Bai, esango genuke ze, aski argiki, Altuberen esaldi absolutiboak dirá esaldi neutroak (azentu neutroa)

Altubek, atzoko aipuan, zioen ze segituko zuén mintzatzen gain esaldi absolutiboak an bere liburuko 82. parrafoa, zein hasten den honela (Altube, 1929:68):

Bai, esango genuke ze, aski argiki, Altuberen esaldi absolutiboak dirá esaldi neutroak (azentu neutroa). 

Gogoratu nahi dugú hemen atzoko sarrera:

Behin atzo ikusita nóla Juan Garziaren ereduak exigitzen du ze esaldi neutroak eraman dagitén aditza an amaiera (zeren bestela, bere ereduan, interpretatu beharko genuke foku markatu bat, kin azentu markatua), gure galdera zen ea zér dioen Altubek gain esaldi neutro modukoak. 

Eta gauza da ze Altubek ezberdintzen ditú bi galdegai-mota: 

• galdegai opositiboak, eta 

• galdegai absolutiboak, 

Ikus daigun euren ezberdintasuna an betiko Erderismos (1929:38):

Los miembros opositivos, por otra parte, manifiestan en las oraciones más clara y ostensiblemente su carácter inquirido o ininquirido; las ideas por ellos representadas son las que, casi con carácter exclusivo, atraen la atención de los interlocutores, quedando las demás que contiene la proposición como relegadas a un plano secundario.

En las oraciones compuestas de miembros absolutivos, al contrario, no se destaca tanto el inquirido: puede adquirir igual importancia cualquier otro miembro, o extenderse el interés de la expresión por igual al juicio íntegro, a todos los componentes de la oración.[Altube, 1929:38]

Esan nahi baita ze, alde batetik, bádaude galdegai batzuk zein dirén opositiboak (esan geinké kontrastiboak), non galdegaiaren indar prosodikoak adierazten dú kontraste ondo markatu eta argia respektu beste zerbait zein aipatu daiteke edo ez; eta beste alde batetik, bádaude beste galdegai batzuk zein ez diren opositiboak, baizik absolutibo hutsak (esan geinké informatiboak), non ez den erakusten inolako oposiziorik, baizik soilki baieztapen informatibo bat zeintan:

... al contrario, no se destaca tanto el inquirido: puede adquirir igual importancia cualquier otro miembro, o extenderse el interés de la expresión por igual al juicio íntegro, a todos los componentes de la oración.[Altube, 1929:38]

Hor, gure aburu apalean, Altube mintzo da gain azentu neutroa, zein ez den kontrastiboa (zein ez den bereziki markatua), baizik soilik informatiboa, non beste edozein elementuk har leiké ber inportantzia, eta non expresioaren interesa heda liteke ki esaldiko elementu guztiak.

Diogunez, gure interpretazioan, hor Altube ari da gain azentu neutro bat an esaldi neutro bat (esaldi absolutibo bat, esaldi informatibo bat), zeintan soilik elementu prosodikoki indartua (nahiz ez bereziki markatua, ez kontrastiboki markatua) egon beharko litzake aurré aditza: beste elementu berdin-inportante guztiak egon litezke an edozein posizio, betiko moduan. Hortaz, izanen genuke esaldi neutro modu bat non ez litzaken exigituko ze aditza joan zedin an esaldi-bukaera (atzokoan ikusi genuenez, Juan Garziaren ereduan bái exigitzen da aditza egon dadín an bukaera te esaldi neutroak).

Gainera, Altuberen ereduan, bádira beste aukera absolutiboak (neutroak) ere, zeinen artean báden aukera bat zein den, esan geinké, denetan neutroena, eta, aukeran, SVOena ere. Bihar ikusiko dugú aukera hori.

Jarraitukó bihar.

