Nominalizazio horiek konbinatu ahalko dirá kin beste mekanismo sintaktiko rekursibo funtzional (koherente-burulehen) guztiak

Bukatzen genuén gure atzoko sarrera esánez:

Eta hain justu horregatixe existitzen dira aditzetiko izenak, zeren aportatzen baitituzté hainbat aukera eta kolore (sintaktiko-diskursibo-semantiko-pragmatiko-expresibo) ki diskursoa, hainbat aukera eta kolore zein galtzen dirén noiz saihesten ditugún aditzetiko izenak (edo aditzetiko adjetiboak berdin). Bai, errepika daigun: aditzetiko izenek eta baita aditzetiko adjetiboek ere ahalbidetzen dituzté hainbat aukera diskursibo-sintaktiko-semantiko-pragmatiko-expresibo zein desagertzen dirén noiz saihesten ditugún halako aukera linguistikoak (zatio ahuldade sintaktiko hutsa).

Horretaz gainera, aditz-konplementazioa ere ondo ahulagoa da an sintaxi buruazkena respektu burulehena.

Bai justuki holaxe mintzo ginén an gure artikulua ti "Euskara orain. Eraginkortasuna helburu" (203:92) zeintaz jada mintzatu garén an [2323], non jasotzen genuén honako textu hau (klikatu gain irudia za ikusi textua hobeto):

nondik azpimarratu nahi dugún honako zati hau:

..., nominalizazio horiek konbinatu ahalko dirá kin beste mekanismo sintaktiko rekursibo funtzional (koherente-burulehen) guztiak arrén finean ahalbidetu joku sintaktiko eta expresibo nabarmenki potenteago-aberatsagoa. [Rubio, 2023:92]

Esan nahi baita ze nominalizazioak ez dira baizik beste rekurso bat zein sintaxi burulehenak jartzen duén bere erabiltzaileen esku. [2331] [>>>]

Zerbait burúz "-mendu (-mendi), -mentu" sufijo derivatzailea (L.M. Mugica: "Este es otro de los sufijpos más fecundos del euskara.")

Aurreko sarrera batzuetan mintzatu gará burúz "suposamendu" hitza, hala nola ere burúz "balizkamendu" hitza, hurrenez hurren derivatuak ti "suposatu" eta "balizkatu" aditzak bidéz "-mendu" sufijoa. Izan ere, genioén (an 2310) ze konkretuki "balizkamendu" hitza zén (eta dén) ...

... derivatu normal bat ti "balizkatu" aditza, zein agertzen zaigún an Orotariko Euskal Hiztegia signifikátuz  "suponer, supposer", ...

Zerbait gehiago ikastearren burúz "-mendu" atzizki interesgarri eta emankor hori, jakin daigun zér zioen Luis Maria Mugica-k an bere "Origen y desarrollo de la sufijación euskerica" (1978:195-200) ...

• "-mendu (-mendi), -mentu"

Este es otro de los sufijos más fecundos del euskara. Su importancia en los derivados abstractivos es enorme en la lexicografía, tanto antigua como nueva. [Mugica, 1978:195]

Horrá textu original osoa (klikatu gain irudiak za ikusi textua hobeto): 

Beraz, "es otro de los sufijos más fecundos del euskara", eta kurioski, berarekin sortzen dirá ... izen nominalizatuak abiátuz ti aditzak finéz egin ... nominalizazioak (ikus adibidez. "Nominalizazioa = kontzeptualizazioa = zehaztasuna, aberastasuna... Zorionez!"). [2320] [>>>]

Navarro/Zabaleta ez al dira konturatzen?

Antza denez, Koro Navarro eta Josu Zabaleta ez dira konturatzen ze askoz errazagoa da sórtzea izen-sintagma efektiboak noiz erábili baliabide burulehenak. Ikus hortaz, adibidez, zér zioen Juan Garzia-k afin erakutsi zergátik nominalizazioa dén ondo arazotsua noiz erabili ordena buruazkena:

..., nominalizaziorako pauso hori emanez gero -ardatza aditza izatetik izena izatera pasatzen baita-, eta, ondorioz, inguruko konplementazio osoa hartara egokitu behar da (hor da funtsezkoa preposizioen jokoa, eta euskara, jakina denez, ez da hizkuntza prepositiboa). (Juan Garzia, "Kalko okerrak", 2005:86)

Nola genioen hemen: bistan da asimetria funtzionala artén preposizioen jokoa eta postposizioen jokoa noiz muntátzen izen-sintagmak. Eta orobat bistan da ze arazoa, benetako arazoa on sintagma nominalak, ez dela superfiziala, nola ondorioztatzen dutén Navarro-k eta Zabaletak, baizik estrukturala, sintaktikoa. Azkenik, bistan da soluziobidea: joatea irabazten gradualki aukera burulehenak. [840] [>>>]

Koro Navarro/Josu Zabaleta (2004): Teoria-lana

Josu Zabaleta-z mintzo denean, azpimarratu ohi da bere teoria-lana an esparrua on itzulpengintza (ikus adibidez Wikipedia), eta justuki horretaz mintzatu nahi genuke orain, gogoratuz ondorengo pasartea ganik Asier Larrinaga (EITBko Euskara-Zerbitzuko burua), zeintan autoreak gomendatzen dú osagaiak izenaren menpetik ateratzea afin gainditu arazo asko (an "Ez gara izenzaleak", 2004-11-26):

Eta gauza da ze Koro Navarro-k eta Josu Zabaleta-k honako komentario egin ziotén ki Asier Larrinaga (ikus ere an "Ez gara izenzaleak"):

Beraz, Navarro eta Zabaleta-ren analisian, arazoa gaztelaniaz, oro har, berbera da. Estrategia hori -izenaren ingurukoa- izango litzaké moda bat, okerreko joera bat, zein normalagoa egiten da gaztelaniaz zatio estatistika-kontu hutsa: gehiago irakurtzen/entzuten dugu gaztelaniaz. Estatistika-hutsa. Esan nahi baita, ohitura-kontu bat. Ezer ez estrukturalik.

