'en-e sagar' → 'har-e sagar' → 'ni-(r)-e sagar' (azkena kin 'r' epentetikoa gáiti analogia kin 'har-e', non 'r' hori ez den epentetikoa)

Itzul gaitezen orain i gure sarrera titulatzén:

• 'sagar, e-ni da'  → 'en-e sagar da'

non ezberdintzen genuén arten "e-ni/e-ne" izenordain posesiboa eta "en-e" adjetibo posesiboa, zein jada joanen zen kin izen bat:

en-e sagar da

Hor izanen genuké gure "e" partikula genitibo postpositiboa, zeinen jatorri pronominala izanen zén prepositiboa. 

Behin "e" genitiboa postpositiboki reanalizatu zenean, eta betiko analogia tartean, eredu hori joanen zén hedatzen i beste prononbreak nola 3. personakoa, zein berreraiki dén nola "har", emánez "har-e":

har > har-e     (analogia kin en-e)

Forma hori gorde dá fosildua an gaur egungo "har-e > are", zein ez den baizik konparatibo zahar bat, adibidez an "hare handiagoa = handiagoa ze har".

Eta gauza da ze horko "r" hori (an "are") ez da epentetikoa, baizik propioa (diogunez, 3. personako izenordaina berreraiki dá nola "har"), eta eskainiko zuén eredu bat nondik akaso sortuko zén (hasiko zen erabiltzen) "-r-" analogiko bat an beste izenordainak, nahiz kasu horietan izán betegarri fonetiko hutsa (epentetikoa). Horrela sortuko zirén:

ni-(r)-e

hi-(r)-e

har-e

...

Diogunez, 3. personan "-r-" hori ez da epentetikoa, bitarten 1.an eta 2.ean báda, halan ze akaso horrela sortzen ari zén "-r-" epentetiko hori, zein izan den hain arrakastatsua noiz atxikitzen kasuak ki euren erro semantikoak. [1930] [>>>]

Mitxelena (1961): "... y en los indefinidos ne(h)or 'alguien', etc. de varios dialectos (...), 'n-' es una innovación."

 Atzo amaitzen genuén esánez:

Goragoko lehen bilakabide horretan, adibidez, nabarmenduko genuke nóla aurrena higatu dén "n" intervokaliko hori (an e-nor > ehor), emánez hor "h" (beste hizkera batzutan desagertu da), bitarten jarraian sortu dén hasierako "n" bat, ustez gáiti analogia kin "nor", erakutsiz berriro zéin handia izan ahal den efektuá ti analogia.

Mitxelenak geroago (an bere "Fonética histórica vasca", 1961) azpimarratzen du nóla "nehor" formaren "n" hori dén berrikuntza bat:

... y en los indefinidos ne(h)or 'alguien', etc. de varios dialectos (...), n- es una innovación. [Mitxelena, 1961:310]

Gaur soilik azpimarratu nahi genuen bilakaera hori, zeinen eragilea, genioenez, izanen zén analogia (kin "nor"). [1929] [>>>]

'*e-nor > ehor > nehor' versus '*e-nor > iñor'

Zioén Josu Lavin-ek herenegun:

nehor, nehon, nehoiz, nehola... ere baditugu.

Bai, izenordain indefinitu horiek guztiak ez dira baizik aldaerak ti jatorrizko forma batzuk kin "e-" partikula apórtatuz indefinizioa, indeterminazioa: "*e-nor", "*e-non", ... Ikus horretaz atzoko sarrera, non irakurtzen genuén honako hitzak ti Mitxelena (1961): 

..., a.-nav. guip. vizc. inor 'alguien', inon 'en alguna. parte', inoiz 'alguna vez', etc., de *e-nor, etc.: cf. otros indefinidos como e-zer, e-zein. En sul. ( + -ere), ihue', 'ihuné, etc. (Dech. ehor, ehonere), ronc. ·Uztarroz eur, eun (Vidángoz nor, non), y en b.-nav. y Jab., con restablecimiento de la consonante nasal en la inicial (analogía de nor 'quién', etc.?), nehor, nihor, etc., como a.-nav. Elcano nior [Mitxelena, 1961:304]

Beraz, hauxe izanen litzaké bidea nondik sortuko zirén aldaera horiek an zenbait hizkera:

*e-nor > ehor > nehor

bitarten, beste hizkera batzutan, bidea izanen litzaké hauxe:

*e-nor > iñor

Hor argiro ikusten dugú nóla ibilbide fonetikoak ondo ezberdinak (eta are alderantzizkoak) izan ahal diren an hizkera edo garai ezberdinak. 