Oso interesgarriki, Altubek ezberdintzen dú arten galdegai opositiboak eta absolutiboak, non galdegai absolutiboak dagozki esaldi absolutiboak (gure interpretazioan, neutroak, informatiboak)

Behin atzo ikusita nóla Juan Garziaren ereduak exigitzen du ze esaldi neutroak eraman dagitén aditza an amaiera (zeren bestela, bere ereduan, interpretatu beharko genuke foku markatu bat, kin azentu markatua), gure galdera zen ea zér dioen Altubek gain esaldi neutro modukoak. 

Eta gauza da ze Altubek ezberdintzen ditú bi galdegai-mota: 

• galdegai opositiboak, eta 

• galdegai absolutiboak, 

Ikus daigun euren ezberdintasuna an betiko Erderismos (1929:38):

Los miembros opositivos, por otra parte, manifiestan en las oraciones más clara y ostensiblemente su carácter inquirido o ininquirido; las ideas por ellos representadas son las que, casi con carácter exclusivo, atraen la atención de los interlocutores, quedando las demás que contiene la proposición como relegadas a un plano secundario.

En las oraciones compuestas de miembros absolutivos, al contrario, no se destaca tanto el inquirido: puede adquirir igual importancia cualquier otro miembro, o extenderse el interés de la expresión por igual al juicio íntegro, a todos los componentes de la oración.[Altube, 1929:38]

Esan nahi baita ze, alde batetik, bádaude galdegai batzuk zein dirén opositiboak (esan geinké kontrastiboak), non galdegaiaren indar prosodikoak adierazten dú kontraste ondo markatu eta argia respektu beste zerbait zein aipatu daiteke edo ez; eta beste alde batetik, bádaude beste galdegai batzuk zein ez diren opositiboak, baizik absolutibo hutsak (esan geinké informatiboak), non ez den erakusten inolako oposiziorik, baizik soilki baieztapen informatibo bat zeintan:

... al contrario, no se destaca tanto el inquirido: puede adquirir igual importancia cualquier otro miembro, o extenderse el interés de la expresión por igual al juicio íntegro, a todos los componentes de la oración.[Altube, 1929:38]

Hor, gure aburu apalean,  Altube mintzo da gain azentu neutroa, zein ez den kontrastiboa (zein ez den bereziki markatua), baizik soilik informatiboa, non beste edozein elementuk har leiké ber inportantzia, eta non expresioaren interesa heda liteke ki esaldiko elementu guztiak.

Diogunez, gure interpretazioan, hor Altube ari da gain azentu neutro bat an esaldi neutro bat (esaldi absolutibo bat, esaldi informatibo bat), zeintan soilik elementu prosodikoki indartua (nahiz ez bereziki markatua, ez kontrastiboki markatua) egon beharko litzake aurré aditza: beste elementu berdin-inportante guztiak egon litezke an edozein posizio, betiko moduan. Hortaz, izanen genuke esaldi neutro modu bat non ez litzaken exigituko ze aditza joan zedin an esaldi-bukaera (atzokoan ikusi genuenez, Juan Garziaren ereduan bái exigitzen da aditza egon dadín an bukaera te esaldi neutroak).

Gainera, Altuberen ereduan, bádira beste aukera absolutiboak (neutroak) ere, zeinen artean báden aukera bat zein den, esan geinké, denetan neutroena, eta, aukeran, SVOena ere. Bihar ikusiko dugú aukera hori.

Juan Garziak, aldiz, bái esaten du ze esaldi neutroak amaitu behar dira kin aditza (esaldi neutroak adibidéz textu formaletan izan beharko liraké gehien-gehienak)

Genioen herenengun nóla ...

..., akaso duda egin geinke ea Altubek esan ote zuen ze esaldia bukatu behar zen kin aditza. Ez, ez zuen esan hori, baizik hau:

Los miembros de oración no inquiridos pueden colocarse antes del inquirido, o después del verbo, o distribuídos en ambos sitios; pero nunca inmediatamente antes del verbo.  [Altube, 1929:14]

eta nola, Altuberen teorian, beti amaituko da egoten galdegai bat (zein izan ahal dá, ikusi dugunez, ezezkoa edo baiezkoa bera: "la cualidad afirmativa o negativa del verbo"), esaldiak ez dira zértan amaitu kin aditza (ikus "Altube-k ez zuen esan ze esaldia bukatu behar zen kin aditza: "Los miembros de oración no inquiridos pueden colocarse antes del inquirido, o después del verbo, o distribuídos en ambos sitios; ..." (Altube, 1929, 14)").