Beraz, ikusten dute izenaren inguruko arazoa, zein izanen litzaken moda bat, baina gauza da ze sintaxi buruazkenean antzeko arazo funtzionalak sortzen dirá an edozein inguru, ingúrun izena, ingúrun aditza, ingúrun adposizioak, ingúrun konjunzioak, ingúrun edozer. Edo ez al dute ikusten batere diferentzia funtzionalik artén ordenamendu burulehena eta buruazkena noiz sórtzen eta konbínatzen sintagma nominalak, verbalak edo edonolakoak? Moda bat? Arazoa dá estrukturala.

Hóri da horí teoria-lana. [839] [>>>]

Zein dira, Calvinoren ustez, izen abstraktu kaltegarri horiek?

Hona hemen beste adibide bat non berriro konstatatzen da Calvinoren aberastasun lexiko eta sintaktikoa (Calvino, "L'antilingua", 1965):

Nella cultura, se lingua «tecnologica» è quella che aderisce a un sistema rigoroso, – di una disciplina scientifica o d’una scuola di ricerca – se cioè è conquista di nuove categorie lessicali, ordine più preciso in quelle già esistenti, strutturazione ne più funzionale del pensiero attraverso la frase, ben venga, e ci liberi i di tanta nostra fraseologia generica. Ma se è una nuova provvista di sostantivi astratti da gettare in pasto all’antilingua, il fenomeno non è positivo né nuovo, e la strumentalità tecnologica vi entra solo per finta. [Calvino, 1965]

edo:

En la cultura, si lengua «tecnológica » es aquella que se adhiere a un sistema riguroso –de una disciplina científica o de una escuela de investigación–, si es, en fin, conquista de nuevas categorías léxicas, orden más riguroso en las ya existentes, estructuración más funcional del pensamiento a través de la frase, bien venida sea, y que nos libere de toda esa fraseología genérica que tenemos. Pero si es un nuevo refuerzo de sustantivos abstractos que han de ser pasto de la antilengua, el fenómeno ni es nuevo ni es positivo, y la instrumentalidad tecnológica es solo apariencia. 

Calvinok pasarte horretan erabiltzen ditú izen abstraktuak nola "strutturazione", "fraseologia" edo "strumentalita", zein, bistan denez, izanen liraké aberasgarri horietakoak. Baina galdera da: zéin izen abstraktu lirake kaltegarriak? Zéinek osatuko lukete un nuevo refuerzo de sustantivos abstractos que han de ser pasto de la antilengua? Ez dut ikusten batere argi.

Calvinok gehiago zehaztu beharko zuen zéin diren izen abstraktu horiek zein izan beharko ziren bazka e-antilingua: egin beharko zuén zerrenda bat kin izen guzti horiek zein, bere ustetan, sobran dauden an hizkuntza italiarra, eta gero, jo beharko luke zehazki kóntra izen abstraktu kaltegarri horiek. Bestela, nik behintzat ez dakit zéin izen abstraktuz ari den, eta bere baieztapen itxuroso hori gertatzen zait inprezisoa, lausoa, esanahi argirik gabea, baina ez zeren Calvinok erábili goragoko izen abstraktu horiek, baizik zeren Calvinok adierazi nahi duen ideia bera ez baita gelditzen ondo biribilduta.

Eta horixe izaten da gehienetan arazoa: hiztunak (edo idazleak) ez izatea argi zér esan nahi duen, edo zér esaten ari den. Hori, jakina, islatuko da an hitz eta kontzeptu gaizki erabiliak, esaldi semantikoki inkoherenteak edo larriki inprezisoak, eta hitz-jario eramangaitza (ulertu nahi duenarentzat bederen); baina hori ez da arazo linguistikoa, baizik erretratuá edo isla linguistikoá ti ideia gaizki biribildu batzuk zein ez diren enkajatzen. [321] [>>>]

Unitate sintetikoak vs analitikoak

Bittor Hidalgok dio: (Argia, 2003ko azaroaren 23a)

GALDERA: Zuk esana da: "errazago ulertzen da, beti, segida komunikatiboan antolatutako testua, alderantzizkoan antolatua baino". Zer da "segida komunikatibo" hori?

