Diskursoa (zeinen helburua baita informazio berria ematea an modu eraginkorra) edozein registrotan orohar hobe doa (jarraituago, koherenteago, matizatuago, aberatsago eta efektiboago) noiz erábiltzen sintaxi burulehena

Txopi zúen galdetzen atzo:

Nolabait esanda, ¿divortzioa da geyo handia artean hizkuntza kolokiala eta idatzia an hizkuntza buru-azkenak?

Eta, ¿zein dira honen ondorioak? [Txopi]

Gauza da ze sintaxi buruazkenetan arazo handiak egoten dira ki jaso informazio-kantitate handia an modu konpaktu-landu-matizatu-efektiboa, eta lan horretan saiatuz gero (hala egiten da batzuetan japonieran, euskaran eta seguruena, beste hainbat hizkuntzetan ere), emaitza izanen dá diferentzia handia arten registro kolokial-bapatekoa (non ez dagoen denborarik planifikatzeko) eta registro landu-planifikatua (non báden denborarik planifikatzeko). 

Baina inportanteena ez da hori. Inportanteena da ze, registro guztietan (hala landuagoetan nola kolokialagoetan), komunikazioa izanen dá orohar ondo matizatuagoa eta ondo efektiboagoa noiz erábili baliabide burulehenak (atzerakarga informatiboa eta intonatiboa tarteko). Azpimarratu behar dugu ze bi atzerakarga mota horiek ez dira baizik ber arazoaren manifestazio ezberdinak, nola genioén an "Sintaxi buruazkenaren etengabeko efektu sotil eta ezkutuak":

Bestalde, esan behar da ze bádira hizkuntzak, nola pirahã, zeintan diskursoa dén hain zatitua, hain ezjarraitua non adibidez izen-modifikatzaileak banan-banan ematen diren, nola genioen an "Baina, nólatan uka daiteke?"

Baina, nólatan da posible ukatzea ondoko evidentzia? [Ikus "Buruz hizkuntzen garapen sintaktiko-diskursiboa" (Rubio, 2014), an "Hizkuntzen berdintasun komunikatiboa: mitoa ala errealitatea?" (Mendizabal, 2014:125)]

Nólatan uka daiteke?

Pirahãn, bestalde ez dute erabiltzen baliabide koordinatzaile edo subordinatzaile explizitu-prezisorik, nola genioen an "Ezin da ukatu":

Atzo galdetzen genuen nóla den posible ukatzea konklusioá ezen munduko teknologia sintaktiko guztiak ez daude berdin garatuak, noiz-eta hortxe daukagun hain muturreko adibidea nola den sintaxi piraharra, non, besteak beste, izen-osagarriak ematen dirén banan banan, deskonposatuki (ikus atzoko aipua eta artikulu osoa).

Eta akaso espero litekenez, aipatutako ezaugarri ondo esanguratsu hori konbinatzen da kin beste batzuk nola ausentzia e-nexu koordinatibo eta subordinatibo explizituak, edo ordenamendu buruazkena, biribildúz teknologia komunikatibo bat erlatiboki oso gutxi potentea respektu sintaxi burulehen ondo hornituak kin edonolako nexuak [ikus ere "Hizkuntza bere osotasunean" (Rubio, 2017), an "Gotzon Aurrekoetxea lagunartetik hara" (EHU, Iglesias/Ensunza (arg), 2017:301]:

Ezin da ukatu.

Baldintza sintaktiko horiexetan, saiatuz gero, diskurso planifikatua eta kolokiala izanen liraké ia berdinak, baina biak ere izanki askoz gutxio potenteak eta askoz gutxio efektiboak zein euren kide burulehenak. Eta hor dago koxka: hemen kontua ez da hainbeste zéin den diferentzia arten registro kolokiala eta landua barné hizkuntza bera (nahiz hau ere interesgarria den), baizik zér gertatzen den noiz konparatzen ditugun edozein registroko diskurso buruazkena (edo buruazken azpigaratua, nola sintaxi pirahãrra) kin registro bereko diskurso burulehena azpi baldintza orokorrak. 

