile bat daducala emaiten du.

derautzu (pl) batec deutsu (sg) bat eman duen modura.

Bai, itxura guztien arabera, hala da. Lehenagoko 

• (derauk →) deuk
  

zaharragoa eta regularragoa (singularra) bihurtu dá formalki plurala nahiz segitzen duén izaten semantikoki singularra, honela:

• deuk → deusk

bidéz analogia kin:

• deust (Azkue-k ber garaian jaso zuén "deust" eta "deusk")
  

• deusku (Azkue-k ber garaian jaso zuén "deusku" eta "deusk")

zeren hikako 2. personako adizki horietan (hik, hiri) ez ziren hasieran sartu forma pluralak ki emán singularrak, baizik ze jarraitu ziren erabiltzen forma singular zaharrak, akaso zeren hikako 2. personako adizki pluralak erraz konfunditzen ziren kin 3. personakoak:

• deuat → deutzat/deutsat (berdinak nola 3. personakoak)
  

Hala ere, hikako 2. personakoak ere pixkanaka joan dira bihurtzen formalki gerota pluralagoak, bilatuz analogia ez-anbiguoak, nola gertatu bide dén an goragoko adibidea. [>>>]

Eta nóla pasatu zén ti "deuk" ki "deusk"?

 Ikusten genuén hemen nóla heldu zen ti:

• deusk / deuná

harik eta:

• dxeutzúk / dxeutzuná?

baina, "deusk" adizkia ez da forma zaharrena, baizik ze. horren aurretik, forma hori zén "deuk" regularragoa, zein mantendu dén adibidez an Eibarko hizkera (ikus sarrera hau). Hala ikusten genuén an ondorengo mapa ti Euskararen Herri Hizkeren Atlasa (Euskaltzaindia, EHHA):

*EDUN [+pres., hark-hura-hiri (giz.)] 

Eta, nóla pasatu zén ti "deuk" ki "deusk"? [>>>]

hark hiri deuk/deun

Aipatzen genuén atzo Yrizar-en pasarte hau, zeinen ostean egiten genuén galdera bat:

Ikusten denez, objetu indirektoa dá 2. persona singularrekoa. Eta, zéin izanen litzaké forma regularra?

Ari gara gain:

• hark hiri dxeutzuk

eta bere forma regularra izanen litzaké hau:

• hark hiri deuk/deun

zein gorde da an Eibarko hizkera, nola konprobatu ahal dugu an ondorengo taula:

Bai, hortxe dauzkagu bi forma zaharrago horiek: "hark hiri deuk/deun.. Eta hortxe agertzen zaizkigú "nik hiri deuat/deunat" ere, jada aipatuak adibidez an gure sarrera titulatzén:

• Oraindik zuzen-zuzenean ikusten ari gara nóla adizkiak kin "-z-/-s-" doazén progresiboki irabazten erabilera singularrak

"zenekarren/zenekartzan" formek erakusten dituzté bi "e" morfema zahar, bigarrenean bilátuz desanbiguazioa

Atzo komentatutako "zuk zenekarren/zenekartzan" formek erakusten duté "e" bat gehiago respektu "zuk zenkarren/zenkartzan" formak, zein akaso esperoko genituen an lehenengo momentu bat, nola an eibarrera, non gogoratu nahi ditugú atzoko bi pausuak an desanbiguazioa te "zuk  zenkarzun/zenkarzuzen":

..., dakigunez, beste hizkeratan, anbiguetate hori ebatzi da an bi pausu:

• "zuk zekarren → zuk  zenkarren/zenkarzen" zek berriro sortzen dú anbiguetatea, baina orain kin "harek zu zenkarzen" (akaso gutxiago erabilia)
  

halan ze bigarren desanbiguazio-pausu batean forma hori bihurtu dá:

• "zuk zenkarren/zenkarzen → zuk  zenkarzun/zenkarzuzen"

Gure kasu honetan ("zuk zenekarren/zenekartzan"), ordezta errepikatu elementu pronominak aktiboa nola an "zuk  zenkarzun/zenkarzuzen", jarraitu da beste bide bat, errepikatuz "e" morfema zaharra an "zuk zenekarren/zenekartzan". Bi kasuetan, helburua zén desanbiguazioa.