BITTOR HIDALGO: Oso garbi dagoena da, guk ez ditugula gauzak osoki sortzen, ez jasotzen. 4 lerroko esaldi bat ezin da osoki entzun, ez irakurri, ez ulertu. Zatika jasotzen dugu, eta zati batek bestera garamatza. Lehen zatia ez badugu ondo lotzen bigarrenarekin, eta bigarrena hirugarrenarekin, ulertzeko zailtasuna sortzen da. Beraz, testu bat komunikatiboa izan dadin, zatiek elkarri ondo lotuta egon behar dute.
Badirudi guk bai irakurtzean eta bai entzutean kolpe batean ulertzen ditugun zatiak direla 10 bat silabatakoak. 10 silabatik gorako zatiak nekez ulertzen ditugu. 7-8 silabatako multzo hori da "informazio unitatea" deitzen dena. Gure mintzoa informazio unitateak lotuz antolatzen da.
Bestalde, gure memoriaren barruan zati desberdinak daude: gauzak ulertzeko eta esateko erabiltzen dugun memoria zatiari "short term memory" deitzen zaio, epe laburreko memoria alegia, edo "work memory", lanerako memoria. Badirudi guk lanerako memoria horretan erraz gorde genitzakeen datuak direla 7 silabatakoak, oso zati laburrak, ia informazio unitateen tipokoak.
Informazio unitate independente pila bat ematen baditugu hasieran, entzuleak elkarrekin lotzeko zailtasunak ditu, esaterako: "Alemanian, iaz, gure lagunak, mendira joan zirenean..." zailtasuna dugu hori dena gure buruan gordetzeko harik eta amaieran esaten den aditzak dena borobiltzen duen arte. Bukaerako aditzak lotura ematen duenerako, hasierako xehetasun pila bat galdu ditugu, geure garunak, ez euskaldunen garunak, baizik gizakien garunak, ez daukalako gaitasunik dena gordetzeko, ez bada beste ideia nagusiago batekin lotuta.
Horrek eragiten du idatzitako mezuak deskodetzeko arazoa. Esaldia hobeto antolatu behar da. Lehenengo ematen diren informazio unitateak globalizatzaileak badira, jakiten dugu geroztik datozen zatiak non kokatu. Hori da euskarazko modu naturalean idatzi diren testuetan oso erraz gertatzen dena. Eta hori da euskara batuarekin zaintzen ez duguna, horrekin beharrean kezkatu garelako galdegaiaren legea errespetatzearekin. 

Oso interesagarria da, dudarik gabe, Bittor Hidaldok dioena. Informazioa zatika jasotzen dugu, eta baldin zati horiek ez badira ondo lotzen, ulertzeko zailtasuna sortzen da. Galdera dá: noláko luzeak izan ahal dira gehienez zati itsasgarri horiek? Erantzuna soilik izan liteke orientagarria, baina Hidalgo mintzo da buruz 7 silaba, oso zati laburrak.

Nire ustez 7-8 silabatako zati horiek izan litezke handiagoak edo txikiagoak segun euren informazioa izan kontextualagoa edo rhematikoagoa. Baldin informazioa kontextualagoa bada, tope hori luzatuko litzake, eta informazio oso ezustekoa bada (oso akontextuala), tope hori bihur liteke are mugatuagoa ere.

Halako zati prozesagarriak itsatsiz (segida komunikatiboan), ahal dira sortu izen-sintagma luze bezain ondo prozesagarriak, zeinen barruan egon litezke beste izen-sintagma batzuk edota perpaus subordinatuak baina koherenteki kateatuak. Eta gauza da ze justuki koherentziak sortzen du potentzia kateatzaile hori, justuki koherentzia hori zein ez dén existitzen an izen-sintagma buruazken-unitarioak on Juan Garzia (ikus aurreko sarrerak), nok, bere azalpenetan, behin da berriro abertituko digu burúz tamainá on bere adreilu linguistiko horiek, azpimarratuz ze (adreilu edo izen-sintagma horiek) dúte osatzen unitate bat:

Berriro diogu: luze-konplexuena delarik ere, izen-sintagmak osatzen duen unitate-hori esaldia den etxearen adreilu bat baino ez da, eta adreiluen tamainen mugan ibili behar da betiere, bere eginkizuna taxuz beteko badu. Prepositiboa (buru-buztan) izan zein postpositiboa (buztan-buru) izan, batera hartzeko unitate bat da halakoa, formaz eta esanahiz. [Juan Garzia, 2014:20-21]

Jakina, "airean" eraikitako adreilua soilik ahal da ulertu nola unitate bat, esan nahi baita unitate sintetiko bat, zeren ezin da ondo interpretatu harik ailegatu ki amaierako buru itsasgarria (zein ahal den izan printzipalki izena, postposizioa edo aditza).

Sintaxi buruazkenean kateazioa ez da izaten koherentea. Sintaxi burulehenean aldiz, 7-8 silabako zati koherenteak (edo txikiagoak ere, praktikoki hitz bakoitza) ahal dira metatu aiseki eta efektiboki (kantitatean eta kalitatean), osatuz izen-sintagma eta esaldi luzeak zeinen osotasuna baita analitikoa: zati koherente bakoitza báda berez unitate itsasgarria eta prozesagarria.

Ez, ez dira inondik inora funtzionalki berdinak osotasun sintetikoa eta osotasun analitikoa (unitate sintetikoak eta analitikoak), eta justuki diferentzia funtzional horretan datza potentzia rekursibo diferentziala artén sintaxi burulehena eta sintaxi buruazkena. [266] [>>>] [A29] [A30] [A31]
______________________________
Irakur ere sarrera hauek:
1.: Arazo guztiak joan ohi dirá batera
2.: Adreiluak nola etxeak
3.: Adreiluak
4.: Juan Garzia: "berdin" ala "oso desberdin"?  
5.: Zer gertatzen ari da hemen?
6.: Ordena regresiboa: zentzu batean, izenzalekeriarik gogorrena
7.: Sintaxia da ekonomia purua
8.: Informazio referentziala izaten da arinagoa (aurre aditza), eta informazio berria izaten da pisuagoa (atze aditza)

Adreiluak nola etxeak

Dio Juan Garziak an bere "Esaldiaren antolaera" (2014: ikus sarrera hau):

Adreiluak, esan dezagun bidenabar, ez dira izaten etxeak baino handiagoak (eta, hala izatera, ez lirateke oso erabilgarriak adreilu modura). [Juan Garzia, 2014:20-21] 