Gauza da ze baliabide burulehenak berdin erabilgarri eta efektiboak dirá an edozein registro, ti umore edo hizkera kolokialena ki diskurso (ez-planifikatu edo berdin planifikatu) landuena. Eta, hortaz, diskursoa (zeinen helburua baita informazio berria ematea an modu eraginkorra) edozein registrotan hobe doa (jarraituago, koherenteago, matizatuago, aberatsago eta efektiboago) noiz erábiltzen sintaxi burulehena. Sintaxi burulehenean ez da izaten distantzia handirik arten hizkera ez-planifikatua eta planifikatua, izan ere edozein kontextutan erabili ahalko da a potentzia ti baliabide burulehenak afin lortu erabiltzailearen helburu komunikatiboak ondo efektiboki. 

Kausa dá exklusiboki teknologiko-sintaktikoa, eta bere ondorioa dá komunikatiboa, sakona eta ondo orokorra. Horixe da arazoa, zeinentzako soluziobide bakarra dirá euskararen garabideak, nahi bezain gradualki eta jakitez ibiliak, eta jakina, norabide onean. [⇶]

Ezin da ukatu

Atzo galdetzen genuen nóla den posible ukatzea konklusioá ezen munduko teknologia sintaktiko guztiak ez daude berdin garatuak, noiz-eta hortxe daukagun hain muturreko adibidea nola den sintaxi piraharra, non, besteak beste, izen-osagarriak ematen dirén banan banan, deskonposatuki (ikus atzoko aipua eta artikulu osoa).

Eta akaso espero litekenez, aipatutako ezaugarri ondo esanguratsu hori konbinatzen da kin beste batzuk nola ausentzia e-nexu koordinatibo eta subordinatibo explizituak, edo ordenamendu buruazkena, biribildúz teknologia komunikatibo bat erlatiboki oso gutxi potentea respektu sintaxi burulehen ondo hornituak kin edonolako nexuak [ikus ere "Hizkuntza bere osotasunean" (Rubio, 2017), an "Gotzon Aurrekoetxea lagunartetik hara" (EHU, Iglesias/Ensunza (arg), 2017:301)]:

Ezin da ukatu. [⇶]

Baina, nólatan uka daiteke?

Zioen herenegun Txopik:

Zaila da zerbaitez konturatzea noiz bonbardatzen gaituzten 24 orduak ta 365 egun afin pentsatu -ez pentsatu-, modu batean. Berdin da hizkuntzalaritza, informazioa buruz ba (bat) virus edo beste edozein gai politiko, ekonomiko eta abar.

Arazoa ez da bakarrik intelektuala; behar da nortasun handia zeren ez da erraza disidentzia, alegia taldetik ateratzea. Ordea da, zalantzarik gabe, oinarria on ba (1) pentsamendu objektibo edo zientifiko.

Baina, nólatan da posible ukatzea ondoko evidentzia? [Ikus "Buruz hizkuntzen garapen sintaktiko-diskursiboa" (Rubio, 2014), an "Hizkuntzen berdintasun komunikatiboa: mitoa ala errealitatea?" (Mendizabal, 2014:125)]

Nólatan uka daiteke? [⇶]

Eta euskaran? non gelditzen da txistearen "punchline"-a?

Aurreko mezuan dá agertu kontzeptuá on punchline. Ikus Wikipediak zér dioskun:

A punch line (or punchline) is the final part of a joke, comedy sketch, or profound statement, usually the word, sentence or exchange of sentences which is intended to be funny or to provoke laughter or thought from listeners. Few punchlines are inherently funny out of context, but when a comedian sets up the premise and builds up the audience's expectations, the punch line can function as the climactic part of the act.
Punch lines generally derive their humor from being unexpected. ...

Hor. bereziki azpimarratuko nuke hóri ideia ezen  few punchlines are inherently funny out of context, alegia ze elementu fokal horiek dúte funtzionatzen baldin ondo kontextualizatuak, esan nahi baita baldin ondo thematizatuak an amaierá on diskurso ondo antolatua, erabiliz hitz, tonu, intonazio eta ritmo ondo neurtuak ki lortu hori efektu divertigarria zein ari dan bilatzen. Eta, jakina, hortxe da sartzen potentzia sintaktikoa.

Ikus lehenengo kolpea on monologoa zein aipatzen genuen hemen.

... qué dices?, pero de qué casa? de la casa donde venden crack!

Hor, "crack" hitz horretan (zein kokatua an esaldi-bukaera, koherenteki thematizatua eta intonazionalki isolatua), kontalariak egiten dú intonazio-kiribildu berezi bat nola bilátuz (eta lórtuz) barre-algara ganik publikoa; izan ere "crack" horretan da foku expresibo bat, punchline-á on txistea.

Baina zer gertatuko litzake baldin erabili estruktura eta valiabide buruazkenak? Ikus:

... zer diozu? zein etxekoa? Crack saltzen duten etxekoa!

Esaldi labur-laburra da, baina halere txiste-kolpeak galdu dú bere indar guztia, zein diluitu baita an sintagma zabalago bezain inefiziente bat non ez dan jada ematen hitz hori isolatua an esaldi-bukaera (baizik an hasiera eta ez-isolatua), non hitz hori ez dagoen batere thematizatua (nahiz izan erantzun bat), non "crack" ezusteko hitz horrek  (unexpected) ez dun ezer ere adierazten, non ez dun graziarik (aurrera egin behar da afin interpretatu hitz hori) eta non, ondorioz, kolpe horrek ez dun ametitzen intonazio-kiribildu espresuki egokiturik, baizik, gehienez ere, intonazioren bat zein dan izanen ondo baldintzatua ganik hori kontextu diskursivo adversoa.

Har dezagun bigarren kolpea:

¿Cómo os vestis vosotros para estar por casa? Sois de los que os poneis la camiseta de Neumáticos Rebollo?

Hemen ere, "Neumaticos Rebollo" horrek ez du berez graziarik, ez bada behin ondo thematizatua ganik aurreko diskurso jarraitua, fluitua eta koherentea zek, ritmo onean, dún prestatuko bidea ki azken kolpea non intonazio ondo egokituak jokatukó bere paper ondo inportantea aurré barre-algara. Baina "Neumáticos Rebollo" hori aurrena emanda, akabo bukaerako fokalizazio preziso, koherente eta expresivoki ahaltsua:

Nola jantzita ibiltzen zarete zuek etxean? Neumaticos Rebollo-ren kamiseta jarrita daramazuen horietakoak zarete?

Ez da giro.

Euskaran egoera sintaktikoa ez da hain larria nola pirahãn (non dan oso-oso larria), ezta ere hain larria nola japonieran (non dan oso larria), baina hala ere, baldintza sintaktikoak (zenbat-eta buruazkenagoak izan, gaiztoagoak) ez dira inondik ere egokienak ki umore diskursiboa. [204] [⇶]

Potentzia sintaktikoak bádu zerikusirik kin potentzia ki kontatu txisteak

Potentzia sintaktikoa dá bilakatzen potentzia expresibo-komunikatiboa an edozein textuinguru linguistiko (nolaz bestela?) baina oso bereziki an textuinguru expresibo-komunikatibo exigenteak, nola dan adibidez textuinguru komunikatiboa on txisteak.

Har dezagun berriro Pirahã hizkuntza (gogoratu nola pirahãz ez dan garatu mekanismorik ki pilatu izen-modifikatzaileak, halatan non esanen dá "Kupela gorria. Kupela handia ere da. Kupel batzuk dira." eta ez "Kupel handi gorri batzuk"), eta demagun ze behar dugu kontatu txiste bat zeinen bukaerako kolpea dan hain juxtu ondorengoa:

"... kupel handi gorri batzuk gáin kupel handiago eta gorriago batzuk".

Hola, konpaktoki emanda, hori guztia aiseki bildu ahal da an unitate intonatibo bakar bat, zeinek, txiste-bukaeran isolatua eta behin ondo oinarritua, dún emanen joku intonatibo-expresibo zabala. Baina, zer gertatuko litzake baldin banatu beharko bagenu hóri sintagma konpaktua an (gutxienez) 6 mikroesaldi? Ba ze txistearen azken kolpe hori geldituko litzaké guztiz desitxuratua, sintaktikoki eta intonatiboki. Eta akabo txistea! [202] [⇶]

Erantzunez ki MC (3): Hain sinplea nola...

Afera da hain sinplea nola eduki ala ez eduki "hiru" zenbakia, edota eduki ala ez eduki konjuntzio koordinatiboak nola "eta" edo "edo" (adibidez).

"Hiru" zenbakiak ez du sortzen kontzeptuá on "hiru", ezta ere "eta" edo "edo" konjuntzioek sortzen ideiá on koordinazioa, baina bai dute biziki laguntzen expresatzen eta konbinatzen ideia horiek an modu eroso bezain preziso eta an edozein textuinguru komunikatibo: dialogikoa zein monologikoa, mintzoz zein idatziz.

Gainera, horiek baliabideak, non-ere garatzen baitira, bihurtuko dira oso-oso erabiliak an edozein textuinguru komunikatibo. Zergátik? [200] [⇶]

Erantzunez ki MC (2): Hurford: ..., Pirahã is both simpler and has less expressive power than many other languages.

Nolabait esan, 

1. zenbatzea anumerikoki (hots, subitizatzea) dá antzerakoa nola moztea ogia kin esku soilak (gabé erabili tresna berezitu eta egokiturik nola diran aiztoa edo zenbakiak),
2. zenbatzea numerikoki (hots, kontatzea) baina erábiliz sistema numeriko ez-osoa, edo osoa baina atzerakargatua (hala nola binarioa), dá antzerakoa nola moztea ogia kin aizto kamutsa, eta azkenik,
3. zenbatzea numerikoki eta erabiliz sistema oso eta erosoa dá antzerakoa nola moztea ogia kin aizto zorrotza (ikus nire artikulua an Mikelen liburua).

Antzera ere,

1. hitzak konbinatzea baina gabé erabili tresna sintaktiko berezitu eta egokiturik dá antzerakoa nola moztea ogia kin esku soilak (soilik erabiliz juxtaposizioa arten elementu oso sinpleak an modu oso atomizatua); 
2. hitzak konbinatzea erábilíz sistema sintaktiko murritza (non, adibidez, ez dagoén tresna subordinatzaile bereziturik ki eman perpaus erlatiboak), edo erabiliz sistema oparoa baina atzerakargaturik, dá antzerakoa nola moztea ogia kin aizto kamutsa; eta azkenik 
3. hitzak konbinatzea erábilíz sistema sintaktiko oparoa eta erosoa (non aise konbina daitezken bai sintagmak eta bai perpausak segun intentzioa) dá antzerakoa nola moztea ogi sintaktikoa kin aizto zorrotza (ikus nire artikulua an Mikelen liburua).

Hizkuntza pirahãn ez da oraindik garatu zenbakirik eta ez da oraindik garatu ia batere tresna koordinatzaile edo subordinatzaile explizitu eta espezifikorik ki konbinatu an modu egokia hala sintagmak nola perpausak segun erabiltzailearen intentzio komunikatiboa (ez da oraindik garatu tresna koordinatzailerik nola "eta" edo "edo" ezta ere tresna espezifikorik ki adibidez eman perpaus erlatiboak); eta areago, ez da garatu mekanismorik ki pilatu izen-modifikatzaileak an izen-sintagma trinko eta manejagarriak nola:

Kupel handi gorri batzuk

halatan non ematen dituzté izen-modifikatzaile horiek banan-banan, an modu hiperatomizatua nola dan:

Kupela gorria. Kupela handia ere da. Kupel batzuk dira.

