"ze ...", "zein ...", "nola ..." subordinatzaile konparatiboak dirá harribitxiak, osátuz altxor handia

Konprobatzen genuén adibidez atzo nóla euskarak bere historia luzean zehar garatu ditún hainbat subordinatzaile burulehen, zein, hala ere, ez diren ia erabiltzen. Esan nahi baita ze, egon bádaude, baina ez dira erabiltzen, nahiz izán guztiz erabilgarriak eta lagungarriak.

Adibidez, esango genuke ze, subordinazio konparatiboan, euskara aurkitzen dá guztiz ondo hornitua kin era guztietako baliabideak eta aldaerak, zein, ondo landuz gero, dirén harribitxiak, osátuz altxor handia:

•  nola ...
  

• altuagoa(a) ze ...  / altuago(a) zein ...
  

• berdin urruti zein ...  / berdin urruti nola ... 

• gutxio zerga ze ...   /  gutxio zerga zein ...
  

• gehio zerga ze ...   /  gehio zerga zein ...

eta anitz aukera gehiago, zein erabili ahal dira noiz nahi den berdin nola aukera postpositiboak, nola ikusten genuen an ondorengo sarrera, zein gogoratzen dugún osoki:

• "yago amore" eta "iragazvide yago" an ber parrafoa: euskara hutsa
  

Atzokoan genioenez, irabazi ahal dira, eta ondo bidean irabazi beharko liraké, mundu oso bat posibilitaté informatibo-expresibo, ondo gozagarriak, zein diren derivatzén ti erabilí aukera sintaktiko burulehen funtzional eta efektiboak. Eta horixe da kuestioa, horixe da abiapuntu eta ikuspuntua nondik jarri beharko ginake begira ki etorkizun sintaktikoa.

Eta gauza da ze euskarak bádu tradizio luzea an eredu bikoitzak edota zeharo desdoblatuak, non aukera prepositiboak eta postpositiboak elkarbizi izan diren naturalki. Puntu honetan gogoratu nahiko genuke a expresioa "yago zerga" = "zerga yago", zein Gilenek zúen erabiltzen hemen (originalki hemen), eta zein ez den baizik "gehio zerga" edo "gehiago zerga", non bistan denez, "gehiago" konparatiboa aurreratu zaio ki "zerga" referentea, justuki desdoblatuz a estruktura konparatiboa nondik datorren.

Bai, estruktura desdoblatu hori agertzen zaigu an luma-ahoa e Joakin Lizarraga (1748-1835), nork ez zuen erakutsi batere arazorik ki erabili molde prepositiboa zein postpositiboa noiz nahiago zuen (Urteko Igande Guzietarako Prediku Laburrak):

Bistan da, "yago amore" eta "iragazvide yago" an ber parrafoa: euskara hutsa.

Bai, an ber parrafoa, euskara hutsa.

"ze" edo "zein" dirá nexu subordintzaile konparatiboak aurkéztuz perpaus subordinatu konparatiboak

Atzoko sarreran esaten genuen ze "ze" nexu konparatiboa dá subordinatzaile bat barné perpaus subordinatu konparatibo bat. Eta justuki horretaz mintzatu ginen an ondoko sarrera gain "zein" konparatiboa ere:

• "zein" konparatiboa dá subordinatzaile bat
  

Aurreko sarreran aipatzen genituen zenbait esaldi konparatibo kin "zein" partikula ("hain ... zein ..." edo antzekoak), eta oraingoan azpimarratu nahiko genuke ze halako esaldien "zein" konparatibo hori dá subordinatzaile edo menderatzaile burulehen bat (esan nahi baita ze aurkezten ditu perpaus subordinatuak edo menderatuak) nahiz askotan "zein" horren ostean soilik agertu explizituki izen bat, edo izen-sintagma bat (zeinen barruan egon liteke beste perpaus subordinatu bat, adibidez erlatiboa) edo izenorde bat (izan ere, beste guztia doa eliptiko).

Ikus aurrena esaldi hau:

Ezta ain erraz, zein askok uste daben. Añ EL1 123 (EL2 109 zeinda).

non explizitoki ematen zaigu perpaus menderatu osoa kin bere sujetu ergatiboa (askok) eta bere aditza (uste daben). Edo ikus beste hau ere:

Edo nik izan baneu sufritzeko / gatx oek biotzau ainbat zabala / zein dodan buruan bena liberala / edozein kantaeta trobatzeko. Lazarraga (B) 1193rb. 

non "zein" perpausaren sujetua (nik) gelditu dá eliptiko.

