Gain paper zentrala on aditza an estruktura informatiboa

Dio Koldo Bigurik (an artikulua deitzen "Inpertsonalak eta abstraktuak", jada aipatua an aurreko sarrera):

Esango nuke, orain arteko euskaran behintzat, eta, seguru aski, hizkuntza guztien halako fasean, mintzagaia biziduna izateko joera dagoela.

Hor, aparte utzita hori-referentzia interesgarria (urdinez) zein Koldo Bigurik dún egiten respektu existentziá on fase linguistiko komunak an bilakaerá on munduko hizkuntza guztiak, aipatu nahi nuke nóla Tomlin hizkuntzalari famatuak zun proposatu an 1986 bere printzipio deskriptibo orokorra deitzen "bizidunak aurretik":

The Animated First Principle: in simple basic transitive clauses, the NP [izen-sintagma] wich is most animated will precede NPs wich are less animated. (Tomlin 1986:102, Basic Word Order: Functional Principles)

Jakina, bizidunen lehentasun hori estuki erlazionatua dago kin euren mintzagaitasuna (esaldi transitiboetan, mintzagaiak dira izaten agente, eta agenteak bizidun).

Beste maila batean, báda kategoria sintaktiko bat zein dan oso ondo egokitzen ki mintzagaia: sujetutasuna. Ikuspuntu sintaktikotik, sujetua da hori zeintaz dan predikatzen zerbait (izan ere, sujetua ulertu ahal dá nola "mintzagai sintaktikoa", bizidun edo gabe), eta nahizta izan kategoria sintaktikoa, argi ikus daiteke zéin hurbil dagoen kategoria sintaktiko hori ti kategoria informatiboa deitzén mintzagaia.

Sujetua joan ohi dá esaldian aurrena, mintzagai. Gero, esaldi transitiboetan komunikatiboki egokia izaten da sujetu-mintzagai horren ostean koka dadin aditza, zein dún mugatzen mintzagaia, bai eta aldiberean ematen informazio rhematiko transizionala (aditza baita transizioá on esaldi transitiboa: izan ere, aditza izaten dá informazio rhematikoa, baina gutxiago rhematikoa ezi osagarria, zein dan izaten parte rhematikoena: bukaeran hobe).

Horrela, aditzak markatzen du nóiz dan bukatzen mintzagaia, eta aldiberean, nóiz dan hasten rhema (hori da oso paper zentrala, zentzu guztietan, an estruktura informatiboa). Hortaz, SVO estrukturak aski efizienteki mugatzen du estruktura informatiboa [gehien-gehienetan: MINTZAGAIA (Sujetua) - RHEMA (Verbua-Objetua)], eta hain zuzen askoz hobeki ezi SOV estruktura, non ez dan agertzen oinarrizko referentzia estrukturalik respektu nón bukatú mintzagaia eta nón hasí parte rhematikoa; eta non, gainera, aditzaren informazio transizionala dan ematen an esaldi-bukaera (hots, esaldi transitiboa dá gelditzen barík bere transizioa), an modu ez-progresiboa.

Kontua gehiago ere okertzen da noiz esaldiak ez dun sujeturik (maiz): kasu horretan SOV bilakatzen dá OV, eta horrek dakar aski inseguritate respektu zéin dan izaera sintaktiko-informatiboa on esaldi-hasiera (izan ere, hantxe non espero baita sujetu thematikoa, topatuko dugu objetu rhematikoa). SVO estrukturak, ordea, ez du arazorik afin omititu sujetua: aditzarekin hasita ere, rhema dá gelditzen berdin ondo mugatua. Eta progresibitate informatiboak argi uzten du nón dan esaldiaren parte rhematikoena: bukaeran. [196] [⇶]

Sintaxia da ekonomia purua

Munduko hizkuntzen sintaxiak dirá momentuko emaitza puntualak zein diren sortzen ti maximizazio komunikatibo-ekonomiko konkretuak zein doazen garatzen diakronikoki an hizkuntzak segun zenbait irizpide orokor (zeinen relevantzia doán aldatzen), eta azpi zenbait restrikzio estruktural (zeinen indarrak ere aldakorrak baitira). Honako hauek izanen lirateke maximizazio horren irizpide eta restrikzio nagusiak:

Irizpide nagusiak:

