Eta hain justu horregatixe existitzen dira aditzetiko izenak, zeren aportatzen baitituzté hainbat aukera eta kolore (sintaktiko-semantiko-pragmatiko-expresibo) ki diskursoa, hainbat aukera eta kolore zein galtzen dirén noiz saihesten ditugún aditzetiko izenak (edo aditzetiko adjetiboak berdin)

Jarraitzen dú Andres Alberdi-k an bere "Oinarrizko Gramatika" on 2008, zeintaz jada mintzatu ginén adibidez an gure sarrerá [144] "Andres Alberdi: Euskararen gaurko erronka nagusia sintaxiaren esparruan dago ...":

Euskara, baina, aditz-egituretan oinarritutako joskera baitu, ez da ondo egokitzen nominalizazio-sistema horretara, eta, hori saihesteko, aditz-egiturez baliatzen da. Nola? Aditz-izenaren bidez. Nominalizazio-estilora jo, eta -keta, -en, -era, -mendu, -zio... eta gisako atzizkiekin sortutako izenak (aldaketa, burutzapen, sorrera...) erabili ordez, hobe zaio aditz-estiloari atxikitzea. [Andres Alberdi, 2008:139]

Beraz, gabezia sintaktikoak medio (ikus 2329), saihestu beharko genuké euskararen nominalizazio-sistema, horren ordez erábiliz aditz-izenak ("-tze" aditz-izenak). Baina, gauza da ze hori ez litzaké baizik beste adabaki bat, zeren alde batetik aditz-izenek eta bestetik aditzetiko izenek ez dituzté ematen ber aukera sintaktiko-diskursibo-semantiko-pragmatiko-expresiboak, izanki bi molde horiek aukera alternatiboak zein diren aukeratzen aráuz helburu komunikatiboak.

Eta hain justu horregatixe existitzen dira aditzetiko izenak, zeren aportatzen baitituzté hainbat aukera eta kolore (sintaktiko-diskursibo-semantiko-pragmatiko-expresibo) ki diskursoa, hainbat aukera eta kolore zein galtzen dirén noiz saihesten ditugún aditzetiko izenak (edo aditzetiko adjetiboak berdin). Bai, errepika daigun: aditzetiko izenek eta baita aditzetiko adjetiboek ere ahalbidetzen dituzté hainbat aukera diskursibo-sintaktiko-semantiko-pragmatiko-expresibo zein desagertzen dirén noiz saihesten ditugún halako aukera linguistikoak (zatio ahuldade sintaktiko hutsa).

Horretaz gainera, aditz-konplementazioa ere ondo ahulagoa da an sintaxi buruazkena respektu burulehena. [2330] [>>>]

Sabino Arana (1901): "..., puesto que resulta no servir para necesidad tan ineludible."

Sabino Arana-k burutzen dú bere atzoko esaldia esánez:

..., puesto que resulta no servir para necesidad tan ineludible. [Sabino Arana, 1901]

[2213] [>>>]

Sabino Arana (1901): "EI no hallar medio de aplicarlo a la Aritmética en un pueblo tan mercantil como éste, signo es de que ha de perecer en fecha no lejana,..."

Atzokoan irakurtzen genuén:

Y así si vamos, el euzkera se va. [Sabino Arana, 1901]

eta Arana-k jarraituko dú bere argumentazioa esánez: 

EI no hallar medio de aplicarlo a la Aritmética en un pueblo tan mercantil como éste, signo es de que ha de perecer en fecha no lejana,... [Sabino Arana, 1901]

Hortxe, Arana-ren argumentazio teknologiko-ekonomikoa an 1901. [2212] [>>>]

Sabino Arana (1901): "Y así si vamos, el euzkera se va."

Atzo eta herenegun ikusi dugú Sabino Arana-ren 1901ko analisi funtzional bat gain teknologia linguistiko bat eta horrek eragindako efektua gain tenknologia horren erabilera:

Hor dugú (1901) alde batetik analisi funtzionala, teknologikoa, eta bestetik, haren zuzeneko ondorioak gain erabilera.

Gaur. ordea, ikusi behar dugu zéin izanen zen, ber analisiaren jarraieran, guzti horren efektu agregatua, zein, laburbilduta, izanen zén ez gehiago eta ez gitxiago ze:

Y así si vamos, el euzkera se va. [Sabino Arana, 1901]

Ikuspuntu batetik, esan genei ze Sabino Arana-ren atzoko analisia zén mikroekonomikoa, eta gaurkoa makroekonomikoa. [2211] [>>>]

Nork irabazi du? Sinpleki esanda, denok

Gaurkoa hasteko, gogora daigun nóla atzo agertzen zitzaigún "-ko" sufijoa (ikus sarrera hau eta bere hurrengoak) an erabilera multiplikatiboa (an "Euskal-Zenbakiztia", 1920):

Obeto litzake seiko lau irakurtea (orrela da-ta), baña ez da au bere euskerazko itz-yoskera egokia. [Bizkai-Aldundia, 1920:29]

Bestela esan:

seiko lau (6 X 4)

esapide horrek mantenduko luké multiplikandoa lehenago ze multiplikatzailea, baina kokatuz zenbakia (zenbatzailea) an bigarren posizioa ("seiko lau") ordezta an lehenengoa nola an:

lau seiko

hau da, hasi beharko litzake irakurtzen ti bigaren zenbakia (4). Hori ikusita, proposatzen duté "tol" prepositiboa:

sei tol lau (6 X 4)

naturaltasun osoz.

Hortaz, "lau seiko" esapidea ez litzake egokia ki emán 6 X 4 zeren hasi beharko litzake irakurtzen ti azken zenbakia, halan ze hurrengo pausua justuki izanen zén esapide horri buelta ematea (pausutxo bat) ki lortu esapide hura zein Andoni Egaña-k komentatzen zuén adibidez hemen:

sei lauko (ki emán 6 X 4)

zein, euskararen senetik pare-parera zetorren esamoldea izanik ere,

• Andoni Egaña (2022): "Euskararen senetik pare-parera zetorren esamoldea zen."

zúen kokatzen "-ko" sufijoa ostén bigarren zenbakia, justuki an bukaera on esapidea, eraginez arazo nabariak ti atzerakarga:

•  Andoni Egaña (2022): "... esaeran, ulermenean, denean."