Beste batzutan, ordea, soilik explizitatuko zaigu izen edo izen-sintagma bat:

Baize enaz orren delikadua zein judegua barikuz. Mic 13r. Dala berori aen ondo etorri zein urte onak. Ib. 13r.  

non, lehen esaldian ematen zaigú perpaus subordinatuaren sujetua (judegua) eta osagarri bat (barikuz), utziz aditza eliptiko ("dan" an "enaz orren delikadua zein dan judegua barikuz") bitartean-ze bigarrenean, nola genioen, soilki agertuko zaigu izen-sintagma bat (urte onak), aditza eliptiko doalarik (zein diran urte onak).

Beste batzutan, prononbre edo izenorde soil bat agertuko zaigu ordezta perpaus osoa, hala nola an:

Ain antxinakoa zein bera. H.

non irakurri genezake:

Ain antxinakoa zein den bera.

Esan nahi baita ze, nahizta batzutan soilik agertu explizituki izen bat, edo izenorde bat, ari gara mintzatzen buruz subordinatzaile bat eta perpaus subordinatu konparatibo bat.

Bai, "ze" edo "zein" dirá nexu subordintzaile konparatiboak aurkéztuz perpaus subordinatu konparatiboak.

"ze" edo "ze ez", oraintxe, aukeran

Zioén atzo Erramun Gerrikagotiak:

Comentatzen duzu Jesus "ze ez" particula comparativoa. Baina erabili ahal da, esango nuque, soilic "ze" noiz ez da marcatzen negativotasuna. Esateraco,

Ni gazteago naiz ze nire arreba biac.

Ezen bi hauec, "ze" eta "ze ez" dira particula comparativo bat eta bera baina 2.ean da marcatzen negotivotazuna.

Bai, esan  geinke:

Ni gazteago naiz ze nire arreba biak. 

Ni gazteago naiz ze ez nire arreba biak.

edo:

Hobe da gorde ze eske.

Hobe da gorde ze ez eske.

Gogora daigun ondorengo sarrera:

Nayago dot to bat, çe amaui emon deyat (1596)

Atzoko sarreran aipatzen genituen zenbait adibide zahar (1596) non erabiltzen zén "...ze ez..." konparatibo progresiboa (ikus an "Refranes y sentencias comunes en Bascuence, declarados en Romance", 1586). Gaur, ber liburutik aipatu nahi dugú beste adibide bat non erabiltzen dá "...ze...":

Nayago dot to bat, çe amaui emon deyat  [40]

Ohartu ze, garai hartan, hori izango litzaké esaera zahar bat zein, printzipioz, esango litzaké komunki.

"ze" edo "ze ez", oraintxe, aukeran.

"ze ez" an Orotariko Euskal Hiztegia

Atzo ikusten genituén zenbait erabilera konparatibo kin "ze ez". Horrá Orotariko Euskal Hiztegiak zér dakarren gain estruktura zahar hori:

Hortxe, oraintxe, guztiz eskura.

Mikoleta (1653): "Obeda, nic diñoda gusurra se es urteac."

Gaur itzuliko gara ki atzo aipatutako "Modo breve de aprender la lengua vizcayna" (Mikoleta, 1653), gogóratuz hango estruktura konparatibo hau:

Obeda, nic diñoda gusurra se es urteac.

Dá estruktura konparatibo zahar bat zein orobat agertzen dá, adibidez, an "Refranes y sentencias comunes en Bascuence, declarados en Romance" (1596), nola genioen an gure sarrera titúlatzen:

Oba chori bat escuan çe ez bost ezcurrean (1596)

Orriotan mintzatu gara behin baino gehiagotan buruz estruktura konparatibo progresiboak nola "ezez":

• 1659: "Uçac, anaya, oray ere gueyago dituc oronac eces egunac" [ezagutu da an 2011]

edo "zein":

• "zein" an desberdintasunezko konparatiboak

edo honako aldaera hauek:

• "zeinda ez..." = "ezen ez..." = "ezez..."

