Hortxe bertan: 'erran nau' ordezta 'erran daut' edo 'erran dit', naturaltasun osoz

Genioén duela gutxi:

Eta gauza da ze aditzaren esparru hori hain da mugatua non euskarak sinpleki ibili ditún ia bide guztiak, denak ere bereak, nahiz ez denak egokiak te izan aditz batuak. [Balbula, 2020]

hala nola orobat mintzo ginén, duela gutxiago, gain irregularitatea an euskal aditza, zeintan mekanismo ezberdinen erabilera konbina daiteke afin osatú era guztietako paradigma verbalak, erakutsiz oso flexibilitate interesgarria:

Baina, galdera da: noiztik euskal aditza izan behar da regularra? [Balbula, 2020]

Euskal aditzak ibilitako bide horien adibide bat dá ondorengo erabilera, zein jasotzen dugú ti Koldo Zuazoren liburua titulatzén "Euskalkiak" (2014):

Lapurdiko mendebaldean gutxi baliatu dira NOR-NORI-NORK saileko adizkiak, NOR-NORK sailekoek hartu dute haien lekua (erran nau 'esan dit'), baina NOR-NORI-NORK sortakoak erabiltzen direnean -NORI 'hari/haiei' denean- *-i- da erroa. [Zuazo, 2014:220]

non *-i- erroko adizki horiek dirá "dit-diot-zidan-zenion...". Liburu berean, autoreak dio gain "euskara nafar-lapurtarra" an bere "sartaldeko azpieuskalkia":

NOR-NORI-NORK saileko adizkien ordez NOR-NORK sailekoak erabiltzeko joera dago, datiboa 3. pertsonakoa (hari/haiei) denean ez besteetan: erran nau; ez erran daut. [Zuazo, 2014:138]

Bai, hortxe bertan, erran nau ordezta erran daut edo erran dit, naturaltasun osoz. [⇶]

Lertxundi: toskanoa vs italiera nola gipuzkera vs euskara batua

Dio gaurkoan Anjel Lertxundik an Berria:

Svevok toskanoa dioen tokian zilegi da italiera irakurtzea: euskara batua eta gipuzkera berdintzea bezala da gutxi-asko. [Anjel Lertxundi, 2019]

eta gogoratu dit zerbait zein zioen Koldo Zuazok hemen, gehiago zehaztuz:

«Euskara batua ikasi dutenei askotan entzun diet ez dutela euskalkirik. Eta badute! Beterriko hizkera egiten dute, aldaketa txiki batzuekin: det ordez dut, gera ordez gara, dijua ordez doa...». [Koldo Zuazo, 2018]

Antton Elosegi: "...lehio bat irekitzen zitzaion euskarari...mundu berri batean sartzen zen euskara..."

Ondorengo hitz esanguratsuekin mintzo da Antton Elosegi (erantzunez ki Karlos del Olmo an elkarrizketa titulatuá "Antton Elosegirekin solasean", Senez, 2008) burúz itzulpen ondo aberasgarriak zein, azken mendearen erdialdera, irakurtzen zituén an aldizkariá Egan, editatua azpi zuzendaritza nagusia e Koldo Mitxelena, zeinekin batera itzaliko baitzen aldizkaria bera ere an 1987:

[Egan aldizkariko] Itzulpenetan leiho bat irekitzen zitzaion euskarari. Itzulpen haietan, mundu berri batean sartzen zen euskara, eta hizkuntzaren baliabide guztiak erabiltzen hasten zen. Mailegatzearen beldurra alde batera utzi, eta klasikoen egitura “latinzaleak” berpizten zituen diskurtso berri harekin oso pozik sentitzen nintzen. [Antton Elosegi, erantzunez ki Karlos del Olmo an elkarrizketa titulatuá "Antton Elosegirekin solasean", Senez, 2008]

Agerikoa da talka bortitza artén eredu garatzailea zein Elosegik aipatu hor, non berpizten ari ziren klasikoen egitura "latinzaleak", eta eredu esoteriko garbizalea, hain iluna nola antzua, zein Elosegik zuen kritikatzen an azken sarrera, mintzatuz gáin euskara juridikoa.