Baina sintaxi buruazkenetan ez da arraroa ze adreiluak (esan nahi baita adreilu itsasgarriak) izan daitezén hain handiak nola etxeak (esaldi osokoak). Demagun honako esaldi hau (gorriz) ti Juan Garzia (an hemengo aipua):

Nola nahi ere, hala osaturiko unitateak esaldiaren oinarrizko osagaiak baino ez dira, eta unitate gisa dute zentzua: esaldiaren adreiluak dira, eta, berez, berdin dio prepositiboki zein postpositiboki fabrikatuak diren. Laburkiago adieraz daitekeen zerbaiten hedadurazko zehaztapentzat jo ditzakegu (ezkerrerantz hedatua postpositiboa, eta eskuinerantz hedatua prepositiboa):
         han:   [...] puntan.
         allí:    en la punta [...]
[Juan Garzia, 2014:20-21]

Esaldi azpimarratu hori, nik ez dakit zenbat alditan irakurri nuen harik-eta ulertu (gutxienez 3). Eta justuki hor dugu Juan Garziaren adreilu horietako bat zein, berak dioenez, hartu beharko litzateke nola balitz oinarrizko osagai bat: [Laburkiago adieraz daitekeen zerbaiten hedadurazko zehaztapen]...

Baina gauza da ze ustezko adreilu hori ezin da koherenteki itsatsi an diskursoa harik-eta ezagutu bukaerako aditza: soilik hor jakinen dugu nóla estrukturatu informazioa zein, horraino, ari ginen almazenatzen. Esan nahi baita ze adreilu erabilgarria, benetako adreilu itsasgarria, ez da izen-sintagma hori, baizik esaldi oso-osoa (esaldi osoa dá unitate sintetiko bat, antzerakoa nola izen luze bat, hala nola balitz nominalizazio erraldoi bat).

Esaldi horretan, Juan Garziak eliditu ditú subjektua eta objektua (zeinekin aditz-aurreko informazioa zen izanen are luzeagoa eta astunagoa) eta hasi da zuzenean ematen esaldiaren fokua. Irakurleak, ordea, ez du horren berri, eta, soilik noiz ailegatu ki bukaerako aditza, ahalko da konturatu ze hasierako informazio hori guztia ari zen izaten esaldiaren informazio rhematiko nagusia, aparte-eta konturatu gainera, informazio hori ezin izan duela ulertu.

Esan nahi baita ze, kasu horretan, kontua ez da soilik ze esaldiak galdu dú efikazia komunikatiboa (nola gertatu orokorrean noiz erabili estruktura buruazken ez oso-kontestualak), baizik-ere ze esaldia ez dela ulertzen (zein baita gradu maximoa on porrot komunikatiboa).

Kasu horretan unitate informatibo koherente bakarra dá esaldi osoa: "Laburkiago adieraz daitekeen zerbaiten hedadurazko zehaztapentzat jo ditzakegu", ez baitago beste unitate txikiagorik non jakin ahal izan zéin den esaldiaren estruktura, eta estruktura horretan nón gauden. Jakina, hala emandako informazio hori nekez izanen da hain efektiboa nola an kasua non informazioa ahal da uztartu eta interpretatu progresiboki, hitzez hitz, adreiluz adreilu, koherenteki an gure entendimendua.

Sintaxi burulehenean, adreilu koherenteak ez dira izaten astunak nola etxeak (ezta urrutitik ere), izan ere hitzak eurak izaten baitira adreilu koherenteki uztargarriak an ildoa on gure pentsamendua, esan nahi baita ze adreilu txiki eta funtzional horiek ahal dira progresiboki uztartu an estruktura koherente, garden, analitiko, progresibo, flexible, ireki eta askea, erosoki, efizienteki, efektiboki. [264] [>>>]
______________________________
Ikus beste sarrera hauek:
1.: Ordena regresiboa: zentzu batean, izenzalekeriarik gogorrena
2.: Analisi koherentea vs sintesi monolitikoa
3.: Hitz-ordena deduktiboa vs induktiboa
4.: Juan Garzia: "berdin" ala "oso desberdin"?  
5.: Zer gertatzen ari da hemen?
6.: Kontzeptu klabea: informazio-unitate itsaskorra 
7.: Unitate minimo koherentea vs tope prozesagarria

Analisi koherentea vs sintesi monolitikoa

Aurreko sarreran agertu dá honako esaldi hau (ti "Webster's Collegiate Dictionary"):

Deduction is analytic; induction, synthetic.

Hortaz, ikus dezagun zertan den erlazioá arten dedukzio-indukzioa eta analisi-sintesia.

Has gaitezen esaten ze hizkuntzalaritzan aipatu ohi dira hizkuntza analitikoak eta hizkuntza sintetikoak nola bi muturrák ti continuum tipologiko bat segun hizkuntzek erákutsi euren hitzetan morfologizazio-gradu handiagoa edo txikiagoa (hitz bakoitzeko morfema-ratio handiagoa eta sintetikoagoa, hitzeko morfema-ratio baxuagoa eta analitikoagoa):

Analytic languages have words with few morphemes, with the most analytic showing a one-to-one realtionship between word and morpheme. [...] Words in synthetic languages contains more than one morpheme. [Elly van Gelderen, "The linguistic cycle", 2011]

Baina sarrera honetan ez zaigu hainbeste interesatzen kontzeptu horien esangura linguistiko-tekniko hertsi hori (zeintaz arituko garen an beste sarrera bat) nola bai ordea esangura orokorra, zein baita zabalagoa eta abstraktuagoa ezi bere aplikazio teknikoa. Hortaz, ikus dezagun zér dioskun atzo erabilitako "Webster's Collegiate Dictionary" hiztegiak berak burúz hitzák analisis zein sintesis:

Analysis: Separation of anything into constituents parts or elements; also an examination of anythign to distinguish its component parts, separately, or in their relation to the whole.