Orain aipatu nahi dugu beste aldaera bat zein berriki erabili dugu an sarrera hau, hain justu "...ze ez...", eta zein agertzen baitzaigu, forma horretan, jada an "Refranes y sentencias comunes en Bascuence, declarados en Romance" (1596):

Oba chori bat escuan çe ez bost ezcurrean. (1596:432)
Lasterrago escua aora çe ez burucora. (1596:184)
Obe da gorde çe es esque. (1596:320)
Obe da aurpegui gorri ce ez bioza balzqui. (1596:322)
Catuac daroen oquelea gueyago da verea çe ez eurea. (1586:468)

Bide batez esan ze, estruktura hori ere, sortu zén erabilíz mekanismo propioak.

Bai, an 1596, 1653 edo 1659.

"iduri..." konparatibo burulehena

Atzokoan aipatzen genuén "iduri/irudi izan" aditza, eta gaur ordea aipatuko dugú "irudi..." baliabide burulehena, zein honela deskribatzen da an Orotariko Euskal Hiztegia:

                     iduri

                     ...

Ikusten dugunez, abiatuz ti hitz sinple bat, nola dén "iduri", sortu da aditz bat, "iduri izan", eta baita baliabide burulehen bat, "iduri...", zeinen zentzua dén "como, como si fuera..." konparatiboa. Da adibide bat ti posibilitate sortzaileak nondik sortu litezké nahi beste aukera bululehen. [⇶]

Goza daigun kin 'zein' edo 'zeinda' konparatiboak, zein diren bi harribitxi

Zioén atzo Josu Lavinek:

zeinda hori zein eta berceric ez da.
Ahoscatze modu bat.

ETA horrec erdaraz precisamente, justamente... da. Hain çucen ere.

"eta" hori dá indartzaile bat zein batzuetan uler liteke nola "precisamente" edo "justamente", baina ez da hola gertatzen orokorrean, nola Josuk sugeritzen duen. Esan nahi baita ze, adibidez, "nahiz-eta" formak ez du esangura berezirik respektu bere kide soila ("nahiz"): guztiz aukeran daude. Gainera, esan behar da ze existitzen da aukera indartzaile fonikoa ere (emánez indar foniko berezia ki "nahiz" edo "nahiz-eta"), eta esangura ez da horregatik aldatzen. 

Edonola ere, orain  kontua dá erabilera konparatiboa:

Hori da hain xuri zein elurra.

Hori da berdin xuri zein elurra.

Hori da xuriago zein elurra.

edo:

Hori da hain xuri zeinda elurra.

Hori da berdin xuri zeinda elurra.

Hori da xuriago zeinda elurra.

Bai, orain goza daigun kin "zein" edo "zeinda" konparatiboak, zein dirén bi harribitxi. [⇶]

"Berdin da gaur joatea zeinda bihar" edo "Berdin da gaur joatea zein bihar"

Jarrai daigun ikusten "zeinda" sarrera an "Euskaltzaindiaren Hiztegia", non gaur fijatuko gara an beheragoko erabilera horiztatu hori:

Hor ere nabarmendu behar dugu ze erabil liteké "zein" soila ere:

Berdin da gaur joatea zein bihar.

eta non daukagun a estrukturá "... berdin zein ...", zeintaz mintzo ginen an sarrera titulatzén "'zein' konparatiboa":

Azken sarreran aipatzen genuen a-estruktura konparatiboá "berdin zein...", non "zein" partikula konparatiboa agertzen zaigú aurkeztuz berdintasunezko konparagaia. Ikus orain beste zenbait adibide, atereak tikan gure betiko hiztegi eta eskuliburu referentziala, zein dén, nola esana dugun, OEH:

(En la expr. berdin zein...). Como, igual que. Pazienziaz iraunik, bardin zein bazengoze deboziño beroaz agradauko deutsazue Jesusi. Añ LoraS 90. Eta zegaitik eztatoz astegunian biar dabeena erostera? Dakijelako jaijegunian bardin zein astegunian dagozala dendak zabalik. Astar II 74. Artu-ezkero erremuak / eskuan gogora / euskaldun batela da / bardin zein bapora. Azc PB 227.