Goragoko lehen bilakabide horretan, adibidez, nabarmenduko genuke nóla aurrena higatu dén "n" intervokaliko hori (an e-nor > ehor), emánez hor "h" (beste hizkera batzutan desagertu da), bitarten jarraian sortu dén hasierako "n" bat, ustez gáiti analogia kin "nor", erakutsiz berriro zéin handia izan ahal den efektuá ti analogia. [1928] [>>>]

Mitxelena (1961): "... iñor 'alguien', iñon 'en alguna -parte', iñoiz 'alguna vez', etc., de *e-nor, etc.: cf. otros indefinidos como e-zer, e-zein."

Gabiltza azken sarreretan azpimarratzén "e" morfemaren zentzu indefinitua edo indeterminatua (an aplikazio eta posizio ezberdinak), zein, besteak beste,  aplikatuko zén ki formazioak nola "e-nor" emánez gaur egungo formak nola "iñor" indefinitua (ikus sarrera hau). Eta gauza da ze, justuki horrela: "indefinidos" deitzen die Mitxelenak ki "iñor", "iñon", "iñoiz", "e-zer", "e-zein" ...

..., a.-nav. guip. vizc. iñor 'alguien', iñon 'en alguna -parte', iñoiz 'alguna vez', etc., de *e-nor, etc.: cf. otros indefinidos como e-zer, e-zein. [Mitxelena, 1961:304]

Gaur soilik nabarmendu nahi genuke izendapen hori: "indefinidos", zeren, bai, horixe dira: indefinituak, justuki gáiti efektua ti "e" partikula prepositibo zaharra, zek aportatzen die euren indefinizioa, indeterminazioa (bihar saiatuko gara erantzuten ki atzoko komentarioa ti Josu Lavin gain formak nola "nehor"). [1927] [>>>]

'sagar, e-ni da' → 'en-e sagar da'

Genioén atzo mintzátuz gain sorrera te "ene" posesiboa:

Horren harian, gure"e" partikula atxiki zitekén ki izenordeak nola "nor > e-nor", haiei emanez kutsu indeterminatu-indefinitu bat an zentzuren bat. Esan nahi baita ze, bide beretik eta adibidez, ber partikula hori lotu zitzaiokén ki bestelako izenordainak nola "ni" osátuz "e-ni", zeinen hasierako erabilera bat izan zitekén:

eni da (= nire(a)(k) d(ir)a)

hola adieraziz edozer edo edonor zein nola edo hala egon liteken lotua ki "ni", esan nahi baita ze "eni" izan zitekén "ni" horren hedadura indeterminatu-indefinitu bat non kabituko zirén gaurko "nire" guztiak.

Beraz, analisi horren arabera, "e" partikularen aplikazio genitiboa hasiko zén prepositiboki an esaldi oso sinpleak non izenak izanen zirén oso kontextualak.

Oso kontextualak izanki, izen horiek eman zitezkén edo ez:

• eni da [OV]

• eni da sagar [OVS] (ez da oraindik artikulurik)
  

• sagar, eni da [SOV]

erábiliz esakera oso sinpleak. Hari horri segika, "e-ni" posesibo independente hori akaso berez (jarrai-ki arau fonologiko zirkunstantzial konkretuak) bilaka zitekén "e-ne", non azken "e" hori ez zen izanen baizik lehengo "i " hura, orain "e" bihurtua, baina gabé esangura genitiboa. Kasu horretan soilik beharko zén reinterpretazio aski direkto bat noiz "e-ne" lotzen hasi zen kin bere ondoko izena an esaera jada konplexuagoak nola:

• en-e sagar da

non, diogunez, azken "-e" hori reinterpretatuko zén nola "en-e" kin "e" genitibo postpositiboa.

Azpimarratu daigun ze "e-ni > e-ne" bilakaera fonetikoa (eta ondoko reinterpretazioa) ez da beharrezkoa, zeren zuzenean ere, azken "-e" genitibo hori sinpleki dislokatu zitekén (has zitekén erabiltzen) postpositiboki abiatuz ti "e-ni" eta emánez "en-e":

• en-e sagar.

hola lótuz elementu posesiboa eta bere ondoko izena bidéz tarteko nexu bat (an "en-e" sagar"). Eta horrelaxe analizatzen da gaur egun posesibo zahar hori, nahiz gure analisian, estruktura hori izanen litzakén produktuá ti dislokazio postpositiboa te partikula genitibo bat zein jaio zén prepositiboa ("e"), halan ze posesibo konkretu horretan gure "e" hori agertuko zén bi aldiz, bata prepositiboa (fosildua) eta bestea postpositiboa (operatiboa), an "e-n-e" harribitxia. [1926] [>>>]

"e" partikularen aplikazio genitiboa hasiko zén prepositiboki an esaldi oso sinpleak: "e- + prononbrea" → "e-ni" an "eni da" (= ni(r)e(a)(k) d(ir)a)

Atzokoan galdetzen genuén:

Eta zér esan ahal dugu gain "e" horiek an "e-n-e" posesiboa?

Aurrena, azpimarratu nahi genuke ze gure analisi honetan espekulazio-maila nabarmenki igoko da respektu gure analisia gain "e" komuna an "e-" eta "-(t)e"/"-(k)e", non ondorioa dén razonableki gardena, hala formaz nola edukiz. 

Ondorengo bilakabidean, aldiz, onartu behar dugu espekulazio-maila askoz altuagoa, nahiz ez horregatik handiagoa zein hori ze egotzi geneioken ki Lakarra edo Martinez Areta noiz azaltzen ber "ene" posesiboa (aurrerago komentatuko ditugu azalpen horiek). Ondo alderantziz, eta gure ikuspuntutik, gurea litzaké gutxio espekulatiboa ze eurena.

Hori esanda, sar gaitezen an gure azalpentxoa gogóratuz zér genioen herenegun gain "e" partikula:

Indeterminazio hori dá oinarrizko ideiá zein datzan an "e" partikula (oposatua ki "da", zek adierazten dú justuki kontrakoa: zerbait ondo determinatua). Horrela, "e" hori erántsiz adibidez ki adizki bat (e-kar, e-tor) edo prononbre bat (e-zer, e-nor), lotzen ari zaio indeterminazio-moduren bat, zein erlazionatzen den kin aditz edo prononbre hori, modu batera edo bestera.  

Horren harian, gure"e" partikula atxiki zitekén ki izenordeak nola "nor > e-nor", haiei emanez kutsu indeterminatu-indefinitu bat an zentzuren bat. Esan nahi baita ze, bide beretik eta adibidez, ber partikula hori lotu zitzaiokén ki bestelako izenordainak nola "ni" osátuz "e-ni", zeinen hasierako erabilera bat izan zitekén:

eni da (= nire(a)(k) d(ir)a)

hola adieraziz edozer edo edonor zein nola edo hala egon liteken lotua ki "ni", esan nahi baita ze "eni" izan zitekén "ni" horren hedadura indeterminatu-indefinitu bat non kabituko zirén gaurko "nire" guztiak.

Beraz, analisi horren arabera, "e" partikularen aplikazio genitiboa hasiko zén prepositiboki an esaldi oso sinpleak non izenak izanen zirén oso kontextualak. Gerora. etorriko zén "e-n-e" (eta "en-i" datiboa), baina kontakizun horrekin bihar jarraituko dugu. [1925] [>>>]