Zénbat eta objetu rhematikoagoa, hainbat VO gehiago aurkituko dira, non antzematen dén erlazio orokor bat artén rhematikotasuna eta posizio postverbala (azpi baldintza orokorrak)

Duela hiru egun genioén:

Lopez Mendizabal-ek (1913) jarraitzen dú kin bere exposizioa azálduz nóla burutu kenketak, hor erabiliz expresioak nola:

3-tik 12-ra dijuaz 7 [Lopez Mendizabal, 2013:22]

bitarten, beheraxeago, erabiliko dú an ber kontextua:

3-tik 4-ra 1 dijua [Lopez Mendizabal, 2013:22]

akaso "1" hori iruditu zaiólarik oso evidentea, oso kontextuala (eta ondorioz, gutxi informatiboa, gutxi rhematikoa).

Horren harian gogoratu nahi genuké ondorengo sarrera non mintzo ginén gain erlazioa artén objetu rhematikoak (tipikoki hala izaten dira) eta euren joera ki joan diakronikoki mugitzen aldé posizio postverbala (beti ere, ahal badute, arrazoi intra edo extralinguistikoak tartean), non aditzak jokatuko luké paper aurkezlea (eta hortaz, gutxio rhematikoa) respektu ondorengo objetu rhematikoagoa. Horretaz mintzo ginen an ondoko sarrera, zein honatzen dugún osoki:

• Euskara historiko idatzia: ..., zénbat eta informazio (objetu) gutxiago aurreikusgarria, zénbat-eta rhematikoagoa, zénbat eta konplexuagoa, aberatsagoa an matizeak, edota pisuagoa an luzera, orduan eta joera handiagoa egonen da aldé SVO

Zenioen, Gilen:

Ondo legoke aztertzea SVO ordenak zer toki eta funtzio izan dituen euskara idatzi historikoan, eta hala formulatzea haren erabilera gobernatzen duten arauak.

Báda hor joera komunikatibo orokor bat, universala, aplikagarria ki hizkuntza guztiak, mintzatuak, idatziak, historikoak, oraingoak, hemengoak eta edonongoak, hauxe:

Zénbat eta informazio (gehien-gehienetan: objetu) akontextualagoa, zénbat-eta independenteagoa respektu inguru fisiko edo diskursiboa, zénbat eta informazio (objetu) gutxien aurreikusgarria, zénbat-eta rhematikoagoa, zénbat eta konplexuagoa, aberatsagoa an matizeak, edota pisuagoa an luzera, orduan eta joera handiagoa egonen da aldé SVO baldin... ahal bada (eta ondo azpimarratu nahi dut hóri "ahal bada", zeren egon daitezke beste faktore batzuk, hala intralinguistikoak nola extralinguistikoak, zein ahal duten oztopatú, eta, zenbait baldintzatan, are revertitú prozesu potentziatzaile natural eta logiko hori).

Gauza da ze: 

• noiz hasí komunikazioa, baldintzak izanen zirén oso bereziak, oso kontextualak, halan-ze ia ez zen beharko baizik keinu bat afin adierazi ia guztia, edo hitz bakar sinple bat (objetua) zeren beste guztia orohar izanen zén ondo kontextuala. Gero agertuko ziren aditzak (OV, eta, gerora, horren gainean postposizioak) eta azkenik, batzuetan, beharko ziren sujetuak (kontextualenak), zein akaso hasieran bukaeran izanen ziren (OVS), nahizta gero, hala izatekotan, sujetu horiek aurreratuko ziren bidéz kasu kontrastibo bat (ergatiboa edo nominatiboa), osátuz SOV eredua, zein, zenbait ikerlarik diotenez, izan liteken, antzineko ia ordena bakarra.
  

• Baina, baldintza komunikatiboak handitu ahala, orobat handitzen dira behar estruktural progresiboak (eta justuki euskara idatzi historikoan aurre egin behar izan zioten ki egoera bat non material informatiboak ez ziren inondik inora informazio aski kontextualak, baizik bestelako lan askoz ere konplexuagoak, eta gainera idatziz, zein berez dén medio exigenteagoa zein medio mintzatua, zeren ez dago intonaziorik), eta horrela, euskara idatzi historikoan hasi ziren (edo jarraitu zuten) ibiltzen bide burulehen hori (ez daigun ahaztu ze VO dá estruktura burulehen bat, eta gure ikuspuntutik SVO ere).

Eta nahizta orain ari garen mintzatzen buruz SVO ordena, ibilbideá ez litzake diferentea baldin referituko bagina ki baliabide sintaktiko burulehen guztiak, nola genioen hemen:

Ordena horiek existituta ere, argi esan behar da ze estruktura guzti horiek garatu behar dira, hala nola orobat baliabide sintaktiko burulehenak (zein diren osagarri perfektua e SVO ordena, zeinekin sortzen dituztén eragin komunikatibo sinergiko ondo nabarmenak).  

Esan nahi baita ze, zénbat eta aukera estruktural burulehen gehiago izán, orduan eta aisago erabiliko ahalko da SVO ere, horrela zinez normalduz SVO estruktura hori, izan ere, SVO estrukturak ez du erakusten bere botere informatibo-expresibo osoa areanda ez izán ondo lagundua ga aukera burulehenak (zénbat eta aukera gehiago hobe).

Edonola ere, eta erantzunez ki zure galdera, Gilen, gorago aipatutako tendentzia hori (laburbilduz: zenbat eta kontextu eta mezu exigenteagoa, orduan eta joera handiagoa ki erabili SVO), orokorra da, logikoa, eta aplikagarria ki hizkuntza guztiak, mintzatuak, idatziak, historikoak, oraingoak, hemengoak eta edonongoak: eta euskara historiko idatzian ere.

Bai, zénbat eta objetu rhematikoagoa, hainbat VO gehiago aurkituko dira. Horren inguruan, ikus ere:

• Zénbat eta intentzio zehaztaileagoa, zénbat eta hobekiago prestatu nahi izan entzulea (edo irakurlea) afin jaso zehaztapen akaso sorpresibo bat, orduan-eta tendentzia handiagoa ki erabili SVO zehaztailea

Bai, baldintza komunikatibo orokorretan (noiz hasten diren izaten minimoki exigenteak, eta ez kontextual hutsak), objetu rhematikoek universalki jotzen dute ki posizio postverbala (gero existitzen dirá oztopo intra eta extralinguistikoak zein gainditu behar diren, eta zein ez diren zértan izan aisa gaindigarriak), zenbat eta rhematikoagoak izan, are gehiago (eta edozein luzerako objetuak izan ahal dirá oso rhematikoak: hiztunaren intentzioak agintzen du), horrexegatik posizio postverbala izan behar dá aukerako posizio bat. [2243] [>>>]

Givón (1979): "Such a diachronic development is exceeding]y common in natural language, ..."

Givón-ek berak (1979:38-39) honela laburbilduko zuén atzoko bilakaera diakronikoa zeinen buruan sortzen zirén horiek-konkordantziak artén sujetuak eta aditzak:

... the historical process by which subject topic-shift ("left-dislocation") constructions eventually change into "neutral', subject constructions with grammatical agreement. [Givón, 1979:38]

Givón-ek berak dioenez, bilakaera hori dá guztiz ohikoa artén munduko sintaxiak:

Such a diachronic development is exceeding]y common in natural language, ... [Givón, 1979:38]

hainbeste ze galdera segituan datorkigu:

.., so much so that one is entitled to ask... [Givón, 1979:38]

Galdera, esan nahi baitá galdera funtzionalista, dá: Zergátik? [1750] [>>>]

Euskarazko perpaus subordinatu osagarriak gehien-gehientan ematen duté informazio berri-rhematikoa

Zenbait sarreratan mintzatuak gara gain rhematikotasuna te perpaus subordinatu nominalak. Gaur gogoratu nahi genuke ondoko sarrera kizun (momentuz bederen) amaitu kin puntu hori:

• Juan Garzia (2015): "Gehienetan, ia beti, berdin gertatzen da ... (...) alegia, Amonak HORI esan dit esaldiaren baliokoa, eta ez AMONAK esan dit hori esaldiaren baliokoa"
  

Atzokoan bukatzen genuen gure sarrera esánez:

Bai, askoz probableagoa da ze perpaus subordinatu osagarriak izan daitezén rhematikoak (eta are esaldiko parte rhematikoena), hola azálduz euren joera naturala ki posizio finala.

Euskaran hain argi dago halako perpasusen rhematikotasun tipikoa non Juan Garziak dio an bere "Esaldiaren antolaera. Funtzio informatiboak gako" (Juan Garzia, 2015:142):

Gehienetan, ia beti, berdin gertatzen da ... (...) alegia, Amonak HORI esan dit esaldiaren baliokoa, eta ez AMONAK esan dit hori esaldiaren baliokoa.

Hortaz, perpaus nominalak izaten dirá informazio berri-rhematikoa (eta are tipikoki rhematikoena) ... 

Gehienetan, ia beti ...

Hortik euren joera naturala ki posizio finala azpi baldintza orokorrak.

Puntu horretan ados gaude kin Juan Garzia.

Intonazio-unitateak ez dira a oinarria on analisia, oinarria dirá unitate informatibo koherenteak, zeinen posibilitateak (sintaktikoak, intonatiboak edo pragmatikoak) biderkatzen dira noiz sintaxia den burulehena

Bittor, komentatzen zenuen atzo ze:

Nago alderantziz ote den: The First Theme Principle (esaldian bi Predikazio / Intonazio Unitate dagoen orduko)... Bestela ez baitago 'TEMA' definitzerik (eta begira egin direla saiakerak azken ehun urtean...). [Bittor Hidalgo]

alegia, "The First Theme Principle" ordezta "The Theme First principle", adieraziz ze (ikus hemen eta hemen):

TEMA ez da LEHENIK ematen esaldian, baizik eta esaldian LEHENIK ematen dena da TEMA. [Bittor Hidalgo, ikus hemen eta hemen]

non:

• Ahozkoan (eta paretsu idatzian) esaldiak intonazio / informazio / kodifikazio eta deskodifikazio unitate bakarra baldin badu (5-8 silaba ohiko –edo gutxiago–, gehienera 10-12...), ez du Informazio Egitura dikotomikorik. Intonazio unitate bakarrean ematen da, mezu emaileak unitate bakar bat gisa kodetu duena, eta mezu hartzaileak informazio unitate bakar gisa jasoko eta deskodetuko duena. Eta berau hizkuntza bakoitzak eginen du bere arau azentual, intonatibo, morfologiko eta sintaktiko propioen arabera.
• Ahoz (eta paretsu idatziz) esaldiak intonazio / informazio / kodifikazio eta deskodifikazio unitate bat baino gehiago baldin badu, esaldian lehenik ematen den intonazio unitatea / informazio unitatea / kodifikazio eta deskodifikazio unitatea –ez lehen hitza, ez lehen sintagma, lehen fonema edo morfema ere ez bezala– da mezu hartzaileak TEMAtzat deskodetzen duena, gero haren gainean hitz egingo delako, h.d. egingo delako PREDIKAZIOA.

eta non:

Esaldiak INTONAZIO / INFORMAZIO UNITATE bakarra baldin badu, berori izango da osorik PREDIKAZIO GUNE (PREDIKAZIO edo ERREMA) osorik, nahiz horren barnean bereizi ezinbesteko GAILUR azentual / intonatiboa, eta honen balizko GAILUR AURRE eta GAILUR ONDOak.

Hor, Bittor, bat-egiten dituzu unitate intonatiboak, unitate informatibo koherenteak (kodifikazio-deskodifikazio mailan), euren estruktura pragmatikoa (thema/rhema) eta euren posizioa an esaldia.

Horrela, esaldi batek izanen balú intonazio-unitate bakarra, esaldi horrek orobat izanen luké unitate informatibo bakar bat (kodifikazio-deskodifikazio mailan), eta, erabateko batasunean, dena izan beharko litzake informatiboki rhematikoa, zeren ez dagoen geroko unitate intonatiborik. Gainera, eta ondorioz, halako esaldiak (intonazio-unitate bakarreko esaldiak) izanen lituzketé ohikoan 5-8 silaba, eta gehienera 10-12 silaba.

Baina. adreilu edo unitate informatibo koherenteak (zein diren kodifikazio-deskodifikazio unitateak) askoz laburragoak izaten dira an sintaxi burulehenak respektu buruazkenak, eta unitate horiek ez dira zértan bat-etorri kin unitate intonatiboak (zein dirén unitate expresiboak, eta zein aukeratu ahal diren askoz libreago an sintaxi burulehena, hala txikiagoak nola handiagoak), eta halako unitate intonatibo askeagoak ez dira zértan izan monolitikoak an euren osaera thematiko edo rhematikoa, baizik-ze izan ahal dute parte bat rhematikoa eta beste bat thematikoa, edozein ordenatan; edo hobeto: eskala gradual oso bat ti parte thematikoago bat ki bukaera rhematikoagoa, edo batzutan alderantziz ere (finean axola zaiguna dá eskala thematiko-rhematikoa, gradu erlatiboa, eta ez elementuen izaera kategorikoa, esan nahi baita ez zaigula bereziki interesatzen definizio kategoriko bat).

Báda, baiki, erlazio estu bat (korrelazio sendo bat) artén esaldiko aurreneko posizioa eta thema, artén esaldiko aurreneko posizioa eta sujetua edota artén sujetua eta thema (besteak beste), baina idéntifikatzea aurreneko posizioa kin rhema edo thema segun esaldiak izán unitate intonatibo bat edo gehiago, ez da orokorra, baizik oso rigidoa, oso hertsia, oso mugatua, are noiz aplikatua ki sintaxi buruazkenak ere, non adreilu komunikatiboak diren askoz sintetikoagoak bai kodifikazio-deskodifikazioan, eta baita intonatiboki ere.

Honen gainean aipatu nahi genuke ondoko bi esaldiak ganik Tomlin (1986):

Initial position is initial position; and subject is subject. However, the two do correlate strongly.

Bai, báda korrelazio sendoa artén bi kategoria ezberdin horiek, baina dá erlazio estatistiko bat, ez identifikazio kategoriko bat. Eta  berdin gertatzen da artén informazio thematikoa (zaharra) eta aurreneko posizioa. Intonazio-unitateak ez dira a oinarria on analisia, oinarria dirá unitate informatibo koherenteak, zeinen posibilitateak (sintaktikoak, intonatiboak edo pragmatikoak) biderkatzen diren noiz sintaxia dén burulehena. [1668] [>>>]

Eta nola perpaus osagarriak tipikoki rhematikoak diren, bilatuko dute posizio finala lehenda aurreneko posizioa azpi baldintza eta behar komunikatibo orokorrak

Atzokoan ikusten genuen nóla ...

..., halako perpaus konpletiboak joko lukete ki ez agertu an erdia e esaldia zeren posizio horretan oztopatuko lukete a prozesamendu jarraitua e esaldi nagusia, zeinen kodifikazio-deskodifikazioa geldituko litzaké etendua (eráginez kostuak an lan-memoria eta eráginez kostu interpretatibo-expresiboak).

Behin erdialdeko posizio hori kenduta (internal position), zergátik lehenetsiko litzake posizio finala (final position) gain aurrenekoa (initial position) an posizio kanonikoa e perpaus konpletiboak noiz baldintza eta behar komunikatiboak orokortzen diren? Dryer-ek (1980:175) dio ze ...

... I [Dryer] suggested that the tendency for sentential objects to occur in clause-final position in some verb-final languages might be due to a tendency for them to involve new information. (...) In fact, one might offer a general explanation along these lines for the tendency for sentential NP's to occur in clause-final position: if there is a universal tendency for new information to occur in clause-final position, and if sentential NP's tend to be new information, then one would expect that sentential NP's would tend to occur in clause-final position. [Dryer, 1980:175]

Azken buruan eta orohar, dena reduzitzen da ki joan lortzen gerota koherentzia sintaktiko-interpretatibo-expresibo-diskursibo handiagoa (azpi baldintza eta behar gerota orokorrago-exigenteagoak), non esaldiko elementu tipikoki rhematikoagoak joanen dira bilatzen posizio atzeratuagoak zein euren kide gutxio rhematikoak edo guztiz thematikoak (sujetua aurré predikatua, aditza aurré bere osagarria, eta, orohar, buru sintaktikoak aurré euren osagarri sintaktikoak, edo bestela esanda, orohar buru diskursiboak joko dute ki kokatu kanonikoki aurré euren osagarri diskursiboak). Esan nahi baita ze, finean, dena gertatzen da gaiti arrazoi funtzional-komunikatiboak. [Bihar jarraituko dugu komentatzen goragoko aipu luze hori]

Juan Garzia (2015): "Gehienetan, ia beti, berdin gertatzen da ... (...) alegia, Amonak HORI esan dit esaldiaren baliokoa, eta ez AMONAK esan dit hori esaldiaren baliokoa"

Atzokoan bukatzen genuen gure sarrera esánez:

Bai, askoz probableagoa da ze perpaus subordinatu osagarriak izan daitezén rhematikoak (eta are esaldiko parte rhematikoena), hola azálduz euren joera naturala ki posizio finala.

Euskaran hain argi dago halako perpasusen rhematikotasun tipikoa non Juan Garziak dio an bere "Esaldiaren antolaera. Funtzio informatiboak gako" (Juan Garzia, 2015:142):

Gehienetan, ia beti, berdin gertatzen da ... (...) alegia, Amonak HORI esan dit esaldiaren baliokoa, eta ez AMONAK esan dit hori esaldiaren baliokoa.

Hortaz, perpaus nominalak izaten dirá informazio berri-rhematikoa (eta are tipikoki rhematikoena) ... 

Gehienetan, ia beti ...

Hortik euren joera naturala ki posizio finala azpi baldintza orokorrak.

Bai, askoz probableagoa da ze perpaus subordinatu osagarriak izan daitezén rhematikoak (eta are esaldiko parte rhematikoena), azálduz euren joera ki posizio finala

Galdetzen genuen atzokoan ea noraino esan ziteken ze perpaus subordinatu nominalak dirén tipikoki rhematikoak (eta are esaldiko parte rhematikoena) ala tipikoki thematikoak (edota are esaldiko parte thematikoena):

..., probableagoa al da perpaus osagarriak (nominalak, konpletiboak) gehienetan emátea informazio berria ala, aitzitik, probableagoa al da perpaus subordinatu horiek tipikoki emátea informazio zaharra? Hor dago koxka.

zeren finean horren arabera erabakiko litzake zéin posizio kanoniko nahiago duten perpaus horiek arten munduko sintaxiak (alegia, zéin izango den euren tendentzia posizionala an esaldia): esaldiko parte rhematikoenek jotzen baitute ki aurkitu euren posizio kanonikoa an bukera e esaldia, bitárten esaldiko parte thematikoenek finean nahiago izaten baitute hasierako posizio kanonikoa. Atzo genionez:

Izan ere, informazio zahar-thematikoa orohar kokatu ohi da lehenago zein informazio berri-rhematikoa azpi baldintza komunikatibo orokorrak. Edo bestela esanda, baldintza eta behar komunikatiboak orokortzean, finean eta orohar, naturalagoa izaten da lehenago aurkeztea zertaz ari garen (thema), eta gero zehaztea zér berri eman nahi dugun (rhema). 

Eta justuki norabide horretan doaz mundu mailako tendentzia evolutibo orokorrak, non, ahal denean (oztopo bereziki handirik ez denean, berez, naturaltasunez) amaitzen da lehenesten irizpide komunikatibo hori (thema-rhema, thematikoenetik rhematikoenera) gain beste irizpide zirkunstantzialagoak. Ikus, puntu horretaz, gure sarrera titúlatzen:

• Sintaxia dá ekonomia purua

Hortaz, nolákoak izaten dira informatiboki halako perpaus osagarriak? Juan Garziak dio an bere "Galdegaia aditzaren atzean" (2013):  

... badira galdegaia aditzaren aurrean ez dela markatzen duten joskera batzuk, (...) Nabarmenenak aipatzearren: batetik, perpaus osagarria eskatzen duten adierazpen-aditzez eraturiko esaldiak, ...[Juan Garzia, 2013]

Esan nahi baita ze baldin aurkítu aipuko estruktura bat kin aditz deklaratibo horietako bat:

Neskatoak esan dit berandu datorrela.

orokorrean interpretatu beharko dugu hau:

[galdegaia: -la perpausa, eta ez neskatoak]

Beraz, halako esaldiak dira hain tipikoki rhematikoak (eta are gehienetan esaldiko parte rhematikoena) ze, noiz agertu halako adierazpen-aditz horietako bat, orokorki interpretatu beharko dugu galdegaia an perpaus nominala, eta ez an sujetua, nola aginduko luké Juan Garziaren araua baldin aditza adierazpenezkoa ez balitz. Halako esaldi konpletiboen rhematikotasun orokor horrek azaltzen dú mundu-mailan perpaus horiek jótzea ki posizio finala, non esaldiko elementu rhematikoenak betetzen dutén euren paper informatiboa ondo abantailatsuki.

Bai, askoz probableagoa da ze perpaus subordinatu osagarriak izan daitezén rhematikoak (eta are esaldiko parte rhematikoena), hola azálduz euren joera naturala ki posizio finala.

Dryer (1980): "... universal hierarchy of preferred positions for sentential NP's: clause-final position > clause initial position > clause-internal position"

Galdetzen genuén atzo:

Gauza da ze perpaus subordinatu nominal horiek akaso izanen dirá adibiderik onena (edo bederen onenetarikoa) te foku rhematikoa. Esan nahi baita ze esaldi horietan nola edo hala islatu beharko litzake gorago aipatutako joera universala te foku rhematikoak ki kokatu an posizio finala. Hola al da?

Euskaran badakigu baietz: justuki halako esaldi konpletiboak ez dira tipikoki ematen an posizio preverbala, baizik gehiago atzé aditza (are estandarrean ere!), baina gauza da ze joera hori islatu beharko litzake arten munduko sintaxiak an hierarkia orokorrago bat non halako perpausetan lehenetsiko litzaké halako posizio finala gain hasierako posizioa edo erdikoa. Hortaz, errepikatzen dugu galdera: Hala al da?

Eta horixe aztertzen du Dryer-ek (1980) an bere artikulua titúlatzen:

non zehazten dú honako tendentzia posizional universala an kokapena e perpaus subordinatu nominalak (konpletiboak), zein, nola genioen atzo tipikoki izaten dirá elementu rhematikoena an euren esaldiak (Dryer, 1980:126):

Sentential NP Position Hierarchy

clause-final position > clause initial position > clause-internal position

Beraz, hóri tendentzia te perpaus konpletiboak (tipikoki esaldiko parte rhematikoenak) ki kokatu an bukaera e esaldia ez litzake agertuko soilik an euskara (non halako erabilerak jada sartu dirá an arau estandarra) baizik-ze halako joera hori nabari daiteke orokorkiago ere arten munduko sintaxiak, halan-ze mintzo daiteke gain tendentzia universal bat te perpaus konpletiboak ki agertu an posizio finala.

Ez al dira perpaus subordinatu nominalak adibide onenetarikoa ti foku rhematikoa?

Duela hiru egun, ikusten genuen nola Herring-ek eta Paolillo-k (1995) kontrajartzen zituztén bi ikuspegi itxuran-oso-ezberdin gain posizioa on foku rhematikoak an SOV sintaxiak. Horrela autoreak mintzo ziren gain ikuspegi bat non halako foku rhematikoek joko lukete ki posizio justuki preverbal bat an sintaxi SOV zurrun edota buruazken konsistenteak, zeini kontrajarriko zitzaión beste ikuspegi bat non azpimarratzen baitzen joera universal bát on foku rhematikoak ki okupatu posizio finala an edozein modutako sintaxiak (SOVak barne). Sarrera horretan interpretatzen genuen ze bi ikuspegi horiek ez dira kontrajarriak, baizik osagarriak zein dagozki bi estadio ezberdin barné evoluzio tipikoa on sintaxiak. Zehazkiago, hantxe genioen ze bigarren ikuspegi (universal) horretan, ... 

... sinpleki gauzatzen ari da hori tendentzia komunikatibo universala zeintaz mintzo ginen an bukaera on gure atzoko sarrera:

Justuki horregatik, baldintza eta behar komunikatiboak handitzean munduko SOV sintaxiak saiatuko dira mugitzen buruzki eszenario koherenteagoak, non restrikzio hori gainditzen den, eta hala, gutxinaka, mundu mailan joango da nabaritzen joera orokor bat aldé koherentzia diskursiboa kin foku rhematiko finalak, eta informazio rhematikoena an bukaera on esaldia, azpi SVO estruktura burulehen orokor bat. Hortik azaltzen da gorago aipatutako bigarren ikuspegia, zeintaz bihar mintzatuko baikara.

Azken batean lehenengo ikuspegian islatzen ari da hasierako tendentzia bat (SOV buruazkena kin foku rhematikoa justu aurrén aditza) zein justifikatzen dén zatio arrazoi evolutibo bereziak (sorrera-baldintza bereziak), baina zein ez den justifikatzen azpi baldintza eta behar komunikatibo orokorrak, halan ze diakronikoki joango da nagusitzen tendentzia universal bat aldén eszenario komunikatiboki efizienteago eta efektiboago bat, esan nahi baita justuki ...

... the tendency towards sentence-final focus... is a language universal, implicitly present in languages of all word order types. [Herring eta Paolillo, 1995:164]

Dá ber indar (eta tendentzia) komunikatibo diakronikoa ze gidatzen dituén munduko sintaxi guztiak aldén ordena SVO burulehena, nahizta bidea, batzutan, ez datekén batere erraza.

Orain, har daigun perpaus klase zehatz bat: perpaus subordinatu substantiboak kin aditzak nola horiek zein reféritu ki pensátu edo esán (as those with verbs of thinking or saying):

And if Japanese is so a rigid verb final language how can the current Japanese hearer or listener manage to easily understand verb final long (very long) sentences, as those with verbs of thinking or saying?

Gauza da ze perpaus subordinatu nominal horiek akaso izanen dirá adibiderik onena on foku rhematikoa (edo onenetarikoa bederen). Esan nahi baita ze esaldi horietan nola edo hala islatu beharko litzake gorago aipatutako joera universala on foku rhematikoak ki kokatu an posizio finala. Hola al da?

Euskaran badakigu baietz: justuki halako esaldi konpletiboak ez dira tipikoki ematen an posizio preverbala, baizik gehiago atzén aditza (are estandarrean ere!), baina gauza da ze joera hori islatu beharko litzake baita artén munduko sintaxiak ere,  akaso an hierarkia orokorrago bat non halako perpausetan lehenetsiko litzakén halako posizio finala gain hasierako posizioa edo erdikoa. Hortaz, errepikatzen dugu galdera: Hala al da? Bihar jarraitukó. [1655] [>>>]

Gain progresio informatibo graduala, hásiz ti informazio thematikoena (tipikoki sujetua) eta bukátuz an rhematikoena (tipikoki an osagarriak)

Genioen herenegun ze esango genuen zeozer gehiago gain Firbas-en teoria funtzionala, eta hor doá ondorengo aipua ti bere artikulua titúlatzen "On the concept of communicative dynamism in the theory of functional sentence perspective" (1971):

Sentence linearity is an indisputable fact. It makes the speaker/writer arrange the linguistic elements in a linear sequence, in a line, and develop the discourse step by step. I believe to be right in assuming that the most natural way of such gradual development is to begin at the beginning and proceed in steady progression, by degrees, towards the fulfilment of the communicative purpose of the discourse. If this assumption is correct, then a sequence showing a gradual rise in degrees of CD (i.e. starting with the lowest degree and gradually passing on to the highest degree) can be regarded as displaying the basic distribution of CD. [Firbas, 1971:138]

Hori da Firbas-en planteaméndu orokorra: informazioa joango litzake progrésatzen gradualki, hásiz ti informazio thematikoena (tipikoki sujetua) eta bukátuz an parte rhematikoena (tipikoki an osagarriak). [1514] [>>>]

Desoreka informatibo-pragmatikoa

Atzo ikusten genuen nóla nahizik evitatu titular hau:

Parisek homesexualek odola emateko baldintzak kenduko ditu  

zén ematen beste hau:

Homosexualek odola emateko baldintzak kenduko ditu Parisek

non sujetu aktibo thematikoa ("Parisek") pasatu da ki azken posizioa, bitárten objetu rhematikoa, zein den galdegaia, orain gelditu da an aurreneko posizioa aurré aditza. Hortaz, ikusten dugu ze emandako titular hori hasten da kin informazio rhematiko luzeska bat (15 silaba), jarraitzen da kin aditz orobat rhematikoa (5 silaba) eta amaitzen kin sujetu thematiko bat zein ezin den eliditu (ezta atzeratu) zatio izan fundamentala ki interpretatu fokua an baldintza egokiak (3 silaba).  

Gaur nabarmendu nahi genuke estruktura horren arazo informatibo-pragmatikoa (referitzen baita ki informazio-estruktura: thema-rhema). Gauza da ze, noiz hasi irakurtzen titular hori, ez dagiku ze ari gara kin esaldiko informazio rhematikoena (fokua edo galdegaia), eta beraz, hasiko gara irakurtzen informazio hori nola balitz informazio thematikoa zek prestatzen du bidea ki segituan hasi jasotzen informazio relevanteena on mezua. 

Hori dá desoreka informatibo-interpretatiboa, edo desoreka informatibo-pragmatikoa (ikus "Arazo guztiak joan ohi dirá batera"). Izan ere, soilik aditzaren laguntzaileak anuntziatuko digu ze bere aurreko informazio guztia zén mezuaren muina, parte rhematikoena, eta hori gertatuko da behin informazio hori jada irakurrita daukagun, eta hortaz noiz jada interpretatua dugun an baldintza inefizienteak, ondo hobagarriak.

Horrek eramaten du irakurlea dara (dra, draino ...) reanalisi informatibo-pragmatiko bat, zein batzen da kin reanalisi sintaktikoa, sortuz titular eta, orohar, esaldi ondo inefizienteak. [>>>]

Erramun Guerricagoitia: "... ulertzen dut orain zergatic Berria eguncariac sarri (behintzat lantzean behin sarrixco) darabilen OVS structura syntacticoa ..."

Honá atzoko sarreraren titulua:

zeintaz Erramun Guerricagoitia-k zioén atzo (an hasiera on bere komentarioa):

Tituluan ikusten dudanetic ulertzen dut orain zergatic Berria eguncariac sarri (behintzat lantzean behin sarrixco) darabilen OVS structura syntacticoa zeinean doazen elkarren ondoan S subjectua eta V verbua.

Hor islatzen ari dira SOV estrukturaren estuasunak, zek, printzipioz, estutuko luketén objetu-osagarri rhematikoa (ikus 'Hawkins (1994): "... there is a strong constraint in an SOV sentence to minimize the distance between the subject [...] , and the verb ..."'), baina zek, indirektoki, estutzen duté sujetu thematikoa ere (aditzaurreko estuasunean, batzuetan sujetua pasatuko litzake ki aditzostea afin gorde dadin galdegaiaren legea járriz objetu-galdegaia justuki aurré aditza). 

Azpimarratu behar da ze, orohar, emaitza izaten dá desoreka diskursibo bat erágina ganik estúasunak on ordena buruazkena (sujetu thematikoaren posizio egokiena izaten baita preverbala). Eta gauza da ze estuasun horiek ez dute soilik eragiten gain luzera on objetu rhematikoak (estútuz), baizik ere gain sujetu thematikoak, zein, horrela, batzutan bihurtuko liraké sujetu thematiko postverbalak, diskursiboki desorekatuak. [1503] [>>>]

Berria-ren estilo-liburua: "Subjektua eta aditza, elkarrengandik ahalik hurbilena. Subjektua eta aditza elkarren segidan edo ahalik eta hurbilena ..."

Atzokoan aipatzen genuén Hawkins, nok erabiltzen zuen japoniera ki esán ze:

... there is a strong constraint in an SOV sentence to minimize the distance between the subject -ga particle, and the verb or direct object particle -o, ...

Bai, SOV sintaxi batean, aditza ez litzake urrundu behar ti hasierako sujetua (suposatuz ze soilik aditzak eraikitzen du VPa, zein dén supuestorik orokorrena).

Orobat gogoratzen genuen ze, urte berean, Eizagirre et. al. (1994) zerbait oso antzekoa esaten zuten gain puntu hori baina orain aplikatua an euskara (aipatua an gure "Euskararen garabideak", 2002):

Horiekin batera [ari dira gain aditza eta sujetua], badira beste zenbait elementu osagarri, aditzaren eta sujetoaren ezkerrean jarri ohi ditugunak. [...] Arazoa areagotu egiten da informazioaren bi zutabeok (aditza eta sujetoa) elkarrengandik urruntzen ditugunean ... [HAEE, 1994]

Gaur, ildo beretik, gogoratu nahi genuke beste aipu bat baina orain aterea ti estilo-liburua on Berria egunkaria, eta kasu honetan ere, referitua ki euskara, nahiz, jakina, holako kontu komunikatiboak ez dirén partikularrak, baizik ondo orokorrak:

Subjektua eta aditza, elkarrengandik ahalik hurbilena

Subjektua eta aditza elkarren segidan edo ahalik eta hurbilena eman behar dira, haria ez galtzeko. [Berria-ren estilo-liburua]

Halaxe jasotzen genuen an gure artikulua titúlatzen "Buruz hizkuntzen garapen diskursivoa" an "Hizkuntzen berdintasun komunikativoa: mitoa ala errealitatea?" (Mendizabal, 2014:136):

esánez hau:

Bai, bádaude arrazoi komunikatibo sendoak ki kokatu sujetua (thema) an esaldi-hasiera, eta baita arrazoi komunikatibo sendoak ki kokatu jarraian aditza, orohar (azpi baldintza orokorrak). Izan ere, objetua izaten dá esaldiaren parte rhematikoena, konplexuena eta luzeena, eta halakoak hobe joaten dira ederki thematizatuak (bidea ondo prestatuta) an bukaera on esaldia. [1502] [>>>]  [A25] [A26] [A27]

Hawkins (1994): "... there is a strong constraint in an SOV sentence to minimize the distance between the subject [...] , and the verb ..."

Hawkins (1994), erábiliz japonieraren kasua, dio:

... there is a strong constraint in an SOV sentence to minimize the distance between the subject -ga particle, and the verb or direct object particle -o, ...

Bai, SOV sintaxi batean, aditza ez litzake urrundu behar ti hasierako sujetua (suposatuz ze soilik aditzak eraikitzen du VPa, zein dén supuestorik orokorrena). Horixe azpimarratzen genuén, kin Eizagirre et al (1994), an ondorengo sarrera titúlatzen 'Eizagirre et al. (1994): "Arazoa areagotu egiten da informazioaren bi zutabeok (aditza eta sujetoa) elkarrengandik urruntzen ditugunean, ..."':

Genioén atzo ze sujetua eta aditza ezinbestekoak dira an esaldia (nahiz izán eliptikoak), halan-ze konsidera daiteke ze bi elementu horiek osatzen dute esaldiko oinarria eta zutabe nagusia (sujetua, tipikoki thematikoa, litzaké oinarria; eta aditza, tipikoki rhematikoa, litzaké zutabe nagusia), zeinen gainean zehaztuko eta osatuko da informazio rhematikoena (pentsa geinke an hormak eta bukaerako teilatua, zein litzakén helburuzko elementu fokala), non emanen baita informazio (subjetiboki) "berriena" eta non (justuki teilatuan) jarriko baita indar prosodiko nagusia. 

Horretaz mintzo zirén Eizagirre et al. (1994) an euren "Argi dazteko bideak" (HAEE-ek publikatua), zeinen ondorengo aipua jasotzen genuen an gure "Euskararen garabideak" (2002):

Horiekin batera [ari dira gain aditza eta sujetua], badira beste zenbait elementu osagarri, aditzaren eta sujetoaren ezkerrean jarri ohi ditugunak. [...] Arazoa areagotu egiten da informazioaren bi zutabeok (aditza eta sujetoa) elkarrengandik urruntzen ditugunean ... [HAEE, 1994]

Bai, horixe dira sujetua eta aditza: 

... informazioaren bi zutabeok (aditza eta sujetoa) ... 

halan-ze, beti ere orohar, diskursiboki komeni da ze S eta V eman daitezén hasieran eta elkarrekin, berdin nola, berriro orohar, diskursiboki komeni dán ze V eta O rhematikoak eman daitezén elkarrekin eta bukaeran, hola bide emánez ki SVO ordena.

Eizagirre et al. (1994) justuki esaten ari dira hori berbera zein Hawkins-ek esán gorago, alegia ze SOV sintaxietan aditza ezin dela urrundu ti sujetua, sórtuz estuasun komunikatibo handi bat, edo Hawkins-en hitzetan "a strong constraint", "a strong constraint" gain objetu-osagarri rhematikoak, "a strong constraint" gain informazio berria, dinamikoena, hedagarriena, "a strong constraint" gain diskursibitatea. [1501] [>>>] [A23] [A24] [A25]

Orohar, prozesamendu-arazoak sortzen dira noiz eman behar den informazio berria (an objetu-osagarriak), eta ez noiz emán informazio ezagun-referentziala (an sujetuak)

Genioen hemen ze Hawkins-ek (1994) planteatzen zuén paralelismo (edo simetria) moduko bat artén prozesamendu-estuasunak zein existituko liraken an sujetuak on SVO sintaxiak (sujetuak 2 hitz, objetuak 3 hitz) eta ber estuasunak an objetuak on SOV sintaxiak (sujetuak 3 hitz, objetuak 2 hitz):

nahiz ez dirudien ze SVO sintaxietako sujetuak daudenik bereziki murriztuak edo bereziki baldintzatuak, eta nahiz. areago, gehiago ditudien ze, kontrara, SOV sintaxietako sujetuak daude baldintzatuagoak zatio arrazoiak on prozesamendua, zeren, sintaxi horietan, ondo gehiagotan eliditzen dira sujetuak (edo bilatzen dira beste alternatibak, nola aditz-forma intransitiboak, edo, ahal delarik, sujetu postverbalak). 

Era berean ere, Hawkins-ek (1994) planteatzen dú paralelismo (edo simetria) moduko bat artén prozesamendu-erraztasunak zein existituko lirakén an objetuak on SVO sintaxiak (sujetuak 2 hitz, objetuak 3 hitz) eta ber erraztasunak an sujetuak on SOV sintaxiak (sujetuak 3 hitz, objetuak 2 hitz). Ikus hemengo aipu hau:

[SVO sintaxietan] ... it does not matter how long direct objects are. The direct object is going to be recognized immediately after the verb anyway, so as long as its own internal structure is efficient, a sentence can have good EIC ratios for direct objects of any length. [Hawkins, 1994]

versus atzoko hau:

... and the subject can be as long as it likes prior to this. [Hawkins, 1994:333]

Baina, gure ikuspuntutik, paralelismo hori ez da eusten: orohar, prozesamendu-arazoak sortzen dira noiz eman behar den informazio berria, eta ez noiz emán informazio ezagun-referentziala. Orohar, prozesamendu-arazoak sortzen dirá an objetu-osagarriak, eta ez an sujetuak. [1495] [>>>]

Edo, nóla liteke Hawkins-en ereduan OV sintaxietako sujetuak izátea berdin luzeak (3 hitz) nola VO sintaxietako objetuak (3 hitz)?

Atzokoan galdetzen genuén: 

Hortaz, nóla liteke Hawkins-en ereduan OV sintaxietan sujetuak izátea luzeagoak (3 hitz) zein objetuak (2 hitz)?

eta gaur, antzera:

Nóla liteke Hawkins-en ereduan OV sintaxietako sujetuak izátea berdin luzeak (3 hitz) nola VO sintaxietako objetuak (3 hitz)?

Gogora gaitezen ze Hawkins-ek modelatzen dituela bere ereduko osagaien luzerak simetrikoki (an simetria fortzatu bat, finéz inplementatu Tomlin-en maiztasun sinkronikoak, non SOV eta SVO dirén antzekoak an maiztasuna):

• VO: sujetuak 2 hitz eta objetuak 3 hitz.

• OV: sujetuak 3 hitz eta objetuak 2 hitz.

nahiz ez dirudien oso justifikagarria ze sujetu tipikoki thematikoak izan daitezén orokorki luzeagoak zein objetu tipikoki rhematikoak. [1486] [>>>]

Hawkins (1994): "... this results in a real performance constraint on subjects in these [SVO] languages ..., so the performance aggregate for objects [an SVO] ends up being longer than for subjects."

Gauza bat dira emaitza estatistikoak, eta beste bat euren interpretazio teorikoa barnén ezagutza-esparru espezifiko bat, adibidez linguistikoa (zein dén, finean, euren azalpena). Eta gauza da ze azalpena bihurtu ahal dá bereziki kontroversiala (ikus atzoko sarrera). 

Gure ustez, Hawkins-ek eskaintzen digu adibide ezin hobeagoa on zailtasun interpretatibo hori noiz interpretatzen duen ze SVO sintaxietan sujetuak liráke laburragoak zein euren objetuak zatio arrazoiak on prozesamendua, ordezta argúdiatu sinpleki ze sujetu thematikoak naturalki eta orokorki izan beharko liraké ondo laburragoak zein euren predikatuko osagarri rhematikoak zeren informazio ezaguna mugatu beharko litzake ki bere tamaina minimo posiblea ki eskáini marko thematiko egokia finéz jaso benetako informazioa, informazio berria, informazio rhematikoa, zein izanen dén hain luzea nola hiztunak nahi edo behar duen arrén kunplituki bete bere helburu komunikatiboak.

Oso argi iruditzen zaigu ze azken interpretazio (sinpleago) hori dá askoz ajustatuagoa ki azalpen reala zeinda Hawkins-en azalpen konplikatuago eta gutxio oinarritua an evidentzia enpiriko gurutzatu zabalagoa, zeintan ez den agertzen motibo berezirik ki pensatu ze SVOko sujetuen tamaina ez da basikoki nola erabiltzaileak nahi edo behar duen. Akaso askoz errazago aurki daikegu motiboak ki pensatu ze sujetu luze samarrak bihurtzen dirá arazo an SOV hurrenkerak non objetua ere báden luze samarra, hainbateraino ze sujetu thematiko horiek trasladatu ahal dirén ki posizio postverbala non bere informazioa ez den jada hain efizientea (ezta efektikoa ere) nola an hasierako posizioa.

Izan ere, hauxe da azalpena on Hawkins (1994):

... this results in a real performance constraint on subjects in these [SVO] languages which explains the observed length differential between subjects and objects: object length is unconstrained, so the performance aggregate for objects ends up being longer than for subjects. [Hawkins, 1994:333]

Ez, evidentzia (zabalago) horrek (zein doan harago ti justuki Hawkins-en datuak) erakusten digu ze sujetu thematikoak ez dira batere arazotsuak an SVO sintaxiak. Areago, esango genuke ze sujetuak ere izan daitezke orohar problematikoagoak justuki an SOV estrukturak, nahizta euren informazioa izán ezaguna eta aisa interpretagarria. SVO estrukturetan ez zaie ezagutzen estuasun berezirik. [1474] [>>>]

¿Sujetu thematiko luzeagoak zein euren predikatuko osagarri rhematikoak? Ez al da hori guztiz kontrarioa ki logika komunikatiboa?

Genioen an atzoko sarrera ze "Inkluso supósatuz luzera gehiago an sujetua zein-ez an objetua (aski innaturalki), oraindik aterako litzake SVO efizienteago zein SOV baldin soilik aditzek eraikiko balituzte euren aditz-sintagmak":

..., horrela ere, alegia supósatuz luzera gehiago an sujetua zein-ez an objetua, oraindik aterako litzake SVO efizienteago zein SOV baldin soilik aditzek eraikiko balituzte euren aditz-sintagmak, halan-ze "Hawkins-ek ez du modelatu a oinarrizko asimetria zein dén existitzen arten ordena burulehen eta buruazken simetrikoak, nahizta oso ondo deskríbatu asimetria hori".

Gaur, aldiz, ikusi behar dugu ze, inkluso suposatuz ze, ez soilik aditzek, baizik objetuek ere eraikitzen dituzte aditz-sintagmak, nahikoa litzake suposatzea ordena guztietan objetu-osagarri luzegoak zein sujetuak (nola printzipioz espero liteken) afin, berriro ere, SVO bihur dadin efizienteagoa zein SOV. 

Bai, printzipioz espero behar genuke ze sujetu thematikoak, non normalki biltzen den informazio kontextuala, izan litezén gehien gehienetan ondo laburragoak zein euren kontraparte rhematikoak, non biltzen den informazio berria, zein den benetako informazioa, mezuaren helburua eta muina. 

Areago, ez da batere arraroa, ahal delarik, sujetuak eliptikoak izatea (hor euren luzera dá zero), bitárten ezin liteken eliditu informazio berria, zein, jakina, osagarririk bádenean, bilduko litzake nagusiki an osagarri rhematiko hori (sortuz objetu-osagarri potentzialki ondo luzeak). 

Baina, zergátik izanen lirake sujetu thematikoak luzeagoak zein euren predikatuko osagarri rhematikoak? Ez al da hori guztiz kontrarioa ki logika komunikatiboa? [1473] [>>>]

Eizagirre et al. (1994): "Arazoa areagotu egiten da informazioaren bi zutabeok (aditza eta sujetoa) elkarrengandik urruntzen ditugunean,..."

Genioén atzo ze sujetua eta aditza ezinbestekoak dira an esaldia (nahiz izán eliptikoak), halan ze konsidera daiteke ze bi elementu horiek osatzen duté esaldiko oinarria eta zutabe nagusia (sujetua, tipikoki thematikoa, litzaké oinarria; eta aditza, tipikoki rhematikoa, litzaké zutabe nagusia), zeinen gainean zehaztuko eta osatuko da informazio rhematikoena (pentsa geinke an hormak eta bukaerako teilatua, zein litzakén helburuzko elementu fokala), non emanen baita informazio (subjetiboki) "berriena" eta non (justuki teilatuan) jarriko baita indar prosodiko nagusia. 

Horretaz mintzo zirén Eizagirre et al. (1994) an euren "Argi dazteko bideak" (HAEE-ek publikatua), zeinen ondorengo aipua jasotzen genuen an gure "Euskararen garabideak" (2002):

Horiekin batera [ari dira gain aditza eta sujetua], badira beste zenbait elementu osagarri, aditzaren eta sujetoaren ezkerrean jarri ohi ditugunak. [...] Arazoa areagotu egiten da informazioaren bi zutabeok (aditza eta sujetoa) elkarrengandik urruntzen ditugunean... [HAEE, 1994]

Bai, horixe dira sujetua eta aditza: 

... informazioaren bi zutabeok (aditza eta sujetoa)... 

halan ze, beti ere orohar, diskursiboki komeni da ze S eta V eman daitezén hasieran eta elkarrekin, berdin nola, berriro orohar, diskursiboki komeni dán ze V eta O rhematikoak eman daitezén elkarrekin eta bukaeran, hola bide emánez ki SVO ordena. [1430] [>>>]

Vennemann (1972): "... the subject-predicate relationship is not an operator-operand relationship but a relationship sui generis, with its own universal natural serialization rule [...] [(Subject) {Predicate}]"

Vennemann-ek (1972) desberdindu zuén ha erlazioa artén objetua eta aditza tikan erlazioa artén sujetua eta predikatua (an bere artikulua titúlatzen "Analogy in generative grammar. The origin of word order"), esanez ze lehenengoa (objetua-aditza) izanen litzakén "operator-operand" erlazio bat (non operandoa [aditza] den nagusitzen semantikoki eta sintaktikoki gain operatzailea), bitárten bigarrena ez litzaken halakoa izanen, baizik erlazio bat sui generis (gutxio dependentea) kin ordena natural universala, non aurrena joanen zén sujetua, eta gero predikatua:

... the subject-predicate relationship is not an operator-operand relationship but a relationship sui generis, with its own universal natural serialization rule (5).

(5) {{Predicate} (Subjectc)} ⇒ [(Subject) {Predicate}]

Dá oso gogoeta interesgarria, non argi gelditzen den ha erlazio berezia zein den gertatzen artén sujetua eta predikatua, zein izanen litzakén ezberdina ti erlazioak artén buru sintaktikoak eta euren osagarriak.

Gauza da ze sujetua eta aditza dirá justuki bi elementu horiek zein ezin diren falta an esaldi bat (nahiz izán eliptikoak), eta zentzu horretan dirá oso bereziak, zatio ezinbestekoak (ikus gure sarrera titúlatzen "Fernández eta Ortiz de Urbina (2007): '... perpausari (...) nahitaeztoa zaiola subjektua.'").

Alde horretatik, esan geinke ze sujetua eta aditza dirá esaldiko bi zutabe nagusiak, non, diskursiboki eta orohar, sujetua konsideratu ahal dén buru diskursibo thematikoa zeintaz predikatuak predikatuko duén zerbait rhematikoa. Eta horixe da arrazoi printzipala zergátik joanen den nagusitzen ordena natural eta universal hori (sujetu-predikatua), justuki arrazoi diskursiboa (ikus gure sarrera titúlatzen "Gure helburu funtzionaletarako, sujetua konsidera daiteke buru diskursiboa e esaldia (zeinen osagarri diskursiboa dén predikatua)"). [1429] [>>>]