Halako ikuskera-talka batez ari zen Koldo Zuazo noiz zioskun ze (ikus hemen):

Ikuskera talka bat ere bazegoen oinarrian, Zuazok azaldu duenez. «Euskara batua egiten hasi zenean, XVI. eta XVII. mendeetako literatura lapurtarrarenganako lilura zegoen. Hori zeukaten euskara jasotzat». Batik bat Bilbo inguruan zabaldu zen joera hori. «Lilura horren ondorioz, antzinako hainbat hitz eta egitura berpiztu ziren». Zuazoren arabera, hala ere, gaindituta dago hori, «oso baztertuta». [Koldo Zuazo, erantzunez ki Garikoitz Goikoetxea an "Batuaren arantzak" (Berria, 2018-9-30)]

Bistan denez, ezbidea ez da soilik gertatu an esparru juridikoa. [⇶]

Euskara jasoa? Ez, gauza da euskara sintaktikoki potenteagoa, objektiboki potenteagoa

Beterriko euskara dá a oinarri dialektala zeinen gainean eraiki da euskara batua, baina, horretaz gain, literatura zahar osoan aurkitu daitezke baliabideak eta antzemán mekanismoak zeinekin egín sintaktikoki potenteago euskararen jarioa noiz-nahi den. 

Zioen Koldo Zuazok (Berria, 2018-9-30):

Zuazok azaldu duenez. «Euskara batua egiten hasi zenean, XVI. eta XVII. mendeetako literatura lapurtarrarenganako lilura zegoen. Hori zeukaten euskara jasotzat». [Koldo Zuazo, erantzunez ki Garikoitz Goikoetxea an "Batuaren arantzak" (Berria, 2018-9-30)]

Baina, hemen, kontua ez da euskara jasoagoa edo gutxiago jasoa, baizik euskara sintaktikoki ahulagoa edo potenteagoa, zeinen isla itxuratuko baita hala euskara landuagoan nola euskara kasualagoan.

Eta egitura sintaktiko potenteagoak ez dira zerbait zein batzuek daukate potenteagotzat. Egitura sintaktiko potenteagoak dirá objektiboki potenteagoak. [⇶]

Euskara askozaz gertukoagoa? Ez, soilik bihurtu dugu euskara askozaz ahulago

Zioen halaber Koldo Zuazo dialektologoak (Berria, 2018-9-30):

..., Zuazok azaldu duenez. «Euskara batua egiten hasi zenean, XVI. eta XVII. mendeetako literatura lapurtarrarenganako lilura zegoen. Hori zeukaten euskara jasotzat». (...) Lilura horren ondorioz, antzinako hainbat hitz eta egitura berpiztu ziren». Zuazoren arabera, hala ere, gaindituta dago hori, «oso baztertuta». Ikusi du pauso bat alde horretatik: «Askozaz euskara gertukoagoa egiten da». [Koldo Zuazo, erantzunez ki Garikoitz Goikoetxea an "Batuaren arantzak" (Berria, 2018-9-30)]

¿Euskara askozaz gertukoagoa lortu al dugu baztertuz hainbat hitz eta egitura sintaktiko potente zein XVI. eta XVII. mendeetako autoreek erabiltzen zituzten naturaltasun osoz?  

Ez, soilik galdu ditugu hainbat aukera (zein, gainera, behar ditugu), soilik bihurtu dugu euskara askozaz ahulago, sintaktikoki askozaz ahulago, komunikatiboki askozaz ahulago. [⇶]

Koldo Zuazo: "..., antzinako hainbat hitz eta egitura berpiztu ziren"

An ber deklarazioak non Koldo Zuazok zehazten zigun zéin den oinarri dialektala e euskara batua:

 «Euskara batua ikasi dutenei askotan entzun diet ez dutela euskalkirik. Eta badute! Beterriko hizkera egiten dute, aldaketa txiki batzuekin: det ordez dut, gera ordez gara, dijua ordez doa...» (...) Oinarri zehatz bat du euskara batuak: gipuzkera, Beterri ingurukoa, Donostiatik Tolosara doan eremukoa.  [Koldo Zuazo, erantzunez ki Garikoitz Goikoetxea an "Batuaren arantzak" (Berria, 2018-9-30)]

diosku ze:

Ikuskera talka bat ere bazegoen oinarrian, Zuazok azaldu duenez. «Euskara batua egiten hasi zenean, XVI. eta XVII. mendeetako literatura lapurtarrarenganako lilura zegoen. Hori zeukaten euskara jasotzat». Batik bat Bilbo inguruan zabaldu zen joera hori. «Lilura horren ondorioz, antzinako hainbat hitz eta egitura berpiztu ziren». Zuazoren arabera, hala ere, gaindituta dago hori, «oso baztertuta». [Koldo Zuazo, erantzunez ki Garikoitz Goikoetxea an "Batuaren arantzak" (Berria, 2018-9-30)]

¿Oso baztertua dagoela nahia ki berpiztu hainbat egitura zein erabiltzen ziren naturaltasun osoz an literatura zaharra?

