Leturiaga (2019): "Aurreko hainbat lanetan esan izan denez, Euskara Arkaiko eta Zaharrean *eradun oinarria erabiltzen zen Gipuzkoan osagarri pluraldun adizki tripertsonaletan; *nin erroa, aldiz, osagarri singularrarekin."

Olatz Leturiaga-k (ikus adibidez sarrera hau) honela hasten du bere "Gipuzkoako osagarri pluraldun adizki tripertsonalen erroez" (2019):

Aurreko hainbat lanetan esan izan denez, Euskara Arkaiko eta Zaharrean *eradun oinarria erabiltzen zen Gipuzkoan osagarri pluraldun adizki tripertsonaletan; *nin erroa, aldiz, osagarri singularrarekin. [Leturiaga, 2019:129]

Gure analisian, aldiz, denak dirá bat, singularrak eta pluralak, denak dirá "*eradun". [2039] [>>>]

Hortik aurrera, dena da "*eradun" an euskara zentraleko tripersonalak

Ondorengo sarreran (zein jasoko dugún osorik), Leturiaga (2018) zúen planteatzen aukera bikoitz bat ki azáldu jatorria on "diozka" forma tripersonal zentrala: bata abiatuz ti "*eradun", eta bestea abiatuz ti "*nin": 

• [1880] "di(r)auzka > diuzka > diozka" versus "dio > diozka"

Genioén atzo:

• Eta 'diozka'? Nóndik letorke?
  

Eta zéin aukera daude? Nola dioén Olatz Leturiaga-k an bere artikulu guztiz interesgarria titúlatzen "Gipuzkoako osagarri pluraldun adizki tripertsonalen erroez" (2019), "diozka" etor liteké ti *eradun aditza jarráituz bide hau:

di(r)auzka > diuzka > diozka

edo bestela etor liteké ti *nin aditza jarráituz bide hau:

dio > diozka

Eta nóndik etorriko zen?

Gure analisitik, ordea, bi bide horien abiapuntua izanen zén bat eta bera, izanen zén"*eradun". [2038] [***] [>>>]

*eradun oinarrian "-i(r)au- > -iu- > -i-" → "dit, dizu, dio ..."

Gaurkoan gogoratu nahi genuke ondoko sarrera hau: 

• [1882] Leturiaga (2019): "Aukera bat izan daiteke pentsatzea *eradun oinarrian '-i(r)au- > -iu- > -io-' bilakabidea gertatu zela (Ariztimuño, apud Lakarra 2011:197), eta hortaz, 'diozka' gisako adizkiak ere *eradun oinarrikoak direla"

Atzokoan aipatzen genuen nóla ...

... *eradun formak oso zabalduta baitzeuden oraino an XVIII. mendea, adibidez an Azpeitia eta Azkoitia:

Larramendik jakinarazten digu, besteak beste, Azkoitian eta Azpeitian *eradun oinarriak jarraitzen zuela XVIII. mendean: "Aqui en Azpeitia y Azcoitia, hallo una terminaci6n verbal, y es dirautzat, dirauzquit, por diozcat, diauzcat, dizquit, diauzquit pero no las siguen en todas las transiciones del verbo" [Leturiaga, 2019:131]

Hortaz, ondoan egonen liraké:

• dirautzat
  

eta 

• dirauzkit 

formak, biak *eradun errokoak,...

Eta jarraitzen dú Olatz Leturiaga-k an bere "Gipuzkoako osagarri pluraldun adizki tripertsonalen erroez" (2019):

Haatik, XVIII. mendearen bigarren erditik aurrera, ordura arte Gipuzkoako testuetan ageri diren di(r)au-/zi(r)au- erako adizkiak itzalean geratu eta diozka (& dizka/dizko) 'dizkio' gisakoak nagusitzen hasten dira. Aukera bat izan daiteke pentsatzea *eradun oinarrian -i(r)au- > -iu- > -io- bilakabidea gertatu zela (Ariztimuño, apud Lakarra 2011:197), eta hortaz, diozka gisako adizkiak ere *eradun oinarrikoak direla... [Leturiaga, 2019:131]

Bai, horixe izan liteke aukera bat.

