diztäzu vs dizkotzu vs ditxit (Azpeitiko hizkera)

 Atzokoan genioén:

..., Larramendi-k aipatzen dú:

• dirauzkit

zein, nola ikusten genuen atzo eta herenegun, ez litzaken hain zaharra nola bere kide "dirauzt" oinarrizkoagoa. Eta, bestalde, "dirauzkit" berriagoa formalki lotu liteke kin:

• *dirautzit

berdin nola herenegungo "dirauzkagu" kin "dirautzagu" regularra.

Eta gauza da ze, bide batetik edo bestetik, forma horien aldaerak ager daitezke an hizkera ezberdinak, eta are nahastuta an ber paradigma verbala an hizkera bat eta bera. Horrela hizkera batzuetan izan ahal dugú:

• dizkit

eta beste batzuetan

• ditzit

Baina, testigatu al dá adibidez "hark haiek niri ditzit" adizkia?

Ikus daigún orain, aurrekoaren adibide, Azpeitiko paradigma tripersonala, non aurkitu ahal dirén derivatuak ti:

• di(rau)zta- 

nola dén:

• (di(rau)ztazu >) diztäzu 
  

berdin nola derivatuak ti:

• di(rau)zko-

nola dén:

• (di(rau)zkotzu >) dizkotzu 
  

eta baita formak nola:

• (ditzit >) ditxit

denak ere an paradigma tripersonal berbera (klikatu gain irudia arrén ikusi hobeto):

eta, euren diversitatean, denak ere sortuak ti "*eradun" oinarria. [2049] [>>>]

"dizta-" vs "dizkit" vs "ditzit"

Hala "hark haiek niri dizkit" nola "hark haiek niri ditzit" sar daitezke an ber multzoa on aukera verbalak zein derivatzen den ti "*eradun" aditza. Eta, gauza da ze bide batetik edo bestetik, amaitu daitezke agertzen batzuk edo besteak an distantzia oso txikiak, eta baita nahastuta an ber paradigma verbala.

Adibidez, Larramendi-k aipatzen dú:

• dirauzkit

zein, nola ikusten genuen atzo eta herenegun, ez litzaken hain zaharra nola bere kide "dirauzt" oinarrizkoagoa. Eta, bestalde, "dirauzkit" berriagoa formalki lotu liteke kin:

• *dirautzit

berdin nola herenegungo "dirauzkagu" kin "dirautzagu" regularra.

Eta gauza da ze, bide batetik edo bestetik, forma horien aldaerak ager daitezke an hizkera ezberdinak, eta are nahastuta an ber paradigma verbala an hizkera bat eta bera. Horrela hizkera batzuetan izan ahal dugú:

• dizkit

eta beste batzuetan

• ditzit

Baina, testigatu al dá adibidez "hark haiek niri ditzit" adizkia? [2048] [>>>]

"dirauzku" forman "-k-" hori ez da epentetikoa, baizik oinarrizkoa ("-z+gu = -zku", bitárten an dirauzka", "-k-" báda epentetikoa, ez da oinarrizkoa

Genioen atzo:

Nolabait esan, "dirauzku" dá ber sailekoa zein "dirautza  / dirautzo" edo "dirauzt" edo "dirautzu", dá oinarrizko forma bat, zaharragoa zein "dirauzkagu" (zeinen oinarrizko forma litzakén "dirautzagu"). 

Eta, nóndik edo nóla sortu dira "dirauzkagu" moduko formak? Gauza da ze Oregi-ren goragoko zerrendan ikusten ditugú formak nola:

• dirautza

eta baita nola:

• dirauzkagu (dirauzka)

non azken forma horiek akaso sortuko zirén zatio atrakzioa ganik "dirauzku" oinarrizkoa, bilatuz paralelismoa artén "dirauzku" eta "dirauzka" / "dirauzkagu".

Esan nahi baita ze "dirauzku" forman "-k-" hori ez da epentetikoa, baizik oinarrizkoa ("-z+gu = -zku"), bitárten an "dirauzka", "-k-" báda epentetikoa, ez da oinarrizkoa, eta akaso sortua tik "dirauzku" eredua bidéz analogia. [2047] [>>>]

"dirauzku > diuzku > dizku" ("-irau- > -iu- > -i-") versus "dirauzkagu"

Jarraituz orain kin Azpeitiko hizkera, ikusten dugu ondoko paralelismoa artén "hari"-formak eta "guri"-formak:

• dizko (hari)

• dizku (guri)
  

non "dirauzku" adizkia orobat agertzen zaigú an Oregi (1972:359; "Otxoa-Arinen 'Doctrina' - (1713)"]

eta nondik regularki:

• dirauzku > diuzku > dizku ("-irau- > -iu- > -i-")

Nolabait esan, "dirauzku" dá ber sailekoa zein "dirautza  / dirautzo" edo "dirauzt" edo "dirautzu", dá oinarrizko forma bat, zaharragoa zein "dirauzkagu" (zeinen oinarrizko forma litzakén "dirautzagu"). 