Behar al da froga gehiagorik ki demostratu bádirala hizkuntzak non dan garatu sintaxi-aukera potenteagoa, flexibleagoa, fluituagoa...?

Even if Everett [hori da ikerlaria zein dún gehien azertu hizkuntza pirahã] were not right on all details, Pirahã is both simpler and has less expressive power than many other languages. [Hurford, The origins of grammar, 2012:394]

Deitu "botere expresibo gutxiago", deitu potentzia komunikatibo gutxiago, deitu garapen sintaktikoa, deitu progreso sintaktikoa, deitu nola nahiago duzun, baina ez ukatu bádirala hizkuntzak non dan garatu sintaxi-aukera potenteagoa, flexibleagoa, fluituagoa... [199] [⇶]

Rekursibitate funtzionala

Nire ustez galdera interesgarriena ez da ea pirahã hizkuntzak bádun edo ez dun aukera rekursiborik (izan ere, segun nóla definitu rekursibitatea, edozein esaldi minimoki konplexuk eskatuko luke rekursibitate-graduren bat), baizik pirahãk noráinoko eta noláko aukera rekursiboak ditun, esan nahi baita noráinoko eta noláko aukerak ditun afin konbinatu perpausak eta sintagmak euren artean afinda lortu estruktura konplexuak, ñabartuak, zehatzak eta ondo egokituak respektu intentzio komunikatiboak on hiztuna.

Eta hor ezin liteke egon dudarik ezen pirahãk dú eskaintzen aukera rekursibo infinituki murritzagoa ezez hizkuntzak zein dúten garatu (gramatikalizatu) adibidez konjunzio-sorta aberatsa (eta, edo, erlatiboak...). Ezin da egon dudarik ezen pirahã da funtzionalki askoz gutxiago rekursiboa respektu hizkuntza teknologikoki potenteagoak.

Eta gauza da ze, edozein egunkari hartuta, erakutsi daiteke nóla sintaxiak kin estruktura eta baliabide burulehenak (esan nahi baita SVO eta prepositiboak) diran orohar funtzionalki luzaz rekursiboagoak ezen sintaxiak non perpausak eta sintagmak diran erlazionatzen arartez estruktura eta baliabide postpositiboak. Berriro diot, edozein egunkari hartuta ia begibistakoa da diferentzia nabarmena arten hizkuntza burulehenak eta buruazkenak. Hori-simetria arten baliabide buruazkenak eta baliabide burulehenak da soilik formala, ez funtzionala, eta, jakina, funtzioan dago koxka. [189] [⇶]

Jokaera kontrazientifikoa

Atzo gauez zúten eskaini oso dokumental interesgarria (an "La noche temática", la2) gain bizimodu eta hizkuntza pirahã (gogoratu hemen eta hemen), hala nola ere gain jokaera kontrazientifikoa zein dan nagusitzen arten "generatibistak" (zein dan, oraindik orain, korronte nagusiá arten sintaxilariak, nahiz egon gainbeheran).

Dirá 52 minutu: El código de la Amazonia (La gramática de la felicidad). [188] [⇶]

... una tecnología cognitiva ...

Hil honen Quo aldizkarian irakur daiteke honako artikuluxka hau:

Investigadores del MIT han descubierto, que el dialecto que hablan los 300 miembros de la tribu amazónica de los piraha no tiene palabras para designar los números. Todo su bagage cuantitativo se limita al empleo de los términos "pocos", "algunos" y "muchos". El estudio, además de demostrar que el lenguaje es una tecnología cognitiva que contribuye a las tareas memorísticas, invita a plantear un divertido reto que exige un cerebro bien entrenado, despierto y con buena memoria para tener siempre presente la regla del juego: tratar de mantener con éxito una conversación normal sin emplear ningún número concreto, solo los tres citados términos. Algunos se reirán.

[Aparte utziko dugu hori-hankasartze handia zein dan deitzea "dialecto" ki hizkuntza bat noiz ez datorren harira.]