• Andoni Egaña (2022): "Ditxosozko '-ko' biderkatzailea heltzen zenerako ..." [Finean, mintzo gara gain atzerakarga]

Soluzioa ondo etor zitekén ti "tol" tresna prepositiboa (prepositiboa respektu bigarren zenbakia) berdin nola adibidez ti "bidér" prepositibo multiplikatiboa (berriro respektu bigarren zenbakia), nola finean gertatu den, halan ze gaur, zorionez, esan ahal dugú naturaltasun osoz:

sei... bidér lau ... berdin hogeitalau

Nork irabazi du? Sinpleki esanda, denok. [2185] [>>>]

... izugarri ahulagotuz bere expresibitatea, eta finean moldátuz tresna bat (euskara estandarra) guztiz zurrun eta desegokia azpi baldintza orokorrak (informazionalki eta expresiboki)

Honela jarraitzen zuen Bittor Hidalgo-k herenegun bere galdera (ikus ere gure atzoko erantzuna ki galdera horren hasiera)

Esan nahi luke horrek Leizarragarentzat-eta (eta euskararentzat eta euskaldunontzat) ez dagoela itxuraz 'galdegai legerik / ez leku finkorik', nolabait testuinguruak ematen duela beti aditzera esaldi baten informazio egitura zein den? 

Textuingurua oso da lagungarria ki ulertu esaldi baten informazio-egitura, oso-oso lagungarria, baina galderako "beti" hori akaso gehitxo dateke, batez ere kontuan hartuta nóndik gatozen, alegia: Juan Garzia-ren eredua.

Esan nahi baita ze Juan Garzia-ren eredua saiatu dá oso leku gutxi uzten ki kontextua, saiatu baita kodetzen (ia) den-dena bidéz hitz-ordena, hala intérpretaraziz (ia) den-dena aráuz hitz-ordena hori, eta eráginez desastre bat an euskara formala, izugarri ahulagotuz bere expresibitatea, eta finean moldátuz tresna bat guztiz zurrun eta desegokia azpi baldintza orokorrak (informazionalki eta expresiboki). Erabateko ezbidea. 

Horrela, gaur egun, aplíkatuz Garzia-ren eredu ubikuoa, gertazen da ze SVO ordena ikusita, interpretatu beharko genuké galdegai enfatikoa an sujetua, independenteki zéin den textuingurua. Jakina, hortik gatozelarik, duda sor litezke nóla interpretatu SVO konkretu bat, eta halako duda egon ahal denean, egokia dateke, eta beti ere optatiboki, duda hori argitzea bidéz azenturen bat, adibidez gain laguntzailea, sinpleki adiéraziz ze begiratu behar da aurrerantza, ez atzerantza (bide batez adiéraziz intonazio bat).

Diskursoa (zeinen helburua baita informazio berria ematea an modu eraginkorra) edozein registrotan orohar hobe doa (jarraituago, koherenteago, matizatuago, aberatsago eta efektiboago) noiz erábili sintaxi burulehena

Txopi zúen galdetzen atzo:

Nolabait esanda, ¿divortzioa da geyo handia artean hizkuntza kolokiala eta idatzia an hizkuntza buru-azkenak?

Eta, ¿zein dira honen ondorioak? [Txopi]

Gauza da ze sintaxi buruazkenetan arazo handiak egoten dira ki jaso informazio-kantitate handia an modu konpaktu-landu-matizatu-efektiboa, eta lan horretan saiatuz gero (hala egiten da batzuetan japonieran, euskaran eta seguruena, beste hainbat hizkuntzetan ere), emaitza izanen dá diferentzia handia artén registro kolokial-bapatekoa (non ez dagoen denborarik planifikatzeko) eta registro landu-planifikatua (non báden denborarik planifikatzeko). 

Baina inportanteena ez da hori. Inportanteena da ze, registro guztietan (hala landuagoetan nola kolokialagoetan), komunikazioa izanen dá orohar ondo matizatuagoa eta ondo efektiboagoa noiz erábili baliabide burulehenak (atzerakarga informatiboa eta intonatiboa tarteko). Azpimarratu behar dugu ze bi atzerakarga mota horiek ez dira baizik ber arazoaren manifestazio ezberdinak, nola genioén an "Sintaxi buruazkenaren etengabeko efektu sotil eta ezkutuak":

Bestalde, esan behar da ze bádira hizkuntzak, nola pirahã, zeintan diskursoa dén hain zatitua, hain ezjarraitua non adibidez izen-modifikatzaileak banan-banan ematen diren, nola genioen an "Baina, nólatan uka daiteke?"

Baina, nólatan da posible ukatzea ondoko evidentzia? [Ikus "Buruz hizkuntzen garapen sintaktiko-diskursiboa" (Rubio, 2014), an "Hizkuntzen berdintasun komunikatiboa: mitoa ala errealitatea?" (Mendizabal, 2014:125)]

Nólatan uka daiteke?

Pirahãn, bestalde ez dute erabiltzen baliabide koordinatzaile edo subordinatzaile explizitu-prezisorik, nola genioen an "Ezin da ukatu":

Atzo galdetzen genuen nóla den posible ukatzea konklusioá ezen munduko teknologia sintaktiko guztiak ez daude berdin garatuak, noiz-eta hortxe daukagun hain muturreko adibidea nola den sintaxi piraharra, non, besteak beste, izen-osagarriak ematen dirén banan banan, deskonposatuki (ikus atzoko aipua eta artikulu osoa).