1. IRIZPIDEA: Irizpide adierazkor-bapatekoa: aurrena joanen da hori zein nahi baita bereziki nabarmendu edo enfatizatu; alegia, informazio rematikoena, eta gero emanen da informazio gutxiago rematikoa edo guztiz kontestuala. Irizpide hau bereziki aplikagarria izan daiteke an egoera sinple-kontestualak, non parte rematikoa oso laburra den, eta parte ez-rematikoa oso kontestuala: tipikoki aurrena (edo soilik) emanen da zuzenean objetua, zein izaten den informazio rematikoena; gero akaso aditz jada kontestual bat, eta azkenik sujetua, zein egoera horietan izan daiteke kontestualki ondo ezaguna. Irizpide honek favoretzen du OVS ordena

2. IRIZPIDEA: Irizpide informatiboa: aurrena joanen da gaia zeini buruz arituko garen (burua), eta gero emanen da informazio xehea buruz gaia (osagarria). Irizpide honek minimizatzen du atzerakarga, eta ahalbidetzen du karga informatibo handiak edo/eta konplexuak erosotasunez ematea an estruktura koherente, ireki, jarraitu, efiziente eta eraginkor bat. Irizpide honek favoretzen du SVO ordena.

3. IRIZPIDEA: Irizpide digestiboa: osagarri luzeak hobe baldin ez badoaz arten osagarri laburrak; hau da, osagarri luzeak hobe baldin badoaz esaldi-amaieran edo esaldi-hasieran. Adibidez, ez da digestiboa osagarri-sorta luze bat arten sujetu labur bat eta aditz are laburrago bat. Irizpide honek nahiago du SVO edo OVS gain SOV.

Restrikzio nagusiak:

1. RESTRIKZIOA: Hizkuntzen maximizazio linguistiko-ekonomikoa dá garatzen azpi baldintza eta posibilitate estruktural konkretuak an garai ezberdinak. Hizkuntzen hasieran ez dago ezer: zerotik abiatzen da, eta nonbaitetik hasi behar da: hor, hizkuntzetan, aurrena sortzen dira baliabide konkretuagoak, nola izenak, eta gero sortzen doaz elementu abstraktuagoak, nola aditzak, halatan ze, OV ordena, non aurrena doa izena eta gero aditza, da konkretuagoa ezez VO non aditz abstraktuagoa aurreratu da ki objetua. Diogunez, restrikzio hau nagusitzen da an sorrera on hizkuntzak, non hiztunak derrigor hasi behar dira kin baliabide konkretu sortzeko-errazagoak, lehenago ze, akaso, joan garatzen estruktura eta baliabide abstratu eta potenteagoak nola ordena VO edota preposizioak, zein diren sortzeko-zailagoak (justuki zatio izan abstraktuagoak). Irizpide honek favoretzen du hasierako OV ordena postpositiboa. Gero, hortik mugitzeko, posibilitate estrukturalak ez dira beti erosoak.

2. RESTRIKZIOA: Hizkuntzen maximizazio linguistiko-ekonomikoa dá garatzen azpi behar komunikatibo konkretuak an jendarte eta garai konkretuak. Adibidez, ez da berdin izanen maximizazioaren emaitza an testuinguru sozial bat non betebehar komunikatiboak dira oso-oso sinple, kontestualak (hor errazago mantenduko dira estruktura konkretuzaleak eta irizpide adierazkor-bapatekoa, hein handi batean), edo maximizazio horren emaitza noiz betebehar komunikatiboak bihurtu diren askoz konplexuagoak (hemen nagusituko da irizpide informatiboa (eta digestiboa) gain besteak, nahiz-eta bestelako restrikzioek izanen dute euren eragina). Segun restrikzio hau, hizkuntzen aurreneko estadioetan gailenduko da SOV edo akaso, hasiera batean, OVS, eta gero, noiz nagusitu baldintza komunikatibo konplexuak, SVO.

3. RESTRIKZIOA: Hizkuntzen maximizazio liguistiko-ekonomikoa dá garatzen azpi giro sozial konkretu bat, zein izan ahal da irekiagoa edo itxiagoa respektu berrikuntza linguistikoa. Honen arabera, hizkuntzak ziren garatuko askoz errazago an garai zaharrak, non adibidez ez ziren existitzen akademia arautzaileak, ezenezta an garai modernoak, non kontrol linguistioa den izaten aski handia.

4. RESTRIKZIOA: Hizkuntzen maximizazio linguistiko-ekonomikoa dá garatzen an kontestu interlinguistiko konkretu bat, non ahal da existitzen hizkuntz kontaktu oso estua eta eraginkorra.

[125] [⇶]