Hortaz:

... *eradun oinarrian -i(r)au- > -iu- > -io- bilakabidea gertatu zela (Ariztimuño, apud Lakarra 2011:197) ... [Leturiaga, 2019:131]

Gure analisian, singularrean honela litzaké (ikus [2036] Domene (2008): "... el grupo vocálico [iu] ... siempre se ha reducido a /i/ perdiendo el segundo elemento."):

• -i(r)au- > -iu- > -i-

halan-ze:

• diraut > diut > dit

• dirauzu > diuzu > dizu

• dirauo > diuo > dio

• diraugu > diugu > digu

• dirauzue > diuzue > dizue

• diraue > diue > die

"*eradun" oinarrikoak. [2037] [>>>]

Domene (2008): "... el grupo vocálico [iu] ... siempre se ha reducido a /i/ perdiendo el segundo elemento."

Komenta daigun azken urratsa an (ikus atzoko sarrera):

• derauo > dirauo > diuo > dio

zein etorriko litzakén tikan:

• iu > i

zeintaz Domene-k dio an bere "El verbo auxiliar trivalente de los dialectos navarro y central" (2008:161):

... el CF [Cambio Fonético] = iu > i, que cumple las leyes fonéticas vascas, ya que el grupo vocálico [iu] es poco frecuente en la lengua vasca y siempre se ha reducido a /i/ perdiendo el segundo elemento. [Domene, 2008:161]

Hortik:

• diuo > dio

aldaketa fonetikoa. [2036] [>>>]

"dirautzut > diutzut"

Ari gara proposatzen ondoko bilakaera fonetikoa an hizkera zentralak:

• derauo > dirauo > diuo > dio

zeinekin euskararen paradigma laguntzaile tripersonal osoa derivatuko litzakén ti "*eradun" aditza, hala mendebaldean (derautzo > deutzo > deutso) nola ekialdean (derauo > dereio > deio > dio) nola ere hizkera zentraletan (derauo > dirauo > diuo > dio).

Hartara, atzo genioén:

Bilakaera horretan aurreneko pausua dá:

• derauo > dirauo
  

zein den evoluzio fonetiko bat ondo testigatua an adizki pluralak on hizkera zentralak, nola ikusi ahal dugun adibidez an [1877], non jasotzen dirén ondoko forma pluralak kin "di..." ordezta "de..." regularra:

• dirautzut > diutzut (diutzudan)
  

• dirauztazu

• dirautza

• dirauzku
  

• ...

 [J. Oregi, 1972:359, an "Otxoa-Arinen 'Doctrina' - (1713)")

Bestela esan, gure bilakaera hori ("de... > di...") gertatu zén an gizpuzkera zaharra (ikus [909]), zeinen forma tripersonal pluralek erakusten zutén "di..." hasiera.

Eta jada atzoko adizki horietan (an Otxoa-Arin, 1713) antzematen dá bigarren urratsa ere noiz ikusten dugún an lehen lerroa:

• dirautzut / diutzudan

alegia:

• -irau- > -iu- 

zeintaz mintzo ginen an ondoko sarrera: 

• [1811] Ariztimuño (2020): "-irau- (> -iau- > -iu-)" [an adizkiak nola 'dirautzut' > 'diutzut']

eta non genioén:

Eta gaurko kontua da ze Ariztimuño (2020) mintzo zaigu gain goragoko evoluzio hori:

• dirautzut > diutzut (diutzudan)
  

noiz dioen an bere "Gipuzkoako euskara zaharre(ta)tik erdialdeko euskarara" (2020):

-irau- (> -iau- > -iu -) N-N-N indikatiboko laguntzailea objektu pluralekin. [Ariztimuño, 2020:63]

Eta gaurko kontua da ze Ariztimuño (2020) mintzo zaigú gain goragoko evoluzio hori:

• dirautzut > diutzut (diutzudan)
  

noiz dioen (an bere "Gipuzkoako euskara zaharre(ta)tik erdialdeko euskarara", 2020):

-irau- (> -iau- > -iu -) N-N-N indikatiboko laguntzailea objektu pluralekin. [Ariztimuño, 2020:63]

Hor, Ariztimuño-k aipatzen dú "diusku" bat (tikan "dirauzku") emana an Lasarte. Esan nahi baita ze:

• diraut > diut

• dirauzu > diuzu

• dirauo > diuo

• ...

edo, bestela esanda, sortzen dirá "-iu-" formak. [2035] [***] [>>>]

'derauo > dirauo' berdin nola 'derautzut > dirautzut' (an gipuzkera zaharra: Otxoa-Arin, 1713)

 Atzokoan ondokoa genioén gain evoluzio fonetikoa on "derauo" an hizkera zentralak, emanez "dio":

Hori hala izan dadin, azaldu beharko genuke nóla atera ahal dirén "dio" formak an hizkera zentralak, zeinek, gure analisian, jarraituko zutén bide nagusi hau:

• derauo > dirauo > diuo > dio

Horrek emanen lioke batasun osoa ki paradigma tripersonala, zein hizkera guztietan garatuko zén tikan "*eradun" zaharra. Azalpen horretan saiatuko gara an ondorengo sarrerak.