Eta akaso espero litekenez, aipatutako ezaugarri ondo esanguratsu hori konbinatzen da kin beste batzuk nola ausentzia e-nexu koordinatibo eta subordinatibo explizituak, edo ordenamendu buruazkena, biribildúz teknologia komunikatibo bat erlatiboki oso gutxi potentea respektu sintaxi burulehen ondo hornituak kin edonolako nexuak [ikus ere "Hizkuntza bere osotasunean" (Rubio, 2017), an "Gotzon Aurrekoetxea lagunartetik hara" (EHU, Iglesias/Ensunza (arg), 2017:301]:

Ezin da ukatu.

Baldintza sintaktiko horiexetan, saiatuz gero, diskurso planifikatua eta kolokiala izanen liraké ia berdinak, baina biak ere izanki askoz gutxio potenteak eta askoz gutxio efektiboak zein euren kide burulehenak. Eta hor dago koxka: hemen kontua ez da hainbeste zéin den diferentzia artén registro kolokiala eta landua barné hizkuntza bera (nahiz hau ere interesgarria den), baizik zér gertatzen den noiz konparatzen ditugun edozein registroko diskurso buruazkena (edo buruazken azpigaratua, nola sintaxi pirahãrra) kin registro bereko diskurso burulehena azpi baldintza orokorrak. 

Gauza da ze baliabide burulehenak berdin erabilgarri eta efektiboak dirá an edozein registro, tikan umorea edo hizkera kolokialena harik eta diskurso (ez-planifikatu edo berdin planifikatu) landuena. Eta, hortaz, diskursoa (zeinen helburua baita informazio berria ematea an modu eraginkorra) edozein registrotan hobe doa (jarraituago, koherenteago, matizatuago, aberatsago eta efektiboago) noiz erábili sintaxi burulehena. Sintaxi burulehenean ez da izaten distantzia handirik artén hizkera ez-planifikatua eta planifikatua, izan ere edozein kontextutan erabili ahalko da ha potentzia ti baliabide burulehenak afin lórtu erabiltzailearen helburu komunikatiboak ondo efektiboki. 

Kausa dá exklusiboki teknologiko-sintaktikoa, eta bere ondorioa dá komunikatiboa, sakona eta ondo orokorra. Horixe da arazoa, zeinentzako soluziobide bakarra dirá euskararen garabideak, nahi bezain gradualki eta jakitez ibiliak, eta jakina, norabide onean. [1378] [>>>]

Sintaxia vs esanahia (edo: teoria hori ez da baizik espekulazio hutsa)

Ray Jackendoff, zein (berak esango digunez) izan zén Chomskyren ikaslea, dú kontatzen nóla parte hartu zuen an debatea respektu nóla konektatzen zirén Sakoneko Estruktura eta esanahia (Sakoneko Estruktura dá ustezko maila hori non generatuko zirén estruktura preliminar batzuk zein gero transformatuko ziren an esaldi definitiboak) an "Un nuevo armazón para la gramática generativa" (2003):

Goragoko bi adibide horiek [(1) eta (2)] ikusita, bistan da ze, Jackendoff, versione ahul horretan, ari da referitzen ki "esanahia" an zentzu oso erlajatu bat, non, adibidez, esanahi berdinekoak izanen ziren galdera direkto bat nola "¿Qué Martini se bebió Harry?", eta bere erantzuna non zehazten den zéin Martini edan zuén Harryk: "Harry se bebió ese Martini".

Bestalde, sartu al gintezke an "la esencia de la naturaleza humana" soilik suposatuz transformazio sintaktiko batzuk zein gertatuko ziren gain ustezko estruktura previo batzuk? Niri behintzat, pizten zaizkit argi gorri guztiak. 

Jackendoff dú jarraitzen kontatzén zer gertatu zen gero, aspaldiko kontuak badira ere: 

Gauza da: zergátik hizkuntzalari previoki generatibista aurreratu horiek ahal izan zuten baztertú gramatika generatiboa (bere Sakoneko Estruktura, bere innatismoa,..) hain errazki? Ba, zeren ez baitzegoen evidentzia sendorik aldé teoria hori. Zeren, finean, teoria hori ez baitá baizik espekulazio hutsa, zein onartzen edo baztertzen den segun komenientzia. Hori bai, dá espekulazio bat ze-gaitún desbideratzen ti arazo linguistiko nagusiak, nabari direnak, evidentzia sendoa dutenak, baina zein ez diren ikusten (bádakizue, nola elefantea), esan nahi baitá, arazo funtzionalak, zeinen efektuak sufritzen dirén egunero. [⇶]

Informazio deslokatua, sintaktikoki eta interpretatiboki

Atzo, erantzun anonimo batek uzten zigún, hemen, ondorengo versionea on esaldia zein Txopik, ber sarreran, proposatua zuen: 

El pájaro se posó sobre el tejado de arcilla blanda y roja de los acantilados de la playa de Bakio. [Txopi]

Bakioko hondartzako labarretako buztin guri-gorriaz eginiko teilatuan kokatu zen txoria. [Anonimoa]

Suposatu behar dugu ze esaldi hori integratzen da barnén textu zabalago bat non ari garen mintzatzen gain txori bat, jada ezaguna, zeini referitzen gatzaión ("gatzaizkio" ken "-zki-" pluralgilea) nola "el pájaro", eta zeintaz nahi dugun zehaztu beste zerbait, beste detaile batzuk zeinekin jarraiki gaitezen ulertzen eta disfrutatzen txori horren gorabehera vitalak.

Detaile akaso sotil bezain delikatu horiek guztiak referituko dirá ki txoria, eta soilik iritsiko dute euren efektu evokagarri plenoa noiz jartzen dirén an kontextu egokia, zein dén a kontextua on txoria eta bere ibilerak. Bestela, ez dira baizik zerbaiten deskripzioa, zeinen efektu expresiboa guztiz mugatua geldituko den. Ikus daigun nóla hasten den Txopirena:

El pájaro se posó sobre...

non iragartzen zaigun ze mintzatuko zaigula gain txoria, txori ezagunori, zein, hasteko, pausatu zen gain... zeozer. Jada ikusi ahal dugu gure txoria bere ankatxoak gainjartzen an superfizie bat zein oraino ez dugun ezagutzen, baina zein ezagutu nahi dugun: hortaz, jada prestatuak gara finéz jaso eta plenoki intérpretatu geroko informazioa, zeinen irrikitan gelditu garen. Mintzagaiak ("el pájaro") egin dú bere lana, eta segituan hasiko da esaldiaren parte rhematikoa (zinez informatiboa, non informazio berria aurkitzen den) kin aditza ("se posó"). Oso informazio laburra, aditzarena, baina estrategikoa, zeren erabat kokatzen gaitu an eszena, emanez akzioa. Eta laburra eta estrategikoa dena normalki askoz efizienteago doa aurretik zeinda atzetik.

Horren ordez, anonimoaren versionean hasiko zaigu kin informazio hau:

Bakioko hondartzako...

non jasotzen baitugu informazio bat zein ez dakigun nóla kokatu, ez sintaktikoki, ez interpretatiboki, eta zér egin behar dugu? Ba, pilátu: esan nahi baita, pilátu ordezta zuzenean intérpretatu eta zuzenean intégratu an gure aurreko diskursoa. Horrá, ildoa galtzen hasteko arrisku bizia. Izan ere, anonimoaren versionean jarraituko dugu jasotzen halako informazio deslokatua, zeinen efektua izanen dén basikoki deskriptiboa:

Bakioko hondartzako labarretako buztin guri-gorriaz...

ordezta:

El pájaro se posó sobre el tejado de arcilla blanda y roja...

non, txoriarekin, jada disfrutatzen ari gara kin zoru bigun eta gorri hori, buztinezkoa, zein ia sentitu ahal dugu azpi gure oinak ere. Material deskriptibo almazenagarria versus materiala zein den perfektuki uztartzen an gure entendimendua finéz sortú sensazio beteak. 

Bide batez, fijatu gaitezen ze anonimoaren versionean "blanda y roja" banandu hori bihurtu dá "guri-gorria" lotuagoa, zein ez den asuntu handia, baina bai erakuslea on estuasunak zein sufritu ohi dira noiz erábili ordena buruazkena. Regresiboan, zenbat eta laburrago, hobe. Baina, bestalde, fijatu gaitezen ze, orain, agertu da "eginiko" bat zein ez zegoen an originala: hala izaten da zeren regresiboan nominalizazioa zaildu egiten da, eta sartu behar dira konexio-verbal gehiago, nahiz hola luzeagotu.

Segituz kin gure esaldia, daukagú:

Bakioko hondartzako labarretako buztin guri-gorriaz eginiko teilatuan kokatu zen...

Hará ba, hasiera horretan irakurtzen ari ginen zér-eta esaldiko galdegaia, informazio rhematikoena, foku estu eta are enfatiko bat, eta galdegai horretatik pasatu gara nola bailitzan deskripzio huts bat, inkoherenteki, ezjakinean, gabén gozatu bidea (gainera ere, ohartu ze "sobre..." bihurtu dá "-n" inesibo hutsa, laburragoa eta gutxio zehatza).

Eta gauza da ze justuki azken hitza ("txoria"), labur bezain estrategikoa ere (nola aditza), dá justuki.. mintzagaia! Konpara kin oroginala:

El pájaro se posó sobre el tejado de arcilla blanda y roja de los acantilados de la playa de Bakio.

non, nola genioen hemen:

...  buztin aurrena-bigun eta soilik-gero-gorri hori, ez da edonongoa, ezezaguna, baizik sortua eta hazia an itsas amildegiak on hondarta bat, a hondartzá on Bakio, nondik ia ailegatzen zaizkigún itsasoaren oihartzun, zapore eta usain guztiak. Teilatu hori ez da ez, edozein leku, eta esaldi horrek eskutik eramaten gaitú gáindi sensazio horiek eskér bere estruktura progresiboa, non detaileak doazkigún agertzen an modu koherente-interpretagarria, sugerentea, evokagarria.

Aukera progresiboak ezinbestekoak dira. Ikus ere a sarrera titulatzén:

• "Arazo guztiak joan ohi dirá batera".

[1036] [>>>]

Erlajazio komunikatiboak errazten dú disanbiguazio estrukturala an perpaus erlatiboak

Sarrera honetan genioenez, "-n" bidezko perpaus erlatibo buruazkenak (RelN) izan daitezké azaltzaileak edo murriztaileak aráuz kontextua, nahiz ez duten erakusten batere diferentzia estrukturalik, izankí, zentzu horretan, anbiguoak. Gogora daigun:

Atzoko sarreran genioen ze "-n" erlatiboak izan daitezké murriztaileak edo ez-murriztaileak aráuz kontextua. Puntu horretaz, ikus ondorengo aipua ganik R. de Rijk burúz "-n" erlatiboak ("Studies in Basque syntax: relative clauses", 1972):

What about the distinction between restrictive and appositive relative clauses, so important in the grammar of English and other Indo-European languages? I can be quite brief here: I am unaware of any syntactic differences in Basque between these two types of relative clauses, except for the obvious universal cooccurrence restrictions between either type of relative and certain types of head noun phrases. In Basque, like everywhere else, a relative clause that modifies a noun phrase with an underlying (i.e. deictic) demonstrative element must be non restrictive. When certain quantifiers, like guzti "all" and bakoitz "each" occur associated with the head noun phrase, the relative clause can only be restrictive. Apart from this, however, my investigations have failed to show any differences in syntactic behavior between the two. In particular, there is no difference in intonation between restrictive and appositive relative clauses in Basque.
...
No structural differences could be found between restrictive and non-restrictive (appositive) relative clauses. [R. de Rijk, 1972:139]

Interpretazioa, beraz, izan beharko litzaké kontextuala.

Finean, hori ez da baizik beste efektu bat ti inkoherentzia sintaktiko-interpretatiboa (berdin nola galdegaiaren unitate intonatiboa kin aditza, edo aposizioen ezintasun funtzionala artén galdegaia eta bere aditza).

Aldiz, estruktura erlatibo burulehenenetan, koherentzia sintaktiko-interpretatiboak (NRel) eskaintzen dizkigú posibilitate inanbiguoak nola ondorengoa, inanbiguoki azaltzailea:

Lagunek eskaini zidatén, ez edozein liburu, baizik eleberri bat, zein Etxaidek argitaratu zuen iaz.

non indarra jartzen den an kontraposizioa artén "edozein liburu" eta "eleberri klaseko liburu bat". Ikus ere ondorengo aukera, inanbiguoki restriktiboa:

Lagunek eskaini zidatén, ez edozein liburu, baizik eleberri bat zein Etxaidek argitaratu zuen iaz.

non indarra jartzen den an kontraposizioa artén "edozein liburu" eta "eleberri bat ganik Etxaide", zein den oso kontraposizio ezberdina respektu goragokoa. Hala nola ere ezberdina baitá ondorengo aukera restriktibo mugatua:

Lagunek eskaini zidatén, ez edozein liburu, baizik horixe eleberria zein Etxaidek argitaratu zuen iaz.

non indarra jartzen den an kontraposizioa artén "edozein liburu" eta "horixe eleberri konkretua zein Etxaidek idatzi zuén iaz".

Dira aukera inanbiguoak zein diren sortzen ti erlajazio (reflexibitate, pausazio,...) komunikatiboa zein eragiten dutén estruktura burulehenek, zein argiki kontrajartzen den kin estuasun komunikatiboa zein den nagusitzen noiz erábili estruktura buruazkenak. Izan ere, erlajazio komunikatibo horrek errazten dú disanbiguazio estrukturala an perpaus erlatiboak. [992] [>>>]

EHUko zuzentzaileek: "..., buruazkenak bai duen urrutiratzen bitartean"

Atzoko sarreran genuén nabarmentzen hori antzekotasun funtzionala artén:

1.: "baldin" kondizionala, zeintan, interes argitzaile-erraztaileaz gainera (Altube, 1954), Altube-k azpimarratu zuén haren interes expresiboa ere (Altube, 1929:193):

Aún se acentúa más el caracter hipotético de las oraciones colocando al principio de ellas el morfema precitado:

— Baldin aguro ez bazatoze
— Baldin euskera bizitzen ezpada (Altube, 1929:193)

eta

2.: "afin" edo "afinda..." edo "afin-eta..." edo "arrenda..." edo "te(ko)..." edo "xedé..." finalak, zeintan, antzera, azpimarra geinke ber interes argitzaile-erraztaile-expresiboa.

Baliabide burulehenek, oro har, hobeki estrukturatzen duté diskursoa hala-emanez jarraitutasun handiagoa, zeinek gero emanen dituén aukera expresibo-intonatiboa zabalagoak. Jakina, efektu guzti horiek pilatzen doaz eta metátuz noizero gehitzen dirén aukera teknologiko berriak, areanda, orotara, sórtu efektu diferentzial hain handia ze amaitzen da baldintzatzen kultura osoa.

Eta antzera gertatzen da kin, adibidez, "bitartean eta", "bitarten-ze", "bitartenda" edo "bitarten" soila, zeinen arteko lehenengoa aipatzen dén an gure artikuluko ohar linguistikoa (ikus [963]) nahiz gero ez agértu an textua justuki zeren zuzentzaileek kenduarazi dutén haren erabilera bakarra. Ikus zértan zen erabilera hori:

Datu horiek bat datoz gure azalpen sintaktiko-espresiboarekin zeren errekurtsio burulehenak ez du urrutiratzen hitz gako espresiboa bukaeratik bitartean eta buruazkenak bai duen urrutiratzen, horrela zapuztuz irainaren indarra, eta gutxiagotuz bere erabilera. [Jatorrizko textua]

Hor nahiago genuén adibidez:

Datu horiek bat datoz gure azalpen sintaktiko-espresiboarekin zeren errekurtsio burulehenak ez du urrutiratzen hitz gako espresiboa bukaeratik bitartean-ze buruazkenak bai duen urrutiratzen, horrela zapuztuz irainaren indarra, eta gutxiagotuz bere erabilera.

baina Joanes Urkijo-k erabili zuén justuki "bitartean eta" (1985, ikus [208]) eta, oharrean esan lez, mugatu behar ginen ki tresna jada erabiliak. Edonola ere, erabailia edo ez, kasu horretan berdin izanen zen, zeren EHUko zuzentzaileek berdin pasatuko zutén euren galbahea:

Datu horiek bat datoz gure azalpen sintaktiko-espresiboarekin zeren errekurtsio burulehenak ez du urrutiratzen hitz gako espresiboa bukaeratik, buruazkenak bai duen urrutiratzen bitartean, horrela zapuztuz irainaren indarra, eta gutxiagotuz bere erabilera. [Textu zuzendua eta publikatua]

[966] [>>>]

Zerbait erabiltzeak ez du esan nahi ze erabilera hori bereziki erraza denik, baizik soilik ze erabilera hori ez da ezinezkoa

Dudagabe, errazago erabiltzen dena, gehiago erabiltzen da, eta normalean modu efektiboagoan ere, justuki berdin nola, txanponaren bestaldean, erreminta erlatiboki nekezagoak gutxiago erabiliko diren, ahal bada behintzat. Horrela, bádira "lanabes" ia erabiltezinak, zeinen erabilera izanen dén ia zero, eta beste batzuk zein, erabiltezin izateke, ez dirén erabilterrazak, nahiz, aukerarik ezean, erabili beharko diren. Esan nahi baita ze, erabiltzeak ez du esan nahi ze erabilera bereziki erraza denik, baizik soilik ze erabilera ez da ezinezkoa.

Hori adibidetzeko, hona hemen ondorengo mezua ti Josu Lavin (ikus hemen):

Normaltasunez erabiltzen du, nahiz jodidu egiten du.

Bide batez, Josu Lavin-ek egin zuén mezu hori erantzunez ki ondorengo proposamena ti Erramun Gerrikagotia (ikus hemen):

Han ere, Josu Lavin-ek aipatzen zuén beste forma bat ordezta "zinatekete" luzeegia:

zinakeie = zinakee = zinatekete

zein orobat izan litekén beste aukera interresgarri bat. [925] [>>>]

Tabu teknologiko bat an XXI. mendea

Zioen atzo Txopi-k:

Dut gogoan ba (1) egun, zein joan nintzen hitz egitera kin semaren tutorea. Hau andereño zen kexatzen zeren haurrak ez zuten zuzen erabiltzen euskal aditza, hain juxtu zuen esaten, zutela nahasten ia beti NOR-NORI-NORK ta NOR-NOK. Zen oso adierazgarria zeren andereñoa ez zen gai esateko lau esaldi segituan euskaraz, erabiltzen zuen code-switching aldiro, sistematikoki, ia beti. Honela zuen hitz egiten, gaia dut oroitzen, gutxi gora-bera:

- Nik ez dakit nola egin para que aprendan de una vez por todas a distinguir los verbos en euskera. Egunero ari gara errepikatzen, egunero, ez dela “ikusi dizut” baizik eta “ikusi zaitut!!!”, bañan ez du axola, berdin, berdin… jolas garaian jarraitzen dute berearekin. Ni jartzen naute de los nervios…

Hau da realitate bat XXI. mendeko Euskal Herrian. Dut ipini adibide real hau, baina jakina, denok dugu ezagutzen horrelako hainbat kasu. Da kuriosoa ere, gai hau dela tabu, deserosoa, mikatza, inork ez du plazaratu nai, nahiz eta denok dakigu ze hor dagoela.

Ta orain nik dut plazaratzen galdera: zer da euskararen kalitatea? Nork erabakitzen du hori? Zergatik noiz hitz egiten da buruz euskararen kalitatea, ezkutatzen da funtsezko gai hau? Mesedez, ez ezkutatu.

Txopi

Txopi-k bete-betean jotzen du an gakoa zek explikatzen du (ia) dena: kalitate komunikatiboa, esan nahi baita potentzia informatibo-expresiboa.

Jakina, kontzeptu hori ez da hartu behar superfizialki eta saihéstuz bere benetako signifikantza eta inportantzia, ez da hartu behar formalki nola hizkuntzalari ortodoxoek egín, baizik funtzionalki, bere sakontasun osoan, ailegatuz ki ur sakonenak, ezkutuenak, ilunenak, non bizi diren espezimenak zein inork ez ditun ikusi nahi zeren diren tabu, deseroso, mikatz (nola diren diferentzia funtzional sintaktikoak) zeren argiki erakusten dituzte realitateak nola ze japonieraren sintaxia (ia guztiz buruazkena) aurkitzen dén an ur sintaktiko ondo estuak, alderantziz ze ingles burulehena zein agertzen zaigun an ur ia infinituki zabalagoak, irekiagoak, argiagoak, gardenagoak, jostagarriagoak...

Bai, guztiz argia da ze japonieraren sintaxia dá funtzionalki (ez formalki) ondo estuagoa zein inglesarena, nahiz (ia) inork ez duen ikusi nahi, eta nahiz horrek erágin konsekuentzia komunikatibo larriak ki hiztun japonesak respektu adibidez inglesak. Txopi-k dioenez, guzti hau dá tabu, deseroso, mikatza... (ikus sarrera hau), nahiz finean izán sinpleki kontu teknologiko bat. Teknologia hutsa. Tabu teknologiko bat an XXI. mendea. [861] [>>>]

Ordena progresiboan esango litzaken hori ez da regresiboan esaten

Jarraituz kin "Gizarte irekia eta haren etsaiak" (Josu Zabaleta-k itzulia, 2007), irakurtzen dugu beheraxeago (ikus hau eta hau) ondorengo esaldia, zeinekin amaitzen dén bigarren paragrafoa:

Eta gaur egun totalitarismo deitzen dugun hori gure zibilizazioaren adin berbera duen tradizio baten barruan dagoela iradokitzen da. [2007:16]

Eta, apárte ohiko arazoak nola, adibidez, in extremis konturatzea ze ari ginen irakurtzen zeozer zein "iradokitzen da" (aditz printzipala), aurkitzen dugu hor "adin berbera" bat, zein, niri behintzat, iruditu zait fortzatu samarra noiz referitua ki totalitarismoa respektu gure zivilizazioa, akaso adina iruditurík, kasu horretarako, lar kontzeptu zehatza. Edonola ere, gauza da ze, itzulpen progresiboan aurkitzen dugú ondorengo expresio erlaxatuagoa, sortzaileagoa, jostariagoa: 

En él [referitzen da ki liburua] se sugiere, además, que lo que hoy llamamos totalitarismo pertenece a una tradición que no es ni más vieja ni más joven que nuestra civilización misma.

Baina... arazo bat dauka expresio horrek: formaltzen da arartez konparazio bat, zein Zabaleta-ren marko regresibo estuan, izango litzakén pisuegia, zeren kargatuko luke pisu gehigarria gain esaldi bat zein jada zetorren gainkargatua, edo okerrago, atzerakargatua.

Eta, nola genioen justuki an ber urtea noiz Josu Zabaleta-k publikatzen zuen bere itzulpen hori [Balbula, 2007]:

Eta nola euskarazko esaldian komunikatiboki garestiago ateratzen ziran xehetasunak, zér egin da? ba, esan dá beste zerbait. Zenbatetan ez ote den gertatzen euskaraz halakorik? Hots: gaztelaniaz esango litzakeen hori ez dela euskaraz esaten, zeren garestiago ateratzen baita. Eta gauza da ze normalean ez gara horretaz konturatuko! Nik uste hori guztia oso-oso larria dela. [Balbula, 2007]

Bai, horixe da beste efektu bat: ordena progresiboan esango litzaken hori ez dela regresiboan esaten, eta hori oso-oso larria da. [846] [>>>]

Burúz silabak, silaba-kopuruak, soinuak...

Genioen hemen ze:

Bestalde, hitzak argiki ezberdindu beharko lirake euren artean, halatan ze, kontuan izanda ze soilik egoten dira vokal eta konsonante gutxi batzuk, hitz guztiak ezingo dira izan monosilabikoak salbú noiz erabili elementu tonalak zeinen konplexutasuna ezin dugun baloratu. Hortik segitzen da ze, zenbat eta vokal eta konsonante gehiago izan hizkuntza batek, hainbat laburrago izan ahalko dira bere hitzak (aparte utzita, esan bezala, hizkuntza tonalak), nahizta bestalde, zenbat eta vokal eta konsonante gehiago izan, egonen da tendentzia ki ager daitezen vokal, konsonante eta hitz antzekoagoak (gutxiago diferentziagarriak) edota esateko konplexuagoak, zeinen argitasuna eta zailtasuna ezin dugun baloratu.

Hortaz, ikus daigun, Pellegrino et al.-ek aztertutako hizkuntza horietan, zénbat silaba ezberdin egin litezken (2011):

Konprobatzen dugu ze, bitárten inglesez egin litezkén 7.931 silaba diferente, japonieraz sor litezké 416, zeinekin, bistan denez, soilik eratu ahalko dirá 416 hitz monosilabiko, gehienez ere (txineran, ez da konsideratu silaben aspektu tonala). Autoreek, gainera, egiten dute balorazio bát on konplexitate silabikoa, oinarritua an zénbat konsonante agertzen dirén an silabak (#const/syl).

Hor ez dira baloratzen, adibidez, soinuak eurak, euren diferentziagarritasuna, euren hurbiltasuna, edota euren zailtasuna edota gogortasuna (adibidez, r bikotza dá gogorragoa zein r samurra). Japonieraz, adibidez, existitzen dirá 5 vokal, zein diren justuki berberak zein dirén an gaztelania edo euskara, oso argiki diferentziagarriak eta, esango genuke, ondo ahobetegarriak (silabak dirá tipikoki CV edo V). Ikus hemen:

The Japanese language has only 5 vowels: a, i, u, e, o. They are terse vowels, pronounced clearly and sharply. [Namiko Abe, 2017]

Eta hor egon daitezké faktore foniko-expresiboak zeinen efektua (adibidez noiz esán biraoak) ezin dugun baloratu. [664] [>>>]

Baina..., hipotesi (loose) hori ez da hipotesi bat zeren hasieratik ere bádakigu ze bete beharko da

Behin baztertua (ikus azken sarrera) a hipotesia ezen hizkuntza guztiek duté ber IR, zein den neurri bát oinarritua an erlazioa artén irakur-denbora interlinguistikoak:

Our hypothesis of equal IR among languages is thus invalidated, ... [Pellegrino et al., Language, 2011:547]

eta behin, hortaz, konprobaturik ze bádira hizkuntzen artean diferentzia ondo nabarmenak an irakur-denborak:

IRL [L hizkuntzaren Information Rate] exhibits a greater than 30% degree of variation between Japanese (0.74) and English (1.08), invalidating the first hypothesis of a strict cross-language equality of rates of information. [Pellegrino et al., Language, 2011:551]

autoreek konsideratuko beharko duté (one has to consider), bigarren hipotesi bat, ahulagoa (loose), zein dén hau:

Consequently, one has to consider the alternative loose hypothesis that IRL varies within a range of values that guarantee efficient communication, fast enough to convey useful information and slow enough to limit the communication cost (in its articulatory, perceptual, and cognitive dimensions). [Pellegrino et al., Language, 2011:547]

Baina, gure begietara, baldintza horiek ez dute bermatzen komunikazio efizientea, baizik soilik ahalbídetzen ze hikuntza existitu daitezen, esan nahi baita da ze, derrigor, munduko hizkuntza guztiek funtzionatu beharko duté aski arin ki emán informazio lagungarri-interesgarriak, eta aski astiro ki ahalbidetu kodifikazio eta deskodifikazio informatiboa. Gauza da ze, bi muga horien artean, báda mundu bat posibilitate, non ez den zértan egon efizientzia berdina (adibidez, sintaktikoa).

Izan ere, muga horiek soilik dirá existentzia-baldintza minimoak ki hizkuntzak, an zentzua ze ez balira beteko, hizkuntza batek ez luke zentzurik: ez badoa aski arin ki eraman informazio erabilgarria (convey useful information), edo ez badoa aski astiro ki izan kodifikagarria eta deskodifikagarria (limit the communication cost [in its articulatory, perceptual, and cognitive dimensions]), ez dirudi hizkuntzarik izango genukenik, ez bailitzaké minimoki funtzionala.

Beraz, gure aburuz, ustezko hipotesi hori ez da hipotesi bat, zeren hasieratik ere bádakigu ze, hizkuntza existitzen bada, bete beharko da. [662] [>>>]

Ez dirudi kasualitatea, baizik gehiago, betiko desbidea.

Orohar, matizazioák nola  "... (agian) gehiago..." an "... baizik (agian) gehiago..." (ikus hemen) eskertzen duté posizio aurreratua respektu elementu konparatua, antzera nola eskertzen duén horrek "baizik..." burulehenak ere, zein, finean, ez dén baizik beste matizazio bat zek lagúndu hobeki interpretatzen ondorengo material komunikatiboa. Ikus, adibidez:

Ez bakarrik egin eta burutu ziren lorpenengatik, ordura arteko jokabidea aldatu egin zelako baizik, (agian) gehiago.

Ez doa ondo. Aldiz, ordena burulehenean ondo doa matizazio konplexu hori:

Ez bakarrik egin eta burutu ziren lorpenengatik, baizik agian gehiago, ordura arteko jokabidea aldatu egin zelako. [Patxi Zabaleta, Euskera, 2016]

justuki zeren ordena burulehena koherenteagoa den, eta hortaz potenteagoa eta efektiboagoa. Horrela, Elhuyar-ekoek zailago izanen dute matizazio hori noiz erábili  "...baizik" buruazkena, nahizta, guztiarekin ere, bádirudi ze nahiago duté pobretasun matizatibo postpostiboa ezez eskurako matizazio prepositiboa.