¿Ulertu behar al dugu ze Koldo Zuazok aldezten du baztertzea hainbat egitura zein bádiren euskararenak eta zein diren gaur egun ezin beharrezkoagoak ki aberastu euskara kin, adibidez, estruktura sintaktiko burulehen potenteak?

Hori gaindituta dagoela?

Hor dugu, berriro ere, desbidea.  [⇶]

Euskara batua vs euskara (batu) estandarra

Atzoko sarreran jasotzen genuen nóla Koldo Zuazok zioen ze, oinarrian, euskara batua ez dá baizik bersio osotu bat e-euskara e-ze mintzo da an Gipuzkoako Beterria, zein, bistan denez, dén dialekto bat, eta zein, esan gebe doa, izanen den berdin dialektala nola beste edozein dialekto. Hortaz, zergátik egozten zaio etengabe ki euskara batua artifiziala izatea? Zein da zehazki arazoá?

Galdera horri erantzuteko xedez, hasiko ginaké desberdintzen euskara batua eta euskara (batu) estandarra, zein normalean sinonimotzat hartzen diren (guk ere hala egiten dugu), baina zein, batzuetan eta helburuaren arabera, ezberdindu ahal diren, nola adibidez eginen baitugu kasu honetan.

Hortaz, euskara batua litzaké euskará e-ze betetzen ditu arauak e-Euskaltzaindia, zein ez diren hainbeste nola uste izaten den, eta zein, gehien bat referitzen dira ki ortografia eta aditzak, nola zioen berriki Irene Arrarats-ek (ikus sarrera hau):

Aurreiritziak aurreiritzi, euskalki guztietako hitz, esamolde eta joskera guztiak estandarraren parte dira, batuak ortografiaren eta aditz-paradigmen bitartez markaturiko jokalekuaren barrenean. [Irene Arrarats, Berria, 2018-9-15]

Euskara (batu) estandarra, aldiz, izanen litzake euskará zein egin den estandarra, normala an gure kazetaritza, testugintza eta literatura, esan nahi baita hóri euskara e-ze, arrazoi bategatik edo bestegatik, dén nagusiki erabiltzen.

Finean, ekinaren ekinez, eguneroko batu estandar nagusi hori dá perzibitzen nola balitz batua, baina batua ez da hori, edo hobeto, ez da soilik hori, eta areago, askoz gehiago behar luke.  [⇶]

Euskara batua dá, oinarrian, Beterriko euskara

Zioen Koldo Zuazo dialektologoak erantzunez ki galderak e-Garikoitz Goikoetxea an artikulu titulatuá "Batuaren arantzak" (Berria, 2018-9-30):

Zuazok ohartarazi duenez: «Euskara batua ikasi dutenei askotan entzun diet ez dutela euskalkirik. Eta badute! Beterriko hizkera egiten dute, aldaketa txiki batzuekin: det ordez dut, gera ordez gara, dijua ordez doa...».

Bai, "beti" pentsatu dut horrela, euskara batua dá hein handi batean euskara ze-mintzatzen da an area zabal bat zein den kokatua an Gipuzkoa eta Nafarroa.

Gogoratzen naiz nóla oso aspaldian, duela 35 urte inguru, uda batez Udako Euskal Unibertsitatean, hasi nintzen joaten ki eskola batzuk burúz dialektologia, zeinen gidari nagusia zén Txillardegi, eta han, egun batean antolatua zén txango bat ki Ultzamako bailara (Iraizoz, Auza,...), non aurkitzen baitzen orduko euskararen muga, eta non mintzatuko ginen kin hango hiztunak. Eta, han, ondo gogoratzen naiz nóla klaruki iruditu zitzaidan ze hiztun haien euskara zelá, oinarrian, batua, oso gutxi gora-behera. Esan nahi baita ze, besteak beste, han entzuten ahal ziren aditz laguntzaileak nola adibidez "zitzaizkigun", berdin-berdin esanak nola aurkituko nituen idatziak an nire euskara-liburuak (báziren kontrazioak eta errazpideak ere). Nolabait esan, hantxe zen euskara kasi batua zuzen-zuzenean.

Hortaz, ezin esan daiteke ze euskara batua, bere oinarrian behintzat, artifiziala denik. Ez, ezin esan daiteke hori. Euskara batua dá, aldaketa txiki batzuekin, herri horietako euskara, eta báditu, defektuz, hango kontrazioak eta errazpideak, zein egonen diren gehiago edo gutxiago markatuak edo erabiliak segun egoera komunikatiboa.

Orduan, zein da arazoa an euskara estandarra? Saiatuko naiz horri erantzuten ondorengo sarreretan. [⇶]