Nabarmendu nahi genuke nóla artikulu horrek dio ze hizkuntza bat dá teknologia, eta hain justu teknologia kognitiboa, zenek lagun dezake (edo oztopa dezake) burutzen zenbait ariketa mental (adibidez, pentsamendu matematikoa). Ados nago, erabat, kin hori-planteamendua zenek kokatzen du hizkuntza an plano teknolojiko-terrenala.

Dudarik gabe zenbakien existentziak bideratzen du posibilitatea on pentsamendu matematiko ahaltsuago, erosoago eta finago bat (ez baita gutxi). Diferentziak diferentzia, estruktura eta baliabide progresiboek ere laguntzen dute inplementatzen pentsamendu progresibo-deduktiboa, zein baita aurrerakuntza handia an garapena on komunikazio ahaltsuagoa, erosoagoa eta finagoa. [140] [⇶]

Piraha hizkuntza anumerikoa

Aurreko mezu batean Gilenek planteatzen zuen ea zenbatzeko modua oztopo izan litekeen pensuaren jarioarentzat, eta aipatzen zigun elkarrizketa bat non Angels Colomé irakasleak dun mantentzen hau (2008):

Euskarak zenbakiak osatzeko duen era bitxiari esker hizkuntzak kalkuluetan eragina duela frogatu dut. [Colomé, 2008; ikus hemen]

Aski argia da ze, edozein jardueratan, teknologia finago batek sortu ohi ditu emaitza finagoak: ez dut ikusten zergatik zenbaki-kontuetan (edo, oro har, hizkuntza-kontuetan) ezberdin gertatu behar dan (izan ere zenbakiak, eta oro har hizkuntzak, horixe baitira: teknologia).

Zenbaki-kontuetan, adibidez, existitzen da hizkuntza bat deitzen pirahã, zein dan mintzatzen an Amazonia, eta zeinetan ez dan existitzen modurik tu zenbatu harago zein 2 (edo antzeko zerbait). Ikus beheko aipua afin hartu ideia orokor bat respektu sistema "numeriko" piraharra:

... los indios piraha del río Maici, en la Amazonia brasileña, son un caso excepcional. Sus únicas palabras numéricas son "hói" (uno), "hoí" (dos) y "aibai" (muchos). Sólo quedan unos 200 piraha y, pese a vivir rodeados por millones de hablantes de la lengua portuguesa, son casi monolingües. Para sus escasos intercambios con el mundo exterior utilizan un "pidgin", un deficiente híbrido de piraha y portugués que no incluye las palabras numéricas portuguesas. No usan dinero, y tasan sus trueques a ojo.

Gordon ha hecho tres viajes al río Maici en compañía de Keren y Daniel Everett, dos lingüistas que han vivido 20 años entre los piraha, y ha tenido la ocasión de organizar unos cuantos experimentos. Por ejemplo, Gordon se sienta enfrente de un piraha y pone un bastón en medio. A su lado del bastón coloca 5 frutas, y le pide al piraha que responda poniendo a su lado del bastón tantas nueces como frutas hay en el otro lado. En todos los casos la conclusión es la misma: los piraha resuelven bien el problema cuando sólo hay uno, dos o tres objetos, pero fallan estrepitosamente de cuatro para arriba.

Los piraha no muestran el menor signo de insuficencia cognitiva. Son gente inteligente y sensible por cualquier criterio psicológico que se les mida. Lo que les ocurre, simplemente, es que su lenguaje carece de palabras que signifiquen números más allá de dos, y eso les impide contar incluso colecciones de 4 o 5 objetos, no digamos ya de 15 ó 20.

... Y si hay una lección directa es que la aritmética no es una facultad innata del ser humano. Aplíquense con las "mates", niños.

El País 24 Agosto 2004

Bistan denez, hizkuntzak izan ahal du eraginik gain kalkulu-bideak, zailduz edo erraztuz ariketa numeriko finago-landuagoa. Berdin ere gerta daiteke kin bestelako pensamenduak. [138] [⇶]