"zuk zenekarren/zenekartzan" formetan, bigarren  "e" horren mekanismo sortzailea izan liteké barneko analogia kin "zuk zekarren/zekartzan" zaharrak  (zein orain bihurtuak zirén 3. personakoak), jaustuki errepikatuz ber bukaerak: "-ekarren/-ekartzan". Horrela, finean, "zenekarren/zenekartzan" formek erakusten dituzté bi "e" morfema zahar, bigarrenean bilátuz desanbiguazioa. [1952] [>>>]

Beste hizkeratan ordea, anbiguetate hori ebatzi da an bi pausu: 1) 'zuk zekarren → zuk zenkarren/zenkarzen'; eta 2) 'zuk zenkarren/zenkarzen → zuk zenkarzun/zenkarzuzen'

Atzokoan amaitzen genuen esánez:

Baina, genioenez, noiz gertatu "ekarren → zekarren", sortu zén anbiguetate bat zein, zenbait hizkeratan, ebatzi baitzén sórtuz: "zuk zenekarren/zenekartzan".

Eta, dakigunez, beste hizkeratan, anbiguetate hori ebatzi da an bi pausu:

• "zuk zekarren → zuk  zenkarren/zenkarzen" zek berriro sortzen dú anbiguetatea, baina orain kin "harek zu zenkarzen" (akaso gutxiago erabilia)
  

halan ze bigarren desanbiguazio-pausu batean forma hori bihurtu dá:

• "zuk zenkarren/zenkarzen → zuk  zenkarzun/zenkarzuzen"

nola komentatzen genuén an sarrera titulatzén:

• 'zekarren → zenekarren' versus 'zekarren → zenkarzun'
  

zein jasotzen dugun jarraian:

Eta Eibarko aditzean jarraiturik, "ekarri" aditzean ere inplementatzen ari da soluzio alternatibo bat ki:

• zekarren → zenekarren (finean batua)
  

zein den:

• zekarren → zenkarzun

nola ikusi ahal dugun an ondorengo taula (orobat aterea ti "Eibarko aditza", 1998):

erakutsiz berriro nóla soluzioak izan ahal dirén diferenteak, denak ere inplementatuak bidéz analogia kin beste adizki batzuk ja existenteak náhin konpondu anbiguetate-arazo ezberdinak zein joan diren sortzen an garapena te hizkuntza, eta denak ere erábiliz hizkuntzaren barneko mekanismo sortzaileak). Zentzu horretan denak ere, berdin onak.

Bai, gakoa dá desanbiguazioa. [1951] [>>>]

Badihardugu Euskara Elkartia (2005): "Ahoz gehixen entzuten diran formak ..."

Gaurkoan soilik nahi genuen azpimarratu ze, atzoko "Eibarko aditz-taulak" liburuan (Aintzane Agirrebeña, 2005), Badihardugu Eukara Elkartiak sinatzen dú atariko bat azálduz zér modutako formak bildu diren:

Lantxo honetan aditz ezagun eta erabilixenak bakarrik batu gura izan dittugu ... [Badihardugu Eukara Elkartia, 2005]

eta

Ahoz gehixen entzuten diran formak jaso dittugun arren, ... [Badihardugu Eukara Elkartia, 2005] 

Esan nahi baita ze atzoko 3. personako forma kin "z-" ("zeixan" vs "eixan") eta parentesibako "zeizun" sartuko liraké arten forma horiexek zein ahoz gehien entzuten diren. [1947] [>>>]

Bilakaera hori orobat nabari ahal da aztértuz aditz-paradigma diferenteak an ber hizkera

Atzokoan ikusten genuen nóla hizkeretik hizkerara antzeman daitezké fase diferenteak an bilakaera te euren forma verbalak: preseski ikusi genuen nóla Debarroan gorago erabiltzen dén "haiek etozen" eta "zu zetozen" bitarten beharago sartu dén "haiek (z)etozen" eta "zu zentozen" desanbiguatua. 