Synthesis: Composition or combination of parts, elements, etc., so as to form a whole; also, the whole thus formed.

Kontua da ze, analisian, fokua jartzen dugú gain parteak, elementuak edo zatiak, zeinek báduten banan banan interes propio koherentea (analisian zatitzen dugú osotasuna an zati esanguratsuak) biartean-ze, sintesian, interesatzen zaigu osotasuna, zeren hor lortzen dugu bilatutako koherentzia sintaktiko-interpretatiboa (osotasuna da hor elementu esanguratsuena, eta ez hainbeste parteak, zein, hor egonda ere, ez dira gure fokua an hurbilketa sintetiko hori).

Zentzu zabal eta orokorrean esan genezake ze hizkuntza burulehen-deduktiboak, zein baitira sintaktikoki eta interpretazionalki koherenteak, izanen dirá analitikoak ere, zeren hitz-ordena horretan mezu osoaren banakako zatiek bádute zentzu sintaktiko eta interpretatibo koherentea, zeren ordena horretan ia hitz bakoitza itsatsi daiteke koherenteki ki gure entendimendua an modu estrukturalki eta interpretazionalki segurua, zeren ordena horretan goaz deduzitzen, pausuz pausu eta seguru, esanahi global analitikoa.

Kontrastean, eta zentzu zabal horretan segituz, sintaxi buruazken-induktiboan soilik lortzen da koherentzia noiz héldu azkena, halatan non, lehenago, soilik ahalko da induzitu ustezko uztardura estruktural-interpretazionala. Ordena horretan, osotasuna dago lehen planoan, eta parteak soilik dirá bigarren planoko elementu inkoherenteák ze-ari-diren itxaroten, esango nuke etsituki, euren osotasun sintetikoa.

Nolabait esan, unitate sintetiko oso horiek ikus daitezke nola balira izen (edo izendapen, edo etiketa) monolitiko luzeak, nola genioen an sarrerá titulatzen "Ordena regresiboa: zentzu batean, izenzalekeriarik gogorrena":

...ordena regresiboak jartzen ditú gako sintaktiko-interpretatiboak an bukaera on esaldia, halako moldez non sintagma eta esaldi osoak diran bilakatzen unitate sintaktiko-interpretatibo monolitikoak (zentzu batean, izenen modukoak), zeinen esanahia ez dan izanen koherentea harik iritsi bukaerako klave hori. Esan nahi baita ze:

Langileak hautatzeko irizpide subjektiboak erabili direla salatu dute sindikatuek.

ez da baizik unitate monolitiko handi bat noiz konparaturik kin:

Sindikatuek salatu dute ze erabili dira irizpide subjektiboak ki hautatu langileak.

[...] Zentzu batean eta oro har, ordena regresiboa (buruazkena) dá izenzalekeriarik gogorrena.

Bai, horrela da, ordena regresibo-sintetikoa dá, oro har, izenzalekeriarik gogorrena. [255] [>>>]
______________________________
Ikus beste sarrera hauek:
1.: Ordena regresiboa: zentzu batean, izenzalekeriarik gogorrena
2.: Hitz-ordena deduktiboa vs induktiboa 

Aukerako inpersonalizazioa, ifrentzua?

Atentzioa deitu dit nóla ondorengo aipuan Koldo Biguri-k egiten duén valorazio negatiboa respektu inpersonalitatea on expresioak nola "istripu hilgarri":

Izan ere, alde batera utzita “istripu hilgarri” batean derrigor jendea hiltzen den ala ez, era honetako esamoldeen erabilerak ifrentzuan duen inpertsonalizazioaz (edo despertsonalizazioaz) nahi nuke mintzatu... (Koldo Biguri, 2013: ikus beherago)

Eta atentzioa deitu dit zeren hori inpersonalizazioa (edo bestela esanda, hori ariketá on abstrakzioa respektu elementu personal-partikularrak) dá ezaugarri nagusia on kontzeptualizazioa (sorkuntza kontzeptuala): izan ere, konzeptu bat sortzen dugunean, adibidez "etxe", egiten dugu abstráitu ezaugarri batzuk eta horiekin sórtu kontzeptu linguistiko berria.

Horrek guziak bádu loturarik kin nominalizazio-prozesuak, non halaber galduko baitira xehetasunak afin sórtu zerbait orokorragoa, abstraktuagoa. Adibidez eta konkretuki, ahal dugu kontatu zerbait gain "ume bat zein ari dan jokatzen partidu bat" edo sinpleki gain "jokalari bat", zek berdin balioko luke baldin jokalaria heldua balitz, atzo aritua edo bihar aritzekoa. "Jokalari" kontzeptu hori abstraitzen da ti ezaugarri personalak on jokalaria, edo bestelakoak ere (nola denbora), afin sórtu ideia orokorragoa, esateko laburragoa, hainbat kasutan funtzionalagoa, eta ... aukeran!

"Istripu" ere dá kontzeptu orokorra, non ez den zehazten batere partikularitaterik respektu ezein "istripu" konkretu (kasu honetan izen edo kontzeptualizazio hori ez da derivatzen ti aditz bat). Gainera, kontzeptualizazio sinpleetatik sortu ahal dirá kontzeptualizazio konplexuagoak, nola "istripu mortala", hots, "accidente con resultado de muerte", zein ez den berdin nola "istripu hilgarria": istripu hilgarria dá potentzialki hilgarria, baina istripu mortalak efektiboki eragin du heriotza.