Ez dirudi kasualitatea, baizik gehiago, betiko ezbidea. [656] [>>>]

Hala ere, ez ditzagun gutxietsi faktore foniko osagarriak

Sintaxia da faktore guztiz printzipala afin azáldu hizkuntzen diferentziak an efektibitate komunikatiboa. Hori esanda, eta nahiz sintaxia egón an zentrua on arazoa, bádira beste faktore osagarri batzuk, zein ahal dutén areagotu efektu negatiboa on sintaxi buruazkena gain fluxu diskursiboa, edo kontrara, zertxobait potentziatu efektu positiboa on sintaxi burulehena gain diskursoa.

Faktore osagarri horietako batzuk, nola genioen hemen, dirá faktore foniko-fisikoak, nola dirén hitzen luzera edo soinuen zailtasun diferentziala, zeinen eragin praktikoa gain komunikazioa ez da hain argia ezta hain erabakiorra nola eragina on sintaxia, baina zeinen eragin metatua (metatua kin sintaxia) ez den gutxietsi behar noiz konparatzen funtzionalitatea on hizkuntzak edo hizkerak, batez ere an kontextu elebidunak, non diferentziak dirén ageriagoak eta eragingarriagoak.

Horrela, nahiz oro har faktore foniko horien efektua ez izan argia, egon daitezke kasu argiak non faktore printzipala (hitz-ordena) eta faktore osagarri horiek (faktore foniko nagusiak) doazén an ber norabide arazotsua (edo gutxienez, ez elkarren kontra), halatan ze, hor bai, faktore foniko osagarri horiek jokatuko lukete paper argia aúrka efektibitate erlatiboa on hizkuntza hori respektu beste hizkuntza bat non ordena litzakén burulehena, hitzak eta adizkiak oro har laburragoak, eta soinuak, demagun, antzerakoak. [642] [>>>]

Sintaxi-modua ez da nagusiki referitzen ki zerbait kuantitatiboa, nola izan ahal den silaba bat gehiago edo gutxiago

Zioen Txopi-k atzo:

Ados orokorrean kin hemengo iruzkinak. Argi dagoena da Euskararen eta Katalanaren erabilerak dirala oso desberdinak eta faktu honetan zerikusi du a hizkuntzaren gaitasun komunikatibok.

Ez dateke duda handirik ze arrazoi guztiz printzipala afin azaldu zergátik euskararen erabilera dén askoz txikiagoa zein katalanaren erabilera dá sintaktikoa, eta hain justu bere sintaxi buruazkena. Izan ere, eta nola genioen herenegun:

Baldintza orokorretan, sintaxi burulehenak dú markatzen diferentzia funtzional diskursibo handia respektu sintaxiak zein diren baliatzen kin ordena buruazkena eta baliabide postpositiboak.

Horrela, guztiz esperokoa da Txopi-k aipatutako emaitza.

Era berean, ez dateke duda handirik ze baldin katalanaren sintaxia buruazkena balitz, bere erabilera izanen litzaké erlatiboki askoz baxuagoa. Gauza da ze sintaxi burulehenak ez du ziurtatzen erabilera (ez du oztopatzen ere), bitárten sintaxi buruazkenak gogorki oztopatzen du erabilera respektu sintaxi burulehena (azpi baldintza orokorrak).

Sintaxi-modua ez da nagusiki referitzen ki zerbait kuantitatiboa, nola izan ahal den silaba bat gehiago edo gutxiago. Ez. Dá referitzen ki zérbait kualitatiboa, dá kalitate komunikatiboa, dá justuki progreso humanoa. [641] [>>>]

Diskurso lineal-kronologiko-laua, baldintzatua ga esaldi motzak eta koordinazioa, baldintzatua ga sintaxi buruazkena

Azken sarreretan mintzatu gara buruzki desbidea zein ari den nagusitzen an euskara, zeinen efektuak irakur ditzakegun egunero adibidez an Berria egunkaria, nondik hartu dugún ondorengo alea, idatzia ga Oihana Teyseyre Koskarat gaur, 2019ko abuztuak 27:

Atzo bururatu zen G7koen goi bilera, eta harekin batera kontragailurra. Joan den asteazkenean hasi zuten, Hendaian (Lapurdi) eta Irunen (Gipuzkoa), alternatibak sortzeko egitaraua. Mintzaldi eta tailerretan, 6.000 pertsonak hartu zuten parte. Larunbatean, manifestazio jendetsua izan zen, eta, antolatzaileen arabera, 15.000 lagun bildu ziren G7koen aurka. Ostiralean, istilu batzuk gertatu ziren Urruñako (Lapurdi) erlaitzan. Larunbat arratsaldean, Baionan (Lapurdi) 500 manifestari bildu ziren. Polizia dispositibo ikaragarriak Baiona Txikitik ateratzeko bide guztiak itxi zituen, eta istiluak egon ziren bertan. Igande goizean, berriz, Bizi-ko kideek potreten martxa egin zuten Baionan, Emmanuel Macron Frantziako presidentearen argazki lapurtuak ateraz. Arratsaldean, ortzadarraren gunea egitea pentsatu zuen G7 Ez plataformak, baina, «segurtasun» arazoengatik, bertan behera utzi zuten ekintza, eta herri harresia osatzeko deia egin zuten. Azken momentuan ezeztatu zuten hori ere. Bitartean, Bidarten, Baionan eta Hendaian (Lapurdi), atxilotuak askatzeko elkarretaratzeak egin zituzten: dozenaka pertsona identifikatu zituen Poliziak, eta hor ere atxiloketak izan ziren. [Oihana Teyseyre Koskarat, Berria, 2019-8-27]

Hor gabiltza, eginez diskurso lineal-kronologiko-laua kin esaldi motz aski irrelevanteak (lekuz kanpo) eta kin puntua (.), "..., eta..." eta "..., baina" nolá rekurso izarrak on gure sintaxia. [634] [>>>]