Baina Juan Garziak bai. Juan Garziak bái esaten du ze esaldi neutroak amaitu behar dira kin aditza (esaldi neutroak adibidéz textu formaletan izan beharko liraké gehien-gehienak). Ikus daigun ondoko aipua ti bere "Esaldiaren antolaera. Funtzio informatiboak gako" (Juan Garzia, 2015:29), non Juan Garziak erakusten digun zéin den bere ereduko ordena neutroa, zein baita derrigorrezkoa baldin esaldia neutroa izanen bada:

subjektua (abs.(erg.) [edo datiboa,]/ zirkunstantziala(k)/.../aditza

Bestela, ordena ez da izanen neutroa eta ondorioz izanen dugú galdegai markatu bat. Beraz, Juan Garziaren ereduak exigitzen dú ze aditza koka dadin an bukaera baldin esaldi neutroa izanen bada. Galdera dá: zér dio Altubek gain esaldi neutro modukoak? Bihar ekingo diogu ki puntu hori.

Altube-k ez zuen esan ze esaldia bukatu behar zen kin aditza: "Los miembros de oración no inquiridos pueden colocarse antes del inquirido, o después del verbo, o distribuídos en ambos sitios; ..." (Altube, 1929, 14)

Jarráikiz kin teoria te Altube (Erderismos, 1929), akaso duda egin geinke ea Altubek esan ote zuen ze esaldia bukatu behar zen kin aditza. Ez, ez zuen esan hori, baizik hau:

Los miembros de oración no inquiridos pueden colocarse antes del inquirido, o después del verbo, o distribuídos en ambos sitios; pero nunca inmediatamente antes del verbo.  [Altube, 1929:14]

Alegia-ze, behin betéta atzoko derrigorrezko arau bakarra:

La regla establecida en este Capítulo (la única obligatoria en euskera en cuanto al orden que deben seguir los miembros en la oración) nos fuerza solamente, como se ba repetido, a colocar el miembro nominal inquirido, inmediatamente antes del verbo; ... [Altube, 1929:18]

beste elementu guztiak libreki koka litezke, baita an esaldi-bukaera ere.

Altube (1929): "la única [regla] obligatoria en euskera en cuanto al orden ..."

Atzokoan, Altube (1929) mintzo zen gain bere derrigorrezko arau bakarra an ordenazioa te elementuak an esaldia:

... el único precepto obligatorio (§ 11) en cuanto a la posición que deben guardar en la oración los diversos miembros que la constituyen; ... [Altube, 1929:61]

zein ez den baizik-ze galdegaia (bere "elemeno inquirido") kokatu behar da justuki aurré aditza. Gero, aplikatzen zuen arau orokor hori an esaldiak zeinen galdegaia dén Ez edo Ba, esánez:

Y como las partículas Ez y Ba van siempre prefijadas a la flexión verbal, es decir, preceden a ésta, queda por ello cumplimentado el único precepto obligatorio (§ 11) en cuanto a la posición que deben guardar en la oración los diversos miembros que la constituyen; por consiguiente, los miembros nominales de esta clase de oraciones (ininquiridos todos) quedan libres para situarse en cualquier lugar, ... [Altube, 1929:61] 

Altube-k behin baino gehiagotan gogoratuko digu bere derrigorrezko arau bakar hori, adibidez, hemen:

La regla establecida en este Capítulo (la única obligatoria en euskera en cuanto al orden que deben seguir los miembros en la oración) nos fuerza solamente, como se ba repetido, a colocar el miembro nominal inquirido, inmediatamente antes del verbo; ... [Altube, 1929:18]

Bai, 

... nos fuerza solamente, como se ha repetido, a colocar el miembro nominal inquirido, inmediