Sabino Arana (1901): "..., puesto que resulta no servir para necesidad tan ineludible."

Sabino Arana-k burutzen dú bere atzoko esaldia esánez:

..., puesto que resulta no servir para necesidad tan ineludible. [Sabino Arana, 1901]

[>>>]

Sabino Arana (1901): "EI no hallar medio de aplicarlo a la Aritmética en un pueblo tan mercantil como éste, signo es de que ha de perecer en fecha no lejana,..."

Atzokoan irakurtzen genuén:

Y así si vamos, el euzkera se va. [Sabino Arana, 1901]

eta Arana-k jarraituko du bere argumentazioa esánez: 

EI no hallar medio de aplicarlo a la Aritmética en un pueblo tan mercantil como éste, signo es de que ha de perecer en fecha no lejana,... [Sabino Arana, 1901]

Hortxe, Arana-eren argumentazio teknologiko-ekonomikoa an 1901. [>>>]

Sabino Arana (1901): "Y así si vamos, el euzkera se va."

Atzo eta herenegun ikusi dugú Sabino Arana-ren 1901ko analisi funtzional bat gain teknologia linguistiko bat eta horrek eragindako efektua gain tenknologia horren erabilera:

Hor dugú (1901) alde batetik analisi funtzionala, teknologikoa, eta bestetik, haren zuzeneko ondorioak gain erabilera.

Gaur. ordea, ikusi behar dugu zéin izanen zen, ber analisiaren jarraieran, guzti horren efektu agregatua, zein, laburbilduta, izanen zén ez gehiago eta ez gitxiago ze:

Y así si vamos, el euzkera se va. [Sabino Arana, 1901]

Ikuspuntu batetik, esan genei ze Sabino Aranaren atzoko analisia zén mikroekonomikoa, eta gaurkoa makroekonomikoa. [>>>]

Nork irabazi du? Sinpleki esanda, denok

Gaurkoa hasteko, gogora daigun nóla atzo agertzen zitzaigún "-ko" sufijoa (ikus sarrera hau eta bere hurrengoak) an erabilera multiplikatiboa (an "Euskal-Zenbakiztia", 1920):

Obeto litzake seiko lau irakurtea (orrela da-ta), baña ez da au bere euskerazko itz-yoskera egokia. [Bizkai-Aldundia, 1920:29]

Bestela esan:

seiko lau (6 X 4)

esapide horrek mantenduko luké multiplikandoa lehenago ze multiplikatzailea, baina kokatuz zenbakia (zenbatzailea) an bigarren posizioa ("seiko lau") ordezta an lehenengoa nola an:

lau seiko

hau da, hasi beharko litzake irakurtzen ti bigaren zenbakia (4). Hori ikusita, proposatzen duté "tol" prepositiboa:

sei tol lau (6 X 4)

naturaltasun osoz.

Hortaz, "lau seiko" esapidea ez litzake egokia ki emán 6 X 4 zeren hasi beharko litzake irakurtzen ti azken zenbakia, halan ze hurrengo pausua justuki izanen zén esapide horri buelta ematea (pausutxo bat) ki lortu esapide hura zein Andoni Egaña-k komentatzen zuén adibidez hemen:

sei lauko (ki emán 6 X 4)

zein, "euskararen senetik pare-parera zetorren esamoldea" izanik ere,:

• Andoni Egaña (2022): "Euskararen senetik pare-parera zetorren esamoldea zen."

zúen kokatzen "-ko" sufijoa ostén bigarren zenbakia, justuki an bukaera e esapidea, eraginez arazo nabariak ti atzerakarga:

•  Andoni Egaña (2022): "... esaeran, ulermenean, denean."

• Andoni Egaña (2022): "Ditxosozko '-ko' biderkatzailea heltzen zenerako ..." [Finean, mintzo gara gain atzerakarga]

Soluzioa ondo etor zitekén ti "tol" tresna prepositiboa (prepositiboa respektu bigarren zenbakia) berdin nola adibidez ti "bidér" prepositibo multiplikatiboa (berriro respektu bigarren zenbakia), nola finean gertatu den, halan ze gaur, zorionez, esan ahal dugú naturaltasun osoz:

sei... bidér lau ... berdin hogeitalau

Nork irabazi du? Sinpleki esanda, denok. [>>>]

Diskursoa (zeinen helburua baita informazio berria ematea an modu eraginkorra) edozein registrotan orohar hobe doa (jarraituago, koherenteago, matizatuago, aberatsago eta efektiboago) noiz erábiltzen sintaxi burulehena

Txopi zúen galdetzen atzo:

Nolabait esanda, ¿divortzioa da geyo handia artean hizkuntza kolokiala eta idatzia an hizkuntza buru-azkenak?

Eta, ¿zein dira honen ondorioak? [Txopi]

Gauza da ze sintaxi buruazkenetan arazo handiak egoten dira ki jaso informazio-kantitate handia an modu konpaktu-landu-matizatu-efektiboa, eta lan horretan saiatuz gero (hala egiten da batzuetan japonieran, euskaran eta seguruena, beste hainbat hizkuntzetan ere), emaitza izanen dá diferentzia handia arten registro kolokial-bapatekoa (non ez dagoen denborarik planifikatzeko) eta registro landu-planifikatua (non báden denborarik planifikatzeko). 

Baina inportanteena ez da hori. Inportanteena da ze, registro guztietan (hala landuagoetan nola kolokialagoetan), komunikazioa izanen dá orohar ondo matizatuagoa eta ondo efektiboagoa noiz erábili baliabide burulehenak (atzerakarga informatiboa eta intonatiboa tarteko). Azpimarratu behar dugu ze bi atzerakarga mota horiek ez dira baizik ber arazoaren manifestazio ezberdinak, nola genioén an "Sintaxi buruazkenaren etengabeko efektu sotil eta ezkutuak":

Bestalde, esan behar da ze bádira hizkuntzak, nola pirahã, zeintan diskursoa dén hain zatitua, hain ezjarraitua non adibidez izen-modifikatzaileak banan-banan ematen diren, nola genioen an "Baina, nólatan uka daiteke?"

Baina, nólatan da posible ukatzea ondoko evidentzia? [Ikus "Buruz hizkuntzen garapen sintaktiko-diskursiboa" (Rubio, 2014), an "Hizkuntzen berdintasun komunikatiboa: mitoa ala errealitatea?" (Mendizabal, 2014:125)]

Nólatan uka daiteke?

Pirahãn, bestalde ez dute erabiltzen baliabide koordinatzaile edo subordinatzaile explizitu-prezisorik, nola genioen an "Ezin da ukatu":

Atzo galdetzen genuen nóla den posible ukatzea konklusioá ezen munduko teknologia sintaktiko guztiak ez daude berdin garatuak, noiz-eta hortxe daukagun hain muturreko adibidea nola den sintaxi piraharra, non, besteak beste, izen-osagarriak ematen dirén banan banan, deskonposatuki (ikus atzoko aipua eta artikulu osoa).

Eta akaso espero litekenez, aipatutako ezaugarri ondo esanguratsu hori konbinatzen da kin beste batzuk nola ausentzia e-nexu koordinatibo eta subordinatibo explizituak, edo ordenamendu buruazkena, biribildúz teknologia komunikatibo bat erlatiboki oso gutxi potentea respektu sintaxi burulehen ondo hornituak kin edonolako nexuak [ikus ere "Hizkuntza bere osotasunean" (Rubio, 2017), an "Gotzon Aurrekoetxea lagunartetik hara" (EHU, Iglesias/Ensunza (arg), 2017:301]:

Ezin da ukatu.

Baldintza sintaktiko horiexetan, saiatuz gero, diskurso planifikatua eta kolokiala izanen liraké ia berdinak, baina biak ere izanki askoz gutxio potenteak eta askoz gutxio efektiboak zein euren kide burulehenak. Eta hor dago koxka: hemen kontua ez da hainbeste zéin den diferentzia arten registro kolokiala eta landua barné hizkuntza bera (nahiz hau ere interesgarria den), baizik zér gertatzen den noiz konparatzen ditugun edozein registroko diskurso buruazkena (edo buruazken azpigaratua, nola sintaxi pirahãrra) kin registro bereko diskurso burulehena azpi baldintza orokorrak. 

Gauza da ze baliabide burulehenak berdin erabilgarri eta efektiboak dirá an edozein registro, ti umore edo hizkera kolokialena ki diskurso (ez-planifikatu edo berdin planifikatu) landuena. Eta, hortaz, diskursoa (zeinen helburua baita informazio berria ematea an modu eraginkorra) edozein registrotan hobe doa (jarraituago, koherenteago, matizatuago, aberatsago eta efektiboago) noiz erábiltzen sintaxi burulehena. Sintaxi burulehenean ez da izaten distantzia handirik arten hizkera ez-planifikatua eta planifikatua, izan ere edozein kontextutan erabili ahalko da a potentzia ti baliabide burulehenak afin lortu erabiltzailearen helburu komunikatiboak ondo efektiboki. 

Kausa dá exklusiboki teknologiko-sintaktikoa, eta bere ondorioa dá komunikatiboa, sakona eta ondo orokorra. Horixe da arazoa, zeinentzako soluziobide bakarra dirá euskararen garabideak, nahi bezain gradualki eta jakitez ibiliak, eta jakina, norabide onean. [⇶]

Sintaxia vs esanahia (edo: teoria hori ez da baizik espekulazio hutsa)

Ray Jackendoff, zein (berak esango digunez) izan zén Chomskyren ikaslea, dú kontatzen nóla parte hartu zuen an debatea respektu nóla konektatzen zirén Sakoneko Estruktura eta esanahia (Sakoneko Estruktura dá ustezko maila hori non generatuko zirén estruktura preliminar batzuk zein gero transformatuko ziren an esaldi definitiboak) an "Un nuevo armazón para la gramática generativa" (2003):

Goragoko bi adibide horiek [(1) eta (2)] ikusita, bistan da ze, Jackendoff, versione ahul horretan, ari da referitzen ki "esanahia" an zentzu oso erlajatu bat, non, adibidez, esanahi berdinekoak izanen ziren galdera direkto bat nola "¿Qué Martini se bebió Harry?", eta bere erantzuna non zehazten den zéin Martini edan zuén Harryk: "Harry se bebió ese Martini".

Bestalde, sartu al gintezke an "la esencia de la naturaleza humana" soilik suposatuz transformazio sintaktiko batzuk zein gertatuko ziren gain ustezko estruktura previo batzuk? Niri behintzat, pizten zaizkit argi gorri guztiak. 

Jackendoff dú jarraitzen kontatzén zer gertatu zen gero, aspaldiko kontuak badira ere: 

Gauza da: zergátik hizkuntzalari previoki generatibista aurreratu horiek ahal izan zuten baztertú gramatika generatiboa (bere Sakoneko Estruktura, bere innatismoa,..) hain errazki? Ba, zeren ez baitzegoen evidentzia sendorik aldé teoria hori. Zeren, finean, teoria hori ez baitá baizik espekulazio hutsa, zein onartzen edo baztertzen den segun komenientzia. Hori bai, dá espekulazio bat ze-gaitún desbideratzen ti arazo linguistiko nagusiak, nabari direnak, evidentzia sendoa dutenak, baina zein ez diren ikusten (bádakizue, nola elefantea), esan nahi baitá, arazo funtzionalak, zeinen efektuak sufritzen dirén egunero. [⇶]

EHUko zuzentzaileek: '..., buruazkenak bai duen urrutiratzen bitartean'

Atzoko sarreran genuén nabarmentzen a antzekotasun funtzionala arten:

1.: "baldin" kondizionala, zeintan, interes argitzaile-erraztaileaz gainera (Altube, 1954), Altubek azpimarratu zuén interes expresiboa ere (Altube, 1929:193):

Aún se acentúa más el caracter hipotético de las oraciones colocando al principio de ellas el morfema precitado:

— Baldin aguro ez bazatoze
— Baldin euskera bizitzen ezpada (Altube, 1929:193)

eta

2.: "afin" edo "te" finalak, zeintan, antzera, azpimarra genezake ber interes argitzaile-erraztaile-expresiboa.

Baliabide burulehenek, oro har, hobeki estrukturatzen duté diskursoa hala-emanez jarraitutasun handiagoa, zeinda gero emanen ditú aukera expresibo-intonatiboa zabalagoak. Jakina, efektu guzti horiek pilatzen doaz baliabidez baliabide, estrukturaz estruktura areanda sortú efektu diferentzial hain handia ze ailegatzen da ki baldintzatu kultura osoa.

Eta antzera gertatzen da kin, adibidez, "bitartean eta", "bitarten-ze", "bitartenda" edo "bitarten" soila, zeinen arteko lehenengoa aipatzen da an artikuluko ohar linguistikoa (ikus hemen) nahiz gero ez agertu an textua justuki zeren zuzentzaileek kenduarazi dute haren erabilera bakarra. Ikus zértan zen erabilera hori:

Datu horiek bat datoz gure azalpen sintaktiko-espresiboarekin zeren errekurtsio burulehenak ez du urrutiratzen hitz gako espresiboa bukaeratik bitartean eta buruazkenak bai duen urrutiratzen, horrela zapuztuz irainaren indarra, eta gutxiagotuz bere erabilera. [Jatorrizko textua]

Hor nik nahiago nuen adibidez:

Datu horiek bat datoz gure azalpen sintaktiko-espresiboarekin zeren errekurtsio burulehenak ez du urrutiratzen hitz gako espresiboa bukaeratik bitartean-ze buruazkenak bai duen urrutiratzen, horrela zapuztuz irainaren indarra, eta gutxiagotuz bere erabilera.

baina Joanes Urkijok erabili zuén justuki "bitartean eta" (1985, ikus hemen) eta, oharrean esan lez, mugatu behar nintzen ki erabilera zehatz hori. Edonola ere, berdin izanen zen, izan ere EHUko zuzentzaileek berdin pasatuko zutén euren galbahea:

Datu horiek bat datoz gure azalpen sintaktiko-espresiboarekin zeren errekurtsio burulehenak ez du urrutiratzen hitz gako espresiboa bukaeratik, buruazkenak bai duen urrutiratzen bitartean, horrela zapuztuz irainaren indarra, eta gutxiagotuz bere erabilera. [Textu zuzendua eta finala]

[⇶]

Tabu teknologiko bat an XXI. mendea

Zioen atzo Txopik:

Dut gogoan ba (1) egun, zein joan nintzen hitz egitera kin semaren tutorea. Hau andereño zen kexatzen zeren haurrak ez zuten zuzen erabiltzen euskal aditza, hain juxtu zuen esaten, zutela nahasten ia beti NOR-NORI-NORK ta NOR-NOK. Zen oso adierazgarria zeren andereñoa ez zen gai esateko lau esaldi segituan euskaraz, erabiltzen zuen code-switching aldiro, sistematikoki, ia beti. Honela zuen hitz egiten, gaia dut oroitzen, gutxi gora-bera:

- Nik ez dakit nola egin para que aprendan de una vez por todas a distinguir los verbos en euskera. Egunero ari gara errepikatzen, egunero, ez dela “ikusi dizut” baizik eta “ikusi zaitut!!!”, bañan ez du axola, berdin, berdin… jolas garaian jarraitzen dute berearekin. Ni jartzen naute de los nervios…

Hau da realitate bat XXI. mendeko Euskal Herrian. Dut ipini adibide real hau, baina jakina, denok dugu ezagutzen horrelako hainbat kasu. Da kuriosoa ere, gai hau dela tabu, deserosoa, mikatza, inork ez du plazaratu nai, nahiz eta denok dakigu ze hor dagoela.

Ta orain nik dut plazaratzen galdera: zer da euskararen kalitatea? Nork erabakitzen du hori? Zergatik noiz hitz egiten da buruz euskararen kalitatea, ezkutatzen da funtsezko gai hau? Mesedez, ez ezkutatu.

Txopi

Txopik bete-betean jotzen du an gakoa ze dun explikatzen (ia) dena: kalitate komunikatiboa, esan nahi baita potentzia informatibo-expresiboa.

Jakina, kontzeptu hori ez da hartu behar superfizialki eta saihestuz bere benetako signifikantza eta inportantzia, ez da hartu behar formalki nola hizkuntzalari ortodoxoek egin, baizik funtzionalki, bere sakontasun osoan, ailegatuz ki ur sakonenak, ezkutuenak, ilunenak, non bizi diren espezimenak zein inork ez ditun ikusi nahi zeren diren tabu, deseroso, mikatz (nola diren diferentzia funtzional sintaktikoak) zeren argiki erakusten dituzte realitateak nola-ze japonieraren sintaxia (ia guztiz buruazkena) aurkitzen dá an ur sintaktiko ondo estuak, alderantziz-ze ingles burulehena zein agertzen zaigun an ur ia infinituki zabalagoak, irekiagoak, argiagoak, gardenagoak, jostagarriagoak...

Bai, guztiz argia da ze japonieraren sintaxia dá funtzionalki (ez formalki) ondo estuagoa zein inglesarena, eta inork ez du ikusi nahi, nahiz horrek erágin konsekuentzia komunikatibo larriak ki hiztun japonesak respektu adibidez inglesak. Txopik dioenez, guzti hau dá tabu, deseroso, mikatza... (ikus sarrera hau), nahiz finean izán sinpleki kontu teknologiko bat. Teknologia hutsa. Tabu teknologiko bat an XXI. mendea. [⇶]

Buruz silabak, silaba-kopuruak, soinuak...

Genioen hemen ze:

Bestalde, hitzak argiki ezberdindu beharko lirake euren artean, halatan ze, eta kontuan izanda ze soilik egoten dira vokal eta konsonante gutxi batzuk, hitz guztiak ezingo dira izan monosilabikoak salbú noiz erabili elementu tonalak zeinen konplexutasuna ezin dugun valoratu. Hortik segitzen da ze, zenbat eta vokal eta konsonante gehiago izan hizkuntza batek, hainbat laburrago izan ahalko dira bere hitzak (aparte utzita, esan bezala, hizkuntza tonalak), nahizta bestalde, zenbat eta vokal eta konsonante gehiago izan, egonen da tendentzia ki ager daitezen vokal, konsonante eta hitz antzekoagoak (gutxiago diferentziagarriak) edota esateko konplexuagoak, zeinen argitasuna eta zailtasuna ezin dugun valoratu.

Hortaz, ikus daigun, Pellegrino et al.-ek aztertutako hizkuntza horietan, zénbat silaba ezberdin egin litezkén (2011):

Konprobatzen dugu ze, bitarten inglesez egin litezkén 7.931 silaba diferente, japonieraz sor litezké 416, zeinekin, bistan denez, soilik eratu ahalko dirá 416 hitz monosilabiko, gehienez ere (txineran, ez da konsideratu silaben aspektu tonala). Autoreek, gainera, egiten dute bát balorazio hen konplexitate silabikoa, oinarritua an kopurua hen konsonanteak zein agertu an silabak (#const/syl).

Hor ez dira, adibidez, baloratzen soinuak eurak, euren diferentziagarritasuna, euren hurbiltasuna, edota euren zailtasuna bera edota gogortasuna (adibidez, r bikotza dá gogorragoa zein r samurra). Japonieraz, adibidez, existitzen dirá 5 vokal, zein diren justuki berberak zein existitu an gaztelania edo euskara, oso argiki diferentziagarriak eta, esango nuke, ondo ahobetegarriak (silabak dirá tipikoki CV edo V). Ikus hemen:

The Japanese language has only 5 vowels: a, i, u, e, o. They are terse vowels, pronounced clearly and sharply. [Namiko Abe, 2017]

Eta hor egon daitezké faktore foniko-expresiboak zeinen efektua (adibidez noiz esan biraoak) ezin dugun baloratu. [⇶]

Baina..., hipotesi (loose) hori ez da hipotesi bat zeren hasieratik ere bádakigu ze bete beharko da

Behin baztertua (ikus azken sarrera) a hipotesia ezen hizkuntza guztiek duté ber IR, zein den neurri bát oinarritua an erlazioa arten irakur-denbora interlinguistikoak:

Our hypothesis of equal IR among languages is thus invalidated, ... [Pellegrino et al., Language, 2011:547]

eta behin, hortaz, konprobaturik ezen bádira hizkuntzen artean diferentzia ondo nabarmenak an irakur-denborak:

IRL [L hizkuntzaren Information Rate] exhibits a greater than 30% degree of variation between Japanese (0.74) and English (1.08), invalidating the first hypothesis of a strict cross-language equality of rates of information. [Pellegrino et al., Language, 2011:551]

autoreek konsideratuko duté, behartuta (one has to consider), bigarren hipotesi bat, ahulagoa (loose), zein den hau:

Consequently, one has to consider the alternative loose hypothesis that IRL varies within a range of values that guarantee efficient communication, fast enough to convey useful information and slow enough to limit the communication cost (in its articulatory, perceptual, and cognitive dimensions). [Pellegrino et al., Language, 2011:547]

Baina, gure begietara, baldintza horiek ez dute bermatzen komunikazio efizientea, baizik soilik ahalbidetzén a existentzia hen hizkuntzak, esan nahi baita da ze, derrigor, munduko hizkuntza guztiek beharko dute funtzionatu nahiko arin ki emán informazio lagungarri-interesgarriak, eta nahikoa astiro ki ahalbidetu kodifikazio eta deskodifikazio informatiboa. Gauza da ze, bi muga horien artean, báda mundu bat posibilitate, non ez den egon behar efizientzia berdina (adibidez, sintaktikoa).

Izan ere, muga horiek soilik dirá existentzia-baldintza minimoak ki hizkuntzak, an zentzua ze ez balira beteko, hizkuntza batek ez luke zentzurik: ez badoa nahikoa arin ki eraman informazio erabilgarria (convey useful information), edo ez badoa nahikoa astiro ki izan kodifikagarria eta deskodifikagarria (limit the communication cost [in its articulatory, perceptual, and cognitive dimensions]), ez dirudi hizkuntzarik izango genukenik, ez bailitzaké minimoki funtzionala.

Beraz, gure aburuz, ustezko hipotesi hori ez da hipotesi bat, zeren hasieratik ere bádakigu ze, hizkuntza existitzen bada, bete beharko da. [⇶]

Hala ere, ez ditzagun gutxietsi faktore foniko osagarriak

Sintaxia da faktore guztiz printzipala afin azaldu hizkuntzen diferentziak an efektibitate komunikatiboa. Hori esanda, eta nahiz sintaxia egón an zentrua on arazoa, bádira beste faktore osagarri batzuk, zein ahal dutén areagotu efektu negatiboa on sintaxi buruazkena gain fluxu diskursiboa, edo kontrara, zertxobait potentziatu efektu positiboa on sintaxi burulehena gain diskursoa.

Faktore osagarri horietako batzuk, nola genioen hemen, dirá faktore foniko-fisikoak, nola dirén hitzen luzera edo soinuen zailtasun diferentziala, zeinen eragin praktikoa gain komunikazioa ez da hain argia ezta hain erabakiorra nola eragina on sintaxia, baina zeinen eragin metatua (metatua kin sintaxia) ez den gutxietsi behar noiz konparatzen funtzionalitatea on hizkuntzak edo hizkerak, batez ere an kontextu elebidunak, non diferentziak dirén ageriagoak eta eragingarriagoak.

Horrela, nahiz oro har faktore foniko horien efektua ez izan argia, egon daitezke kasu argiak non faktore printzipala (hitz-ordena) eta faktore osagarri horiek (faktore foniko nagusiak) doáz an ber norabide arazotsua (edo gutxienez, ez elkarren kontra), halatan ze, hor bai, faktore foniko osagarri horiek jokatuko lukete paper argia aurká efektibitate erlatiboa on hizkuntza hori respektu beste hizkuntza bat non ordena litzakén burulehena, hitzak eta adizkiak oro har laburragoak, eta soinuak, demagun, antzerakoak. [⇶]

Sintaxi-modua ez da nagusiki referitzen ki zerbait kuantitatiboa, nola izan ahal den silaba bat gehiago edo gutxiago

Zioen Txopik atzo:

Ados orokorrean kin hemengo iruzkinak. Argi dagoena da Euskararen eta Katalanaren erabilerak dirala oso desberdinak eta faktu honetan zerikusi du a hizkuntzaren gaitasun komunikatibok.

Ez dateke duda handirik eze arrazoi guztiz printzipala afin azaldu zergátik euskararen erabilera dén askoz txikiagoa zein katalanaren erabilera dá sintaktikoa, eta hain justu bere sintaxi buruazkena. Izan ere, eta nola genioen herenegun:

Baldintza orokorretan, sintaxi burulehenak dú markatzen diferentzia funtzional diskursibo handia respektu sintaxiak zein diren baliatzen kin ordena buruazkena eta baliabide postpositiboak.

Horrela, guztiz esperokoa da Txopik aipatutako emaitza.

Era berean, ez dateke duda handirik eze baldin katalanaren sintaxia buruazkena balitz, bere erabilera izanen litzaké erlatiboki askoz baxuagoa. Gauza da ze sintaxi burulehenak ez du ziurtatzen erabilera (ez du oztopatzen ere), bitarten sintaxi buruazkenak gogorki oztopatzen du erabilera respektu sintaxi burulehena.

Sintaxi-modua ez da nagusiki referitzen ki zerbait kuantitatiboa, nola izan ahal den silaba bat gehiago edo gutxiago. Ez. Dá referitzen ki zérbait kualitatiboa, dá kalitate komunikatiboa, dá justuki progreso humanoa. [⇶]

Diskurso lineal-kronologiko-laua, baldintzatua ga esaldi motzak eta koordinazioa, baldintzatua ga sintaxi buruazkena

Azken sarreretan mintzatu gara buruzki desbidea zein ari den nagusitzen an euskara, zeinen efektuak irakur ditzakegu egunero adibidez an Berria egunkaria, nondik hartu dugún ondorengo alea, idatzia ga Oihana Teyseyre Koskarat gaur, 2019ko abuztuak 27:

Atzo bururatu zen G7koen goi bilera, eta harekin batera kontragailurra. Joan den asteazkenean hasi zuten, Hendaian (Lapurdi) eta Irunen (Gipuzkoa), alternatibak sortzeko egitaraua. Mintzaldi eta tailerretan, 6.000 pertsonak hartu zuten parte. Larunbatean, manifestazio jendetsua izan zen, eta, antolatzaileen arabera, 15.000 lagun bildu ziren G7koen aurka. Ostiralean, istilu batzuk gertatu ziren Urruñako (Lapurdi) erlaitzan. Larunbat arratsaldean, Baionan (Lapurdi) 500 manifestari bildu ziren. Polizia dispositibo ikaragarriak Baiona Txikitik ateratzeko bide guztiak itxi zituen, eta istiluak egon ziren bertan. Igande goizean, berriz, Bizi-ko kideek potreten martxa egin zuten Baionan, Emmanuel Macron Frantziako presidentearen argazki lapurtuak ateraz. Arratsaldean, ortzadarraren gunea egitea pentsatu zuen G7 Ez plataformak, baina, «segurtasun» arazoengatik, bertan behera utzi zuten ekintza, eta herri harresia osatzeko deia egin zuten. Azken momentuan ezeztatu zuten hori ere. Bitartean, Bidarten, Baionan eta Hendaian (Lapurdi), atxilotuak askatzeko elkarretaratzeak egin zituzten: dozenaka pertsona identifikatu zituen Poliziak, eta hor ere atxiloketak izan ziren. [Oihana Teyseyre Koskarat, Berria, 2019-8-27]

Hor gabiltza, eginez diskurso lineal-kronologiko-laua kin esaldi motz aski irrelevanteak (lekuz kanpo) eta kin puntua, "...,eta..." eta "...,baina" nolá rekurso izarrak on gure sintaxia. [⇶]

Txopi: "...askoz argiago;... informazio gehiago..." zatio arrazoi sintaktiko hutsak

Atzokoan Txopik bidalí ondorengo adibide eta komentarioa:

Gaia aldatuz, lehengoan Donostiko Urgull menditik paseatzen ari nintzela, honako testu hau nuen leitu an informazio eremua:

Ugulleko barruti militarrean sartzeko ate nagusia da Begiratokiko Gotorlekua.

Hasieran pentsatu nuen zorioneko testua zela, zeren Aditza (da) aurreratua zegoen, beraz testua izango zen SAO. Baina oker nenbilen, zeren Subjektua atzean zegoen, beraz esaldi osoa irakurri behar zen testua behar bezala ulertzeko; eta ez behin, baizik zenbait aldiz. Egia da, Aditza azkenean jarri balu, oraindik ere korapilatsuagoa izango zela, baina halere a ze nahaste borraste ulertu ahal izateko horrelako informazio xinple bat.

Suszeptibilitaterik ez sortzeko ipiniko dut testua an hizkuntza nahiko neutro, inglesez, zein zegoen idatzia bukaeran. Honela zuen esaten:

The Mirador battery, or the San Telmo bastion is the gate to the military enceinte of Mount Urgull.

Askoz argiago; besteak beste testua irakurri ahala entenditzen dugu (blog honetan askotan azaldu den bezalaxe). Gainera inglesez ematen da informazio gehiago “The Mirador battery, or the San Telmo bastion”, aldiz euskaraz bakarrik aipatzen da “Begiratokiko Gotorlekua”, zeren idazlea kontziente zen, ze luzatzean Subjektua zela zailduko ulermena are gehiago.

Nork idazten ditu testu kaxkar hauek? Ez al da konturatzen kontzeptu basiko hauetaz? Nire iritziz gauzak hauek gertatzen dira, zeren jendeak ez ditu testuak euskaraz irakurtzen, baizik eta zuzenean ia-ia beti erdaraz, jakina, baita euskaldunak ere.

Txopi

Bai, askoz argiago, informazio gehiago, eta dena zatio arrazoi sintaktiko hutsak. [⇶] 

Inkoherentzia, berranalisia, berrirakurketa, inefektibitatea

Aurreko sarreran aipatu dugú lehenengo paragrafoa e liburua e Juan Garzia titulatzén "Itzalen itzal" (1993), non ikusten genuen nóla inkoherentzia sintaktiko-interpretatiboak sortzen zituén irakurketa-arazo serioak. Has gaitezen, orain, irakurtzén bigarren paragrafoa:

Uste ez bezalako bitxi gertatuko zaio, ordea, autobusetik jaitsi eta murru anonimo bat pasarik, belaze berdemin baten gaineko eraikuntza zuriak begiak eta - modu guztiz esplikaezinean - zentzu guztiak ere betetzen dizkionean.

Hor, behinda irakurrí "Uste ez bezalako bitxi gertatuko zaio, ordea, ...", printzipioz espero dugu jarraian esan dakigun zér gertatuko zaión bitxi ki turista, eta ez nóiz, nola esanen zaigun. Hortaz, noiz irakurri:

Uste ez bezalako bitxi gertatuko zaio, ordea, autobusetik jaitsi eta murru anonimo bat pasarik, belaze berdemin baten gaineko eraikuntza zuriak begiak eta - modu guztiz esplikaezinean - zentzu guztiak ere...

izanen genuke joera ki interpretatu "belaze berdemin baten gaineko eraikuntza zuriak" nola absolutibo, eta ez nola ergatibo, nola finean suertatuko zaigun; halatan ze, noiz jarraitu irakurtzen ("begiak eta - modu guztiz esplikaezinean - zentzu guztiak"), hasiko gara murgiltzen an ezuste gero-ta handiago bat nondik ez garen aterako harik-eta bukaeran agertu aditza, eta, besteak beste, jakín, ezustean ere, eze ari ginén irakurtzen perpaus tenporal bat:

Uste ez bezalako bitxi gertatuko zaio, ordea, autobusetik jaitsi eta murru anonimo bat pasarik, belaze berdemin baten gaineko eraikuntza zuriak begiak eta - modu guztiz esplikaezinean - zentzu guztiak ere betetzen dizkionean.

Eta nekez evitatuko da berrirakurketa afin ondo berranalizatu informazio guztia, nahiz, horrenbestez, jada ondo galdua izanen dugú irakurtzeko gozamena, gozamen efektiboa.

Urrutiegi ki gozatu irakurketa

Atzo komentatzen genuen ze orriotan hasiko ginén aztertzen a sintaxia e Juan Garzia arartez bere ipuin-bilduma original ondo zelebratuá "Itzalen itzal" (1993), zeinen aurreneko ipuina dén titulatzen Pisa eta hastén kin paragrafo hau:

Entziklopedia, postale eta gidaliburuetatik ezagutzen duena biziki harritu ohi da Pisara heltzean. Joaterako badaki dorre makurtu bat ikusiko duela marmore zuri finekoa. Egia esan, hori besterik ez ohi daki, estanpa horixe darama estrainekoan, eta bitxikeria horrexen bila doa, izan ere, non eta, gogoetatsu eta paradoxa zaleagoaren kasu bakanean, beti erortzear dagoen obra hala ere eternoaren irrika metafisikoago batez ez den bertaratzen.

Nekez ulertzen da. Gorritutako hori nekez ulertzen da eta are nekezago eraginen du irakurlearengan emoziorik bat ere, non ez den gogoa ki berirrakuri textua.

Bukaerako aditz-multzoaren aurrean ("ez den bertaratzen") daukagú sintagma regresibo luuuuuze bat ("beti erortzear dagoen obra hala ere eternoaren irrika metafisikoago batez"), 32 silabakoa (+ 6 gehiago kin aditza), zein ez dakigun nóla enkajatu ez sintaktiko ez interpretatiboki harik amaieran ezagutu bere izaera instrumental aski sorpresiboa, zeinen aditza baitzén "bertaratzen".

Sintagma regresibo luze instrumental hori, berez da arazo. Aditza aurreratuta ere, arazo izaten jarraituko du, izan ere sintagma horren interpretazio instrumentala soilik agertuko zaigú haren bukaeran, lar urruti ki interpretatu efektiboki, urrutiegi ki gozatu irakurketa.

Juan Garziaren "Itzalen itzal": literatur maila jasoa, euskal literatura fantastikoaren gailurra...

Genioen hemen ze sintaxi buruazkenak dú baldintzatzen edozein diskurso, edozein obra, literatura osoa, kultura osoa. Adibidez, Juan Garziak, itzulpenez gain, idatzi ditu lan originalak ere, nola Itzalen itzal (1993), zeintaz Euskal Literaturaren Hiztegiak (argitaratua ganik EHUko Euskara Institutua) dioen hau:

1990eko hamarkadako ipuin-liburu gogoangarrienetakoa da Juan Gartziaren (Legazpi 1955) Itzalen itzal, hala ezohikotasunagatik nola literatur maila jasoagatik.

Ez da, ez, gutxi. Areago, Iban Zalduak berriki sartzen zuén Juan Garzia arten idazleak zeinekin bera bihurtu zén euskarazko irakurle (batera kin Atxaga eta Saizarbitoria), eta justuki zatio Itzalen itzal:

Euskarazko irakurle bihurtu ninduten hiru egile aukeratu beharko banitu, hauek izango lirateke: Bernardo Atxaga (Obabakoak: gurean posible zen irakasle haiek gomendatu zidatena bezalako literatura), Juan Garzia (Itzalen itzal ipuin liburuak, euskal literatura fantastikoaren gailur horrek, horixe berretsi zidan), Ramon Saizarbitoria (Hamaika pauso, Bihotz bi eta Gorde nazazu lurpeanek euskal gizartearen disekzio kritiko eraginkor bat egin ahal zela erakutsi zidaten, literaturatik hain zuzen ere). [Iban Zaldua, 2019-1-24, an bere blogá Oharrak & Hondarrak]

Literatur maila jasoa, hamarkadako ipuin-liburu gogoangarrienetakoa, literatura fantastikoaren gailurra zeinek bihurtu Iban Zaldua euskarazko irakurle... eta, hortaz, lan ondo aproposa afinda aztertu Juan Garziaren eredu sintaktikoa. Datozen egunetan bide horretatik saiatuko gara.

Eider Rodriguez-ek gáin "zein" partikula: "...ideiak bururatu ahala malabarismorik egin gabe txertatzeko..."

Hemen eta hemen komentatu dugunaz gain, ondorengoa ere zioen Eider Rodriguez-ek noiz erantzuten ki Felix Ibargutxi kazetaria (2015):

Alde horretatik, 'zein' partikulak nire aldeko botoa dauka; non, noiz eta nola erabili da gakoa. Nik neuk duela ez hainbeste deskubritu nuen partikula hau (hamar bat urte?). Esan nahi dut neuri ez didatela eskolan irakatsi, eta ezagutzen dudanetik erabiltzen dut, nola bestela! Euskaraz literatura idazteko orduan dugun handicapetako bat erregistro faltarena da, eta 'zein' partikulak erregistro ezberdin baterako bidea ematen du; kolore bat gehiago da idazterako orduan. Horrez gain, eta irakasle naizen aldetik, oso erosoa da eskolak emateko orduan, ideiak bururatu ahala malabarismorik egin gabe txertatzeko abagunea eskaintzen baitu. Eta pentsatu dut partikula horrek ematen duen dinamikotasuna oso bat datorrela egungo esteken formularekin; eta horregatik agian zaigula hain erabilgarri. Mundua azaltzeko modu berrietarako balio duela, alegia». [Eider Rodriguez an deklarazio batzuk ki Felix Ibargutxi, 2015]

Hortxe dugu:

• ... oso erosoa da eskolak emateko orduan, ideiak bururatu ahala malabarismorik egin gabe txertatzeko abagunea eskaintzen baitu.
• ... partikula horrek ematen duen dinamikotasuna ...
• ... hain erabilgarri.
• Mundua azaltzeko modu berrietarako balio duela, alegia.

Bai, oro har, partikula burulehen guztiak, behin minimoki ohituta, oso dirá erosoak, dinamikoak, erabilgarriak, eta mundua azaltzeko modu berrietarako balio dute, modu irekiagoak, potenteagoak eta eraginkorragoak. [⇶]

Eider Rodriguez: "...; gero norberak egin dezala nahi duena..."

Zioen Eider Rodriguez-ek hemen (2015) [aipatu dugú hemen eta hemen ere]:

«Ez dut Altonagaren liburua oraindik irakurri, baina Xabier Amurizaren tesiak interesgarri askoak iruditzen zaizkit, batez ere pragmatismoaren ikuspegitik, eta euskal hiztunok ez gara superheroiak, eta ez dugu izan nahi. Iruditzen zait bai Altonagak eta bai Amurizak a priori epikarik gabeko hizkuntza baten aldeko apustua egiten dutela; gero norberak egin dezala nahi duena hizkuntza horrekin. [Eider Rodriguez an deklarazio batzuk ki Felix Ibargutxi, 2015]

Bai, aukera sintaktiko potenteak eskura egon behar dira, eta gero norberak egin dezala nahi duena aukera sintaktiko horiekin. [⇶]

Eider Rodriguez: "Esan nahi dut neuri ["zein" partikula] ez didatela eskolan irakatsi,..."

Zioen Eider Rodriguez-ek an deklarazio batzuk ki Felix Ibargutxi kazetaria (2015):

«Ez dut Altonagaren liburua oraindik irakurri, baina Xabier Amurizaren tesiak interesgarri askoak iruditzen zaizkit, batez ere pragmatismoaren ikuspegitik, eta euskal hiztunok ez gara superheroiak, eta ez dugu izan nahi. Iruditzen zait bai Altonagak eta bai Amurizak a priori epikarik gabeko hizkuntza baten aldeko apustua egiten dutela; gero norberak egin dezala nahi duena hizkuntza horrekin. Alde horretatik, 'zein' partikulak nire aldeko botoa dauka; non, noiz eta nola erabili da gakoa. Nik neuk duela ez hainbeste deskubritu nuen partikula hau (hamar bat urte?). Esan nahi dut neuri ez didatela eskolan irakatsi, ... [Eider Rodriguez an deklarazio batzuk ki Felix Ibargutxi, 2015]

Oso argigarria. [⇶]