Eta, nóndik edo nóla sortu dira "dirauzkagu" moduko formak? Gauza da ze Oregi-ren goragoko zerrendan ikusten ditugú formak nola:

• dirautza

eta baita nola:

• dirauzkagu (dirauzka)

non azken forma horiek akaso sortuko zirén zatio atrakzioa ganik "dirauzku" oinarrizkoa, bilatuz paralelismoa artén "dirauzku" eta "dirauzka" / "dirauzkagu". [2046] [>>>]

Eta egun ere ... "dizkot" (Azpeitia/Azkoitia)

Ikusten ari gara nóla Larramendi-k XVIII. mendean jaso zituén oso aditz-forma interesgarriak an Azpeitia/Azkoitia:

• dirautzat

• dirauzkit

non:

• dirautzat / dirautzot > dirauzkat / dirauzkot > ("-irau- > -iu- > -i-") > dizkat / dizkot
  

• dirauzkit > ("-irau- > -iu- > -i-") > dizkit

 halan-ze, oraino XVIII. mendean, testigatzen dirá "dizkat / dizkot" formak (ikus sarrera hau): 

eta galdera dá: zéin forma erabiltzen dira egun an Urolako hizkera horiek (Azpeitia, Azkoitia)? Ba, zehazki, eta regularki, ber "dizkat / dizkot" adizkiak, nola ikusi ahal dugun an ondorengo koadroa referitua ki Azpeitia:

hala nola ere an ondorengoa referitua ki Azkoitia:

Ikusten denez, bi taula horiek agertzen dirá eraikiak gain "dizko" ("-irau- > -iu- > -i-"). [2045] [>>>]

Ez dugu behar "*nin" erroa ki azaldu euskara zentraleko tripersonalak, ez singularrak ezta pluralak ere

 Atzo ikusten genuén ondorengo koadroa ganik Leturiaga (2019:149), zeinen titulua dén:

*nin erroko osagarri pluraldun adizki tripertsonalak Beterriko eta Urolaldeko testuetan

Baina gauza da ze ez dugu behar "*nin" erroa arrén azaldu euskara zentraleko tripersonalak, ez singularrak ezta pluralak ere (ikus ere [2042]).[2044] [>>>]

Guztiz regularki ("-irau- > -iu- > -i-"): "dizka" (lehenago) eta "dizko" (geroago) an Urolaldea an bigarren erdia e XVIII. mendea

Azken sarreretan ikusten ari gara nóla: 

• [2037] *eradun oinarrian "-i(r)au- > -iu- > -i-" → "dit, dizu, dio ..."

singularretan, eta baita pluraletan ere:

• dirauzkit > diauzkit > diuzkit > dizkit 

Eta, atzo genioenez, regularitate horretan ez da sartzen:

• dirautzat > dirauzkat > diozkat ("-irau- > -iu- > -i-") 

baizik, regularki:

• dirautzat > dirauzkat > dizkat ("-irau- > -iu- > -i-")

edo:

• dirautzot > dirauzkot > dizkot ("-irau- > -iu- > -i-")
  

non goragoko "diozkat" hori dén irregularitate bat barnén arau fonetiko orokorra ("-irau- > -iu- > -i-"), seguruena sortua zatio analogia kin "diot" singularra (hori ere ti "dirauot > diot"). Horrela azaltzen genuén hemen:

• Adizki singularren kokapen geografiko-kronologikoak ere lagunduko luké valoratzen zéin izan zitekén 'dio...' forma singularren eragina gain evoluzio normala te '*eradun' gisako adizki pluralak

Esan nahi baita ze "dizkat / dizkot" dirá regularrak (*eradun), bitárten "diozkat" aldentzen dá ti regularitate hori.