Bilakaera hori orobat nabari ahal da aztértuz aditz-paradigma diferenteak an ber hizkera. Esan nahi baita ze, adibidez, Eibarko euskaran aurkitzen ditugú honako formak an "ibili" aditza:

• haiek (z)ebizen   

• zu zebizen

non jada hasi den sartzen hasierako "z-" anbiguo hori an 3. persona plurala ("(z)ebizen") bitarten ez den oraino hasi desanbiguazio-prozesua an 2. persona singularra ("zebizen"):

Horrekiko kontrastean, atzoko "etorri" aditza hartuz gero, ikusten dugu nóla berdin hasi den sartzen hasierako "z-" hori ("(z)etozen"), baina aditz horretan jada desanbiguatu da 2. persona singularra bitártez gure "-n-" desanbiguatzailea ("zentozen"):

Gire ikuspegitik aldaera mailakatu horiek ere ondo erakusten duté ber prozesua zein ikusten genuén atzo bidéz hizkera diferenteak (nahiz oso erlazionatuak), baina kasu honetan bidéz adizki diferenteak barné ber hizkera. [1943] [>>>]

Ber mekanismo desanbiguatzailea ('-n-') erabili dá an aditz intransitiboak ere

Antzera nola aditz transitiboetan gehitu zén "-n-" bat ki ezberdindu:

• nenkarren (hark ni) 

eta:

• nekarren (nik hura) 
  

aditz intransitiboetan, orobat jarri zén "-n-" bat ki ezberdindu:

• zentozen (zu) 

eta:

• zetozen (hauek) 
  

Gauza da ze, hasiera batean, ez zen halako "-n-"rik. Hala ikusi ahal dugu an Aretxabaleta, Eskoriatza eta Leintz Gatzagako forma hauek:

Baina, bereziki noiz:

• etozen (haiek) → (z)etozen (haiek

beharko zén:

• zetozen (zu) → zentozen (zu)

nola gertatu zén an Eibarko aditza:

Gero, betiko analogiaz, "-n-" hori zabaldu da i beste forma batzuk ere, nola dirén:

• gentozen (an Eibarko aditza)
  

edo, beste hizkera batzuetan:

• nentorren

Baina, finean, "-n-" horrek jarraitzen du izaten ber "-n-" desanbiguatzailea zein erabiltzen zén an adizki transitiboetan ere. [1942] [>>>]

'zekarren → zenekarren' versus 'zekarren → zenkarzun'

Eta Eibarko aditzean jarraiturik, "ekarri" aditzean ere inplementatzen ari da soluzio alternatibo bat ki:

• zuk ha zekarren → zenkarren → zenekarren (finean batua)
  

zein den:

• zuk ha zekarren → zenkarren → zenkarzun

nola ikusi ahal dugun an ondorengo taula (orobat aterea ti "Eibarko aditza", 1998):

erakutsiz berriro nóla soluzioak izan ahal dirén diferenteak, denak ere inplementatuak bidéz analogia kin beste adizki batzuk ja existenteak náhin konpondu anbiguetate-arazo ezberdinak zein joan diren sortzen an garapena te hizkuntza, eta denak ere erábiliz hizkuntzaren barneko mekanismo sortzaileak). Zentzu horretan denak ere, berdin onak. [1941] [>>>]

Eibarko Aditz-Batzordia (1998): "... , analogixaz eta anbiguotasunak kentzeko-edo sortutako adizkixak dira."

Atzoko (eta herenegungo) taulan antzeman ahal dira ondoko bilakaerak (aterea ti "Eibarko aditza", Eibarko Aditz-Batzordia, 1998):

• eixan → (z)eixan

• zeixan → zeizun

zeintan Eibarko Aditz-Batzordiak dio:

... zeizun*, zeizuzen* / zeizuen*, zeizuezen* ez dira gramatika aldetik zuzenak, analogixaz eta anbiguotasunak kentzeko-edo sortutako adizkixak dira. [Eibarko Aditz-Batzordia, 1998]

Gaurkoan azpimarratu nahi genuke aipu horren bigarren zatia, non esaten den nóla adizki horiek sortu dirén bidéz (betiko) analogia finéz kendu anbiguetateak. Eta, atzokoan genioenez, erábiliz hizkuntzaren barneko mekanismo sortzaileak. [1940] [>>>]

Eibarko Aditz-Batzordia (1998): "... zeizun*, zeizuzen* / zeizuen*, zeizuezen* ez dira gramatika aldetik zuzenak, ..."