Ibon Sarasola-k, bere Zehazki hiztegian, dú ematen: "accidente mortal, hildakoak izan diren istripua", baina euskarazko hori ez da benetako izendapen bat, ez da izen moduko bat, ez da denominazio bat, baizik gehiago definizio bat. Ikus:

   Uste dugu ze bihar gertatuko dira hiru "hildakoak izan diren istripu".

Aparte izán expresio regresibo eta atzerakargatua, horko aditzak ez datoz bat (bata etorkizun, bestea iragan), istripuetan ez dira zértan gertatu "hildakoak" pluralean, eta "hiru" zenbaki hori ez da ondo ulertzen aurrén ustezko denominazio hori (ez da berdin nola izena bailitzan). 

Ikus, ordea, beste hauek:

   Uste dugu ze bihar gertatuko dirá hiru istripu mortal. 

edo:

   Creemos que mañana acurrirán tres accidentes con resultado de muerte. 

Horiek bai dira denominazioak: abstraktuak, erabilgarriak, aberasgarriak, eta aukeran. [195] [>>>]

 

Juan Garzia: "...idazkeraren trinkotasun indartsua baizik..."

Juan Garziak diosku ondorengoa gain nominalizazioak ("Joskera lantegi", 1997:500):

Kontuak kontu, izenaren ezker-eskuinak etekintsu baliatzen duen eskema hori guztiz normala da erdaraz. Areago, esango nuke bilatu egiten dela erdarazko prosa dotorean eskema hori oso-betetzea (adjektibo baloratiboek, espero izatekoa denez, izenaren ezkerreko enfasi-posizioa dute kuttun; zehaztaileek, jakina, eskuineko arruntagoa):

su esperado ingreso cautelar en prisión

su inoportuna pero brillante intervención ante la aturdida asamblea proletaria

la imprevisible conglomeración fibro-molecular in absentia de los polímeros estéridos burgaleses 

eta abar handi bat.

Funtzionatzen duen heinean, gainera, ez da pedanteria hutsa horren helburua, idazkeraren trinkotasun indartsua baizik, kontutan hartu behar baita [adibide] horietako bakoitzak, IS [Izen-Sintagma] itxuraren azpian, perpaus oso bat daramala gutxienez. (Juan Garzia 1997:500-501)

Baina, zértan gelditzen gara? Ez al zuten nominalizazioek balio ki puztu esamoldeak, erabiliz adibidez aditz betegarri edo ortopedikoak? Pasarte horretan, baina, Garziak diosku ze nominalizazioen helburua izan daiteké idazkeraren trinkotasun indartsua. Hortaz, zér egiten dute nominalizazioak? Puztu ala trinkotu?

Ikus zeláko erraztasunez lotu ahal diren sintagma nominalizatuak (eta oro har sintagma nominalak) noiz integratuak barne estruktura progresiboak (erabili ditut goragoko hiru adibide horiek):

... Su esperado ingreso cautelar en prisión se esfumó tras su inoportuna pero brillante intervención ante la asamblea proletaria acerca de los devastadores efectos de una imprevisible conglomeración fibro-molecular in absentia de polímeros estéridos burgaleses tratados con ...

Jakina, erraztasun diskursiboak dirá finean bilakatzen erraztasun expresiboak. [190] [⇶]

Preposizioen jokoa vs. postposizioen jokoa an nominalizazioa

Dio Juan Garzia-k an bere "Kalko okerrak" (2005):

..., nominalizaziorako pauso hori emanez gero -ardatza aditza izatetik izena izatera pasatzen baita-, eta, ondorioz, inguruko konplementazio osoa hartara egokitu behar da (hor da funtsezkoa preposizioen jokoa, eta euskara, jakina denez, ez da hizkuntza prepositiboa). [Juan Garzia, 2005:86]

Bistan da asimetria funtzionala. [186] [>>>]

Nominalizazioa = kontzeptualizazioa = zehaztasuna, aberastasuna... Zorionez!

Nominalizazioa dá kontzeptualizazioa, kontzeptualizazio zehatza, erosoa, indartsua eta diskursiboki funtzionala. Ez da berdin "igon", "igotzea" eta "igoera", ez da berdin "irakurri", "irakurtzea" eta "irakurketa", ez da berdin "garatu", "garatzea" edo "garapena", ez da berdin "hezi", "heztea" edo "hezkuntza", ez da berdin "abstraitu", "abstraitzea" eta "abstrakzioa"...

Baldin bilátu "igoera" hitza an hiztegiá Harluxet, aurkituko dugú hau-azalpena:

"Igoera": iz. Igotzeko ekintza eta horren ondorioa. Prezioen igoera.

"Garapen": iz. Garatzearen ekintza eta horren ondorioa.

"Igotze" edo "garatze" sarrerak ez dira agertzen, eta euren esanahi regularra izanen zén soilik igotzeko edo garatzearen ekintza (edo prozesua), ez ondorioa.

"Igoera" edo "garapena" dirá kontzeptualizazio diferenteak respektu "igotzea" edo "garatzea", dira orokorragoak (adibidez besarkatzen dute hala igotzeko edo garatzearen ekintza nola ere, eta esango genuké ze bereziki, ekintza horren ondorioa, besteak beste), eta dúte aberasten hizkuntza, dúte aberasten expresioa, dúte aberasten fintasun kontzeptuala, dúte sortzen zehaztasuna, eta gozamená on zehaztasuna, gozamená on esan (ia) justuki hori zein nahi den.