Eta kontuan hartuz ze hala "dirautzat" nola "dirauzkit" erabiltzen zirén adibidez an XVIII. mendeko Azpeitia (Larramendi-k aipatuak an mende horretako lehen erdia): 

• [1881] "dirautzat", "dirauzquit" formak an XVIII mendeko Azpeitia eta Azkoitia

galde geneioke i gure burua noláko formak erabiliko zirén an Urolaldea noiz XVIII. mende hori aurrerago joán (zehazki an bere bigarren erdia). Leturiaga-k jasotzen ditú forma horiek (an bere "Gipuzkoako osagarri pluraldun adizki tripertsonalen erroez", 2019:148): 

non aurkitzen ditugún hala "dizka" (lehenago) nola "dizko"(geroago), guztiz regularki ("-irau- > -iu- > -i-"). [2043] [>>>]

dirautzat > dirauzkat > dizkat ("-irau- > -iu- > -i-")

Atzokoan komentatzen genuén hau:

Genioén an: 

• [1881] "dirautzat", "dirauzquit" formak an XVIII mendeko Azpeitia eta Azkoitia

nóla XVIII. mendean bázeuden Azkoitian eta Azpeitian adizkiak nola

• dirauzkit

zeintatik, suposatzen genuenez, atera zitezkén adizki laburragoak nola:

• dizkit

nahizta ez genuen asmatzen emáten bilakaera horren ibilbide zehatza:

• dirauzkit > diauzkit (>?) dizkit

Orain, justuki aplikatuz lehengo eguneko bilakaera: 

• [2037] *eradun oinarrian "-i(r)au- > -iu- > -i-" → "dit, dizu, dio ..."

zuzenean aterako zaigú:

• dirauzkit > diauzkit > diuzkit > dizkit 

gain "*eradun" aditza.

Bide beretik, goragoko bigarren derivazio hori ez litzake izan behar:

• dirautzat > dirauzkat > diozkat ("-irau- > -iu- > -i-") 

baizik, regularki:

• dirautzat > dirauzkat > dizkat ("-irau- > -iu- > -i-")

edo:

• dirautzot > dirauzkot > dizkot ("-irau- > -iu- > -i-")
  

non goragoko "diozkat" hori dén irregularitate bat barnén arau fonetiko orokorra ("-irau- > -iu- > -i-"), seguruena sortua bidéz analogia kin "diot" singularra (hori ere ti "dirauot > diot"). Horrela azaltzen genuén hemen:

• Adizki singularren kokapen geografiko-kronologikoak ere lagunduko luké valoratzen zéin izan zitekén 'dio...' forma singularren eragina gain evoluzio normala te '*eradun' gisako adizki pluralak

Esan nahi baita ze "dizkat / dizkot" dirá regularrak (*eradun), bitárten "diozkat" aldentzen dá ti regularitate hori. [2042] [>>>]

"diraut > dit" berdin nola "dirauzkit > dizkit" (irau > i)

Genioén an: 

• [1881] "dirautzat", "dirauzquit" formak an XVIII mendeko Azpeitia eta Azkoitia

nóla XVIII. mendean bázeuden Azkoitian eta Azpeitian adizkiak nola

• dirauzkit

zeintatik, suposatzen genuenez, atera zitezkén adizki laburragoak nola:

• dizkit

nahizta ez genuen asmatzen emáten bilakaera horren ibilbide zehatza:

• dirauzkit > diauzkit (>?) dizkit

Orain, justuki aplikatuz lehengo eguneko bilakaera: 

• [2037] *eradun oinarrian "-i(r)au- > -iu- > -i-" → "dit, dizu, dio ..."

zuzenean aterako zaigú:

• dirauzkit > diauzkit > diuzkit > dizkit 

gain "*eradun" aditza. [2041] [>>>]

Leturiaga (2019): "Aurreko hainbat lanetan esan izan denez, Euskara Arkaiko eta Zaharrean *eradun oinarria erabiltzen zen Gipuzkoan osagarri pluraldun adizki tripertsonaletan; *nin erroa, aldiz, osagarri singularrarekin."

Olatz Leturiaga-k (ikus adibidez sarrera hau) honela hasten du bere "Gipuzkoako osagarri pluraldun adizki tripertsonalen erroez" (2019):

Aurreko hainbat lanetan esan izan denez, Euskara Arkaiko eta Zaharrean *eradun oinarria erabiltzen zen Gipuzkoan osagarri pluraldun adizki tripertsonaletan; *nin erroa, aldiz, osagarri singularrarekin. [Leturiaga, 2019:129]

Gure analisian, aldiz, denak dirá bat, singularrak eta pluralak, denak dirá "*eradun". [2039] [>>>]