Atzokoan ikusten genuén ondoko taula (aterea ti "Eibarko aditza", Eibarko Aditz-Batzordia, 1998), nondik antzeman daitezke honako bilakaerak:

• eixan → (z)eixan

• zeixan → zeizun

Taula horren azpian, Eibarko Aditz-Batzordiak dio:

... zeizun*, zeizuzen* / zeizuen*, zeizuezen* ez dira gramatika aldetik zuzenak, analogixaz eta anbiguotasunak kentzeko-edo sortutako adizkixak dira. [Eibarko Aditz-Batzordia, 1998]

Soilik esan ze adibidez "zeizun" sortu da erábiliz hizkuntzaren barneko mekanismo sortzaileak noiz behar izan den, kasu horretan náhin desanbiguatu "zeixan", antzera nola antzeko mekanismoak erabili dirén noiz desanbiguatu nahi izan dén "zenekarren" ti "zekarren" reanalizatua, edo noiz argiago diferentziatu nahi izan dén "zenkarren" ti "zekarren" eta "zenekarren", sórtuz "zindekarren". 

Eta, jakina, ez dago ezer txarrik an sorkuntza horiek, ezta ere ezer bereziki diferenterik an sorrera te "zeizun" respektu sorrerak te "zenkarren", "zenekarren"edo "zindekarren". Gero gure gramatikariek zér onartzen duten, beste gauza bat da. [1939] [>>>]

'zekarren → zenekarren' versus 'zeixan → zeizun'

Aurreko egunetan ikusi ditugu bilakaera batzuk non 3. personetako adizkietan "z-" sartzean (zekarren), bilatzen zirén soluzioak ki konpondu zenbait anbiguitate, hala nola "zenekarren" forma:

• ekarren → zekarren

• zekarren → zenekarren

Baina soluzioak izan ahal dira diferenteak an hizkera eta egoera diferenteak. Ikus daigun ondorengo adibidea, aterea ti "Eibarko aditza" (1998), konkretuki ti "egin" aditza, nor-nork, subjuntiboa eta lehenaldia:

• eixan → (z)eixan

• zeixan → zeizun

non desanbiguazio hori gauzatu da ti bide ezberdin bat: bideá te analogia kin orainaldiko formak nola "deizun". [1938] [>>>]

Oraindik zuzen-zuzenean ikusten ari gara nóla adizkiak kin "-z-/-s-" doazén progresiboki irabazten erabilera singularrak

Atzoko taula honetan:

ikusten genuen nóla Eibarren erabiltzen dirén "deuat/deunat" adizki objetu-singular regularrak (eta itxura guztien arabera, zaharrak), bitartean-eta Antzuolan daukágun: "dostat/donat", eta Plazentzian "dostat/donat-dostanat), non forma singular-regular zaharrak doaz desagertzen aldé beste forma batzuk kin "-z- > -s-", zeinek, adibidez Antzuolak, berdin balio dutén an forma singular eta pluralak. Genioenéz:  

Esan nahi baita ze Antzuolan genero femeninoa mantendu dá an bere forma singular regularragoa eta ustez zaharragoa (gabé "-z- > -s-", zein bái sartu den an maskulinoa: "dostat/donat"), bitárten, ezberdinki, Plazentzian adizki femenino pluralak sartu dira an erabilera objetu-singularra ere: "donat/dostanat" (pluralean soilik "dostanaraz").

Beste era batera esanda, oraindik zuzen-zuzenean ikusten ari gara nóla adizkiak kin "-z-/-s-" doazén progresiboki irabazten erabilera singularrak.