Eta gauza da ze, apárte aipatutako zehaztasun handiagoa, nominalizazioek (zeinen bidez aditzak bihurtzen dirén izen, eta perpausak izen-sintagma) duté ahalbidetzen joku sintaktiko eta expresibo aberatsagoa (esan nahi baita ze izenen lekuan perpaus nominalizatuak sartu ahal izatea dá aukera rekursibo potente gehigarri bat, sintaktikoki eta expresiboki aberasgarria), zeren kontzeptualizazio horiek konbinatu daitezke kin beste baliabide linguistikoak ki sortu mezu progresibo, zehatz eta ñabartuak (nahiz horretarako behar izán aukera sintaktiko egokiak zein soilik aurkituko diren an sintaxi progresiboak).

Baina hara non agertzen zaigun Juan Garzia (besteak beste) eta esaten digu ze nominalizazio erraza (aditzak aise bihúrtu izen, eta perpausak aise bihúrtu izen-sintagma) ez dela esanguratsuki aberasgarria (berdin nola, bere esanetan, ez lirakén aberasgarriak ez estruktura pasiboak eztare beste estruktura sintaktiko-diskursibo asko), eta hala, hobe dela jarraitzea barík halako mekanismo sintaktiko-expresibo potente eta errazak.

Baina, zéin da benetako arazoa? Benetako arazoa ez da baizik zailtasun funtzioanala on sintaxi regresiboak ki ustiatu ondasun expresiboak on nominalizazioa (esan nahi baita hóri zailtasun funtzional diferentzial esanguratsua zein regresiboak dún erakusten respektu progresiboa noiz saiatzen ustiatzen potentzia zehaztaile eta diskursiboa on nominalizazioa). Eta dio, Juan Garziak (1997):

Hala ere, egia da nominalizazioaren ardatzean halako pieza lexikoak behar direla, eta hortik hasten direla askotan euskaraz emateko buruhausteak. "Ingreso" hitz hori bera ere, ez dakit nola eman beharko genukeen (eta eskerrak ez dakidan!, gero azalduko ditudan arrazoiengatik). ("Euskara lantegi", 1997:490)

Arrazoi horiek ez dira baizik zailtasun estrukturalak. Beste perla bat:

Hasteko, jakina, nominalizazio-izenen kasuan bezala, nominalizazio-adjektiboen hiztegi -derradan berriro, zorionez- guztiz ere urriarekin egiten dugu topo. Nola da euskaraz "preventivo"? Eta "cautelar"? Kautela handiz esateko kontuak dira, baina ez dago hiztegigilerik, trebeena balitz ere, ez terminologo jakintsurik, arazoari, horrela planteaturik, soluziorik emango dionik. Areago: ez ahal dio emango, zeren adjektibo horiek euskaraz eskura edukitzeak arazoa biderkatzea baino ez bailekarkiguke. ("Euskara lantegi", 1997:496)

Gainera, eta aparte utzita ondorio sintaktiko-expresiboak, zéin dira guzti honen ondorio lexikoak? Ba, orain, "igoera" eta "igotzea" edo "garapena" eta "garatzea" berdinduak datozela an Euskaltzaindiaren Hiztegia:

         "Igoera": iz. Igotzea.

"Garapena": iz. Garatzea, haztea.

bai eta esplizitoki agertu "igotze" sarrera:

         "Igotze": iz. Toki batetik, gorago dagoen beste batera joatea.

nahiz ez den agertzen "garatze" sarrera. Esan nahi baita ze orain (hiztegitik bederen) desagertu dá lehengo diferentzia kontzeptuala arten "igotze" eta "igoera" edo artén "garapena" eta "garatzea", eta hizkuntza nahastu eta pobretu da (galdu dú fintasuna). Zorionez? [185] [⇶]
____________________________
Irakur ere sarrera hauek
1: Aukerako inpersonalizazioa, ifrentzua?
2: Juan Garzia: ...idazkeraren trinkotasun indartsua
3: Preposizioen jokoa vs. postposizioen jokoa an nominalizazioa
4: Izenzalekeria? ez, arazoa da ordena regresiboa
5: Ordena regresiboa: zentzu batean, izenzalekeriarik gogorrena
6: Hitz-ordenaren malgutasuna? Juan Garzia oker dabil

Izenzalekeria? ez, arazoa dá ordena regresiboa

Ikus azken mezuko adibidea:

Langileen hautaketarako irizpide subjektiboen erabilpenaren salaketa egin dute sindikatuek.

Bistan da: ez dago ulertzerik. Gainera, guztiz hedatu da ideia ezen halako esaldien arazoa dá "izenzalekeria", edo "gehiegizko" nominalizazioa.

Orain konpara goiko adibide hori kin beste hau:

Los sindicatos han denunciado el uso de criterios subjetivos en la seleccion de personal (seleccion de trabajadores).

edo beste hau:

Los sindicatos han puesto una denuncia por uso de criterios subjetivos en la seleccion de personal.

Gauza da ze azken bi esaldi horiek arazorik gabe ulertzen dira, izanki euren nominalizazio-gradua goragokoaren antzekoa. Zein da, ba, arazoa? Arazoa dá ordena regresiboa, arazoa dá estuasuna on ordena regresiboa; arazoa ez da, sakonean, "gehiegizko" nominalizazioa; arazoa ez da, sakonean, izenzalekeria, baizik "gutxiegizko" potentzia on ordena regresiboa.

Baina, bistan da, nahiago izaten da jartzeá arazoaren "azken erantzukizuna" gain hiztuna, zein litzaken izenzale porrokatu, kutsatu eta guztizerruduna, ezez gain estruktura linguistiko regresiboa, zein dan sakoneko arazoa.

Hizkuntza regresiboetan desoreka estruktural serioa dana, hizkuntza progresiboetan aukera bihurtzen da, aukera zabala eta aberatsa te hautatu formarik egokiena segun gure helburu komunikatiboa (zehaztasun gehiago edo gutxiago...). Esan nahi baita: ¿zein da egokiagoa?

Los sindicatos han denunciado...

edo

Los sindicatos han puesto una denuncia...

Diferenteak dira. Lehenengoak ez du inplikatzen salaketa formala, eta bigarrenak bai. [184] [⇶]

Ordena regresiboa: zentzu batean, izenzalekeriarik gogorrena

Izenzalekeria da arazo horietako bat zein tipikoki aipatzen dan an literatura burúz euskara. Ikus Irantzu Epelde, 2013: 

... ia edonon aurki dezakegu izen bihurtutako aditzen bat. Joseba Lozanoren “Izenzalekeria” artikulutik [1] hartu dut adibidea:

Langileen hautaketarako irizpide subjektiboen erabilpenaren salaketa egin dute sindikatuek.

Horren ordez, Lozanoren proposamena, hauxe:

Langileak hautatzeko irizpide subjektiboak erabili direla salatu dute sindikatuek.

Lehenbiziko perpausean, bat baino gehiago dira aditzen bidez aise eman daitezkeen izenak, eta ezin ukatu izenez ongi hornitutako perpausa luzea eta hizkera jasokoa bada, astundu egiten dela esana. (Irantzu Epelde, 2013)

Ez gara orain arituko burúz inportantzia eta utilitatea on nominalizazioa an edozein hizkuntza (jakina ari naiz buruz nominalizazio aberasgarria). Ezta ere buruz potentzia diferentziala on sintaxi progresiboa respektu regresiboa noiz gauzatzen nominalizazio aberasgarria (sintaxi progresiboak askoz hobeto ametitzen du). Orain jarriko dut nire fokua an aipátu kontraesaná zein dan existitzen noiz kritikatzen izenzalekeria on:

Langileen hautaketarako irizpide subjektiboen erabilpenaren salaketa egin dute sindikatuek.

baina ez dan kritikatzen ordena regresiboa on:

Langileak hautatzeko irizpide subjektiboak erabili direla salatu dute sindikatuek.

Explikatuko naiz: ordena regresiboak jartzen ditú gako sintaktiko-interpretatiboak an bukaera on esaldia, halako moldez non sintagma eta esaldi osoak diran bilakatzen unitate sintaktiko-interpretatibo monolitikoak (zentzu batean, izenen modukoak), zeinen esanahia ez dan izanen koherentea harik iritsi bukaerako klave hori. Esan nahi baita ze:

Langileak hautatzeko irizpide subjektiboak erabili direla salatu dute sindikatuek.

ez da baizik unitate monolitiko handi bat noiz konparaturik kin:

Sindikatuek salatu dute ze erabili dira irizpide subjektiboak ki hautatu langileak.

Gainera, ordena progresiboan askoz hobeki ametitzen da nominalizazioa:

Sindikatuek dúte salatu erabilerá on irizpide subjektiboak ki hautatu langileak.

Zentzu batean eta oro har, ordena regresiboa (buruazkena) dá izenzalekeriarik gogorrena. [183] [⇶] 

Kondenatuta

Joan den ostiralean, Itzul posta-zerrendan, itzultzaile batek (joxemari) eskatzen zuén laguntza arrén itzuli hau esapidea: "tuvo la idea de". Hona hemen haren galdera:

Kaixo: "tuvo la idea de" nola emango zenukete

-teko ideia/burutazioa izan zuen

edo

-i (nori) egitea bururatu zitzaion

Juan Garziak erantzun zion hau:

Joskera horrekin doan perpausa luze eta konplexu samarra izaten da; beraz, nominalizazioa erabiltzen baduzu, adierazpide desegokira kondenatuta egongo zara gehienetan, "ideia/burutazio" etiketa agertu baino lehen eman beharko haren edukia, ezkerretik lotu behar baituzu, nahitaez, perpausa.

Bestea erabiliz gero, berriz, aise eskuineratu dezakezu perpausa, egitura natural(ago)a eta irakurgarri(ago)a antolatuz:

bururatu zitzaion... egitea

Funtsezko bereizkuntza hori alde batera utzita, bi joskerak dira zuzenak eta egokiak.

Gaztelaniaz edo frantsesez, ordea, ez da arazorik afin esan bata edo bestea:

... tuvo la idea de hacer ....
... tuvo la ocurrencia de hacer ...
... se le ocurrió hacer ...
... se le vino a la cabeza la idea de hacer ...
... tuvo la brillante idea de hacer ...
... se le ocurrió la brillante idea de hacer ...
... cuando se le ocurrió la brillante idea de hacer ...
... más que cuando se le ocurrió la brillante idea de hacer ...
... nos reímos más que cuando se le ocurrió la brillante idea de hacer ...
...

Bistan da, gaztelaniaz edo frantsesez azken esaldi hori (adibidez) dá ezin normalagoa, bitarten euskaraz dá ... ezinezkoa (edo nahiago bada: "adierazpide desegokira kondenatuta egongo zara gehienetan"). Ez dago konparazio posiblerik inter aukera anitz, eroso eta kalitatezkoak zein ematen dituzten estruktura buru-lehenek, eta aukera askoz gutxiago, askoz deserosoagoak eta askoz eskasagoak zein eskaintzen dituzten estruktura buru-azkenek.

Esan gabe doa, aukera horiek guztiak eskura izateak ematen dú ikaragarrizko askatasun komunikatiboa, zein den zerbait oso inportantea. [83] [⇶]