Hortxe dugu "zein" partikula burulehen edo prepositiboa an erabilera konparatiboa, kasu honetan aurkeztuz berdintasunezko konparagaiak. Hortxe, eskura.

Horixe. [⇶]

'Ez da hain erraz zeinda askok uste duten' edo 'Etxajaunen saria ezta ain koikari zein dirudi'

Dakigunez,"zeinda" jada agertzen da an hiztegi ofiziala e euskara, nola behar zitzaion. Ikus daigun orain bere lehenengo erabilera:

Hau da, baliatu daiteke "zeinda" ki osatu esaldi konparatiboak zein hasten diren kin "hain" edo kidekoren bat:

Ez da hain erraz zeinda askok uste duten. 

Nabarmendu nahiko genuke ze, antzera nola "zeinda", orobat erabil liteké, noiz ikusí egoki, "zein" soila ere, nola agertzen zaigun jada an "Refranes y sentencias, (1596)":

Etxajaunen saria ezta ain koikari zein dirudi. RS 497

Erabilera horretan, berebat daukagu "nola":

Ez da hain erraz nola askok uste duten.

Etxajaunen saria ezta ain koikari nola dirudi.

Dudagabe, dirá harribitxiak zein ondo gorde behar diren. [⇶]

Nayago dot to bat, çe amaui emon deyat (1596)

Atzoko sarreran aipatzen genituen zenbait adibide zahar (1596) non erabiltzen zén "...ze ez..." konparatibo progresiboa (ikus an "Refranes y sentencias comunes en Bascuence, declarados en Romance", 1586). Gaur, ber liburutik aipatu nahi dugú beste adibide bat non erabiltzen dá "...ze...":

Nayago dot to bat, çe amaui emon deyat  [40]

Ohartu ze, garai hartan, hori izango litzaké esaera zahar bat zein, printzipioz, esango litzaké komunki. [⇶]

Oba chori bat escuan çe ez bost ezcurrean (1596)

Orriotan mintzatu gara behin baino gehiagotan buruz estruktura konparatibo progresiboak nola "ezez":

• 1659: "Uçac, anaya, oray ere gueyago dituc oronac eces egunac" [ezagutu da an 2011]

edo "zein":

• "zein" an desberdintasunezko konparatiboak

edo honako aldaera hauek:

• "zeinda ez..." = "ezen ez..." = "ezez..."

Orain aipatu nahi dugu beste aldaera bat zein berriki erabili dugu an sarrera hau, hain justu "...ze ez...", eta zein agertzen baitzaigu, forma horretan, jada an "Refranes y sentencias comunes en Bascuence, declarados en Romance" (1596):

Oba chori bat escuan çe ez bost ezcurrean. (1596:432)
Lasterrago escua aora çe ez burucora. (1596:184)
Obe da gorde çe es esque. (1596:320)
Obe da aurpegui gorri ce ez bioza balzqui. (1596:322)
Catuac daroen oquelea gueyago da verea çe ez eurea. (1586:468)

Bide batez esan ze, estruktura hori ere, sortu zén erabilíz mekanismo propioak. [⇶]

Nola balitz otso beltza

Aurreko sarreran aritu gara buruz erabilera e-"gehiago..." aurreratua, an expresioak nola "yago amore", eta, hortik tiraka, gogoratu nahiko genuke orain bere kidé "gutxiago...", zein, nahiz erabili den askoz gehiago zein bere goragoko kontrapartea, ez dén izan horregatik askoz hobeto etorria arten gure buruzagi linguistikoak, nola genioen an sarrera titulatén ⇶Beraz, finean, soilik erabili ahal dugu ezezko esaldietan? A ze desbidea!:

Euskaltzaindiaren gramatikak (EGLUk), behin esán ze:

Arazoa, hortaz, aditzondo baten edo izenondo baten mailaz ari garenean sortzen da. Hemen desberdintasuna gehiagotasunezkoa dela besterik ezin esan daiteke. Horrela, *etxe bat bestea baino gutxiago garestia dela esatea debekatua badago, ... [Euskal Gramatika. Lehen Urratsak V, 274. or.]

eta ikusiz nóla idazle zaharrek erabili izan dituztén molde horiek, dú amaitzen esanez, aski desgogara, eze:

Dena dela, arazo honen aurrean gomendioren bat eman behar balitz, hau izango litzateke: modu guztiz mugatuan erabiltzea horrelako esamoldeak, zehaztasuna beste bideren batetik ezin salba badaiteke. [Euskal Gramatika. Lehen Urratsak V, 275. or.]

Eta nire galdera da: zergatik ebaki horrela hegoak ki estruktura sintaktiko bat zein, eurek diotenez, behar dugun? Ez al litzake egokiagoa hegaldi librean uztea estruktura beharrezko hori afinda hiztunek erabaki dezatén, modu askoz askeagoan, nólatan eta zénbat alditan erabili? Zein irizpide komunikatibo ari dira erabiltzen hor afin horrela mugatu erabilera hori? Zergatik ibili beharko ginake gu, edo beste edozein, murriztuz gure erabilera e-estruktura bat zein iruditzen baitzaigu hain beharrezkoa nola ondo ekarria?

Horrela, estruktura geldituko dá ondo ez-normalizatua lehenda ailega zedin ki normalizatu, nola akaso gertatuko zen jarraitúz bidea e-Orotariko Euskal Hiztegia, non estruktura hori bázen normaltasunez jasoa, justuki ber normaltasunez nola jasotzen baitzen Azkueren iritzi personala buruz erabilera hori: lo considera barbarismo:...

Edonola ere, hortxe daude "gehiago..." eta "gutxiago..." aurreratu horiek ere, zein, diotenez, soilik erabil litezke baldin "beste bideren batetik ezin salba badaiteke". Nola balitz otso beltza. [⇶]

"yago amore" eta "iragazvide yago" an ber parrafoa: euskara hutsa

Atzokoan genioenez, irabazi ahal dira, eta ondo bidean irabazi beharko liraké, mundu oso bat posibilitaté informatibo-expresibo, ondo gozagarriak, zein diren derivatzén ti erabilí aukera sintaktiko burulehen funtzional eta efektiboak. Eta horixe da kuestioa, horixe da abiapuntu eta ikuspuntua nondik jarri beharko ginake begira ki etorkizun sintaktikoa.

Eta gauza da ze euskarak bádu tradizio luzea an eredu bikoitzak edota zeharo desdoblatuak, non aukera prepositiboak eta postpositiboak elkarbizi izan diren naturalki. Puntu honetan gogoratu nahiko genuke a expresioa "yago zerga" = "zerga yago", zein Gilenek zúen erabiltzen hemen (originalki hemen), eta zein ez den baizik "gehio zerga" edo "gehiago zerga", non bistan denez, "gehiago" konparatiboa aurreratu zaio ki "zerga" referentea, justuki desdoblatuz a estruktura konparatiboa nondik datorren.

Bai, estruktura desdoblatu hori agertzen zaigu an luma-ahoa e Joakin Lizarraga (1748-1835), nork ez zuen erakutsi batere arazorik ki erabili molde prepositiboa zein postpositiboa noiz nahiago zuen (Urteko Igande Guzietarako Prediku Laburrak):

Bistan da, "yago amore" eta "iragazvide yago" an ber parrafoa: euskara hutsa. [⇶]

Azken finean, euskara hutsa

Justuki bart ikusi dut ondorengo komentarioa hen Gilen respektu esaldi konparatibo hau:

El gobierno cobra más impuestos sobre el dinero que tanto te esfuerzas en obtener, que por el ingreso que genera tu dinero cuando aprendes a hacerlo trabajar para tí. 

zein Erramun Gerrikagoitiak proposatú an bere blogeko sarrera titulatzén: Zein structura syntactico erabili euscaraz redactatzeco pharase comparativoac. Gilenek dio:

Hauek dira nire proposamenak, hiru fasetan:

1. Euskara historikoa
Gobernuak zerga gehiago kobratzen ditu hain nekez lortzen duzun diruaren gainean, ezen ez zure diruak, ikasten duzularik hura zeuretzat alharazten, generatzen duen jiteagatik

2. Garabidea: zein erlativo murrizgarria
Gobernuak zerga gehiago kobratzen ditu hain nekez lortzen duzun diruaren gainean, ezen ez jiteagatik zein generatzen du(en) zure diruak noiz ikasten baituzu hura zeuretzat alharazten

3. Euskara prepositivoa
Gobernuak kobra jago zerga gain dirua zein hain nekez duzu lortzen ezen ez gatik jitea zein zure diruak genera noiz ikasten duzu hura zuretzat alharazten

Esan beharrik ez dago 0. fasean gaudela. 3.a, berriz, zientzia-fikzioa iruditzen zait (horrek ez du esan nahi evoluzio hori ez lizatela desiragarria). [Gilen]

Azken finean, euskara hutsa. [⇶]

Zerrendatzén zenbait sarrera buruz zenbait estruktura burulehen

Sarrera honetan nahiko genuke zerrendatu mezu batzuk referitzén ki zenbait estruktura burulehen zeintaz mintzo hemen:

"ustez..." eta "esperantzaz...." eta euren mekanismoa: 

• Ez soilik estruktura sintaktiko bat, baizik-ere mekanismo sintaktiko bat

• "esperantzaz-eta + .........+ aditz ez-jokatua" = "esperantzaz-eta mundua hobetu"

"nahiz..." eta "nahizik...":

• "nahiz + partizipioa + objektua" sortu da tikan mekanismo berbera zein "ustez + partizipioa + objektua"
  

• "nahizik-eta gorde..." = "...gorde nahizik"
  

"noiz...":

• Noiz erabili? Noiz nahi

• "Noiz..." erlatiboa ere

"bitarte(a)n (eta)...":

• Mekanismo propioak: "bitartean eta..."
  

• "..... amoreagatik ondo bizi gaitezen" = "..... bitarten ondo bizi gaitezen"
  

• "... bitarten + aditz ez-jokatua + ..."
  

"zein..." eta "zeinda..." konparativoak:

• "zein" an desberdintasunezko konparatiboak
  

• "zeinda..." an desberdintasunezko konparazioak
  

• "zeinda ez..." = "ezen ez..." = "ezez..."
  

"harik...":

• "harik..." prepositibo soila, aspaldi ere erabilia
  

• Piarres Etxeberri (1677): "...ioanen tzare harik eta Arugango gastelu zaharra zeiña baita hautsia,..."
  

• Pedro Berrondo (1977): "...arik-eta Zeruak norbait opa dezaion,..."
  

Euskara hutsa. [⇶]

Eta zénbat da 150 ms?

Genioen atzokoan ze, Coupé eta besteren experimentuan, irakurraldien iraupenak neurtzean, kendu dituzté pausa guztiak zein izán handiago 150 ms luze. Baina, zénbat da 150 ms? Zér egin daiteke an 150 milisegundu? Zer egin daiteke an 1'5 segundu-hamarren? Zer egin daiteke an segundu-zortziren bat

Ba, segundu-zortziren batean eman ahal dá silaba bat. Izan ere, ikusten genuén hemen edo ondorengo taulan:

nóla hizkuntzen silaba-abiadurak (Syllabic Rate) zirén ibiltzen artén 5 eta 8 silaba segunduko, non, adibidez euskara, japoniera, edo gaztelania bera, aski hurbiltzen zirén ki 8 silaba segunduko, zein, beste era batera esanda, dá silaba bat segundu-zortzireneko, edo silaba bat 150 milisegunduko, zein den gure tituluko neurria.

Eta interesgarri iruditzen zaigu nóla, hizkuntza batzuetan bederen, pausa tipikoek irauten duté aski antzera nola silaba tipikoek, halatan ze, bide horretatik, aztertu liteke ea pausa tipikoek hizkuntza ezberdientan antzera irauten ote duten, edo, hala ez balitz, ea hizkuntzen silaba-iraupenak eta euren pausa-iraupenak lotuta agertzen diren. Akaso silaben martxak eragin bailezaké gain pausen luzera. [⇶]

"zein" subordinatzaile konparativo burulehen monosilabikoa: ez da jasotzen an Euskaltzaindiaren Hiztegia

Aurreko sarreretan aritu gara komentatzen hainbat adibide non erabiltzen zén "zein" subordinatzaile konparativo, burulehen, monosilabikoa. Ikusi dugunez, kunplituki jasota dago rekurso horren existentzia eta erabilera an Euskaltzaindiaren OEH, eta ikusi genuenez, orobat aipatzen da an Euskaltzaindiaren EGLU, ez direlarik ez bata ez bestea dokumentu arauemaileak, baizik deskribatzaileak.

Baina, zein ote da tratamendua zein jasó horrek-partikula konparativo eroso eta guztiz erabilgarria an dokumentu arauemaileak? Zein leku dedikatzen zaio ki baliabide potente eta esango nuke moderno hori an Euskaltzaindiaren Hiztegia?

Erantzuna dá erraz eta sinplea: ez da jasotzen, ez da aipatzen. Horixe da tratamendua zein ematen zaion ki harribitxi konparativo hori, hain justu ber tratamendua zein eman ki beste harribitxi burulehen batzuk.

Ikusi beharkó berriki iragarritako gramatikak ze berri dakarkigun. [⇶]

400 urte geroago, erabilgarri, eskura

Aurreko sarreran aipatu dugu eredu sintaktiko konparatibo bat zein agertzen an liburua e-1596 titulatzén "Refranes y sentencias", non ematen baitziren hainbat esaera zahar:

Etxajaunen saria ezta ain koikari zein dirudi. RS 497. [OEH]

Halako ereduak, zein gaur egun dirén ahaztuak, hortxe daude halere, eta nahi izanez gero erabil daitezke, nola adibidez Mitxelenak zuen eginen an artikulua zein idatzi zuen 400 urte geroago, titulatzen "Euskalkien ageriko aurpegia" (1983):

Iritzi hau berau ez da, funtsean, hain berri eta iraultzaile zein dirudi,...

Ez dezaguntzat batere dudarik izan Mitxelenak nóndik hartu dun eredu sintaktiko hori, Mitxelenak berak zehazten digu justuki segituan:

Iritzi hau berau ez da, funtsean, hain berri eta iraultzaile zein dirudi, Bizkaiko esaera zaharraren moldez mintzatu nahi badugu. [Mitxelena, 1983:338]

Jakina, Bizkaiko esaera zaharraren molde hori ez da baizik moldea zein agertu an 1596ko "Refranes y sentencias", eta hor darrai, erabilgarri, eskura. [⇶]

Etxajaunen saria ezta ain koikari zein dirudi.

Jarraituz kin adibideak zein irakurri ahal diren hemen (buruz "zein" konparativoa), oraingoan nabarmendu nahiko genuke ondorengo esaldi hau:

Etxajaunen saria ezta ain koikari zein dirudi. RS 497. [OEH]

non:

• Aditz subordinatu sintetikoak ("dirudi") ez darama marka subordinatzailerik ("-(e)n" edo "bait-").

• Perpaus subordinatua soilik dago osatua kin aditz sintetikoa (aparte "zein" partikula konparativoa), izanki oso labur eta sinplea.

RS laburdura horrek dú adierazten Refranes y sentencias (1596), anonimoa. [⇶]

..., zein ain laster da garra, zein ketan amatau itoa.

Aipatzen genuen hemen, noiz mintzo buruzki "zein" konparativoak, hau esaldia:

Bai; baña amore sendo egiazko bat; ez lastozko suaren antzekoa, zein ain laster da garra, zein ketan amatau itoa. Añ LoraS 52. [OEH]

non perpaus konparativoa:

...ain laster da garra, zein ketan amatau itoa.

dén txertaturik an perpaus erlativo bat non, nola genioen atzokoan, ez den agertzen marka subordinatzailerik an aditza:

..., zein ain laster da garra, zein ketan amatau itoa.

Añibarrok, hor, dú erabiltzen "zein" erlativoa ken "-(e)n" edo "bait-" an aditz subordinatua, hala eskainiz beste guztioi eredu bat zein ez genuken baztertu behar, baizik aztertu eta baloratu bere alde onak arrenda, aukeran, bizkortu eta aberastu gure prosa.

Areago, perpaus konparativoan Añibarrok dú erabiliko aditz-forma ez-jokatua (aditz-partizipioa) ordezta forma jokatua, non agertu liteke, edo ez, marka subordintzailea (zein, beraz, hor ere ez den agertuko):

...ain laster da garra, zein ketan amatau itoa.

hola zabalduz beste eredu bat, beste eredu propio bat, zein den ondo interesagarria ki aplikatu an edozein perpaus subordinatu, beti ere aukeran.

Ikus sarrera hau:

• Modu guztietako nexu subordinatzaile burulehenak + partizipioa     

[⇶]