Bilakaera horretan aurreneko pausua dá:

• derauo > dirauo
  

zein den evoluzio fonetiko bat ondo testigatua an adizki pluralak on hizkera zentralak, nola ikusi ahal dugun adibidez an [1877], non jasotzen dirén ondoko forma pluralak kin "di..." ordezta "de..." regularra:

• dirautzut > diutzut (diutzudan)
  

• dirauztazu

• dirautza

• dirauzku
  

• ...

 [J. Oregi, 1972:359, an "Otxoa-Arinen 'Doctrina' - (1713)")

Bestela esan, gure bilakaera hori ("de... > di...") gertatu zén an gizpuzkera zaharra (ikus [909]), zeinen forma tripersonal pluralek erakusten zutén "di..." hasiera. Adizki horiei dagozkié honako forma singularrak:

• diraut

• dirauzut

• diraua/dirauo

• diraugu

• dirauzue

• diraue/diraute

zeinekin justifikatzen dén goragoko aurreneko urratsa an gure ibilbide fonetikoa.

Testigantza lokal horretaz gainera (gipuzkera zaharrekoak baitira), esan behar dugu ze zubereran ere ikusi genuen nóla testigatzen zén "direio" aldaera kin "di..." (ikus [2029]):

erakutsiz ze bilakaera hori ("de... > di...") gertatu ahal dá an hizkera ondo urrutikoak. [2034] [***] [>>>]

Hizkera zentraletan: derauo > dirauo > diuo > dio

Aurreko sarreretan ikusi dugu nóla ekialdeko "hark hura hari dio" forma atera ahal dén ti "hark hura hari derauo" regularra:

• derauo > deraio > dereio > derio > deio > dio

eta beste sarrera batzuetan ikusi dugu nóla mendebaldeko "hark hura hari deutso" forma atera bide zén ti versio objetu-plurala on "hark hura hari derauo", zein dén "hark haiek hari derautzo":

• derautzo > deutzo > deutso

noiz adizki objetu-plural horiek joan zirén erabiltzen arrén adierazi objetu singularrak:

• ... non, gure analisian, "deutso" singular horren jatorria izanen litzaké justuki "de(ra)utzo" plurala, reinterpretatua nola singularra

Horrek guztiak sugeritzen dú batasun handia an euskal aditz laguntzaile tripersonala ("dio" adizkiak), zeinen azalpenean ez genuken behar ez "eutsi" erroa ezta akaso "*nin" erroa ere afinda azáldu paradigma osoa an hizkera guztiak. 

Hori hala izan dadin, azaldu beharko genuke nóla atera ahal dirén "dio" formak an hizkera zentralak, zeinek, gure analisian, jarraituko zutén bide nagusi hau:

• derauo > dirauo > diuo > dio

Horrek emanen lioke batasun osoa ki paradigma tripersonala, zein hizkera guztietan garatuko zén tikan "*eradun" zaharra. Azalpen horretan saiatuko gara an ondorengo sarrerak. [2033] [***] [>>>]

Domene (2011): "..., como consecuencia de CF [Cambio Fonético] = ai > ei ((...) = d-a-i-zu > d-e-i-zu)."

Herenegun ematen genuén ondoko katea on aldaketa fonetikoak (zuberera):

• derauo > deraio > dereio > derio > deio > dio 

non agertzen zaigún:

• deraio > dereio

alegia:

• ai > ei
  

Hortaz jaso nahiko genuke ondorengo hitzak ganik Domene (2011):

..., como consecuencia de CF [Cambio Fonético] = ai > ei ((...) = d-a-i-zu > d-e-i-zu). [Domene, 2011:261]

non, argitu dugunez, CF laburdurak esan nahi duén "Cambio Fonético". 

Aldaketa hori, baina, ez litzake hain orokorra nola atzoko "au > ai", baizik askoz zirkunstantzialagoa, eta gure kasu honetan akaso bereziki bultzatua zatio presentzia on beste "-e-" bat an aurreko silaba:

• deraio > dereio

Akaso zirkunstantzialtasun horregatik, "ai > ei" ez da agertzen arten zubererako bilakaera tipikoak zein Zuazo-k zerrendatzen dituén an bere "Euskalkiak" (2014:147-172) noiz referitzen den ki zuberera (atzo zerrenda horretatik aipatzen genuén "au > ai"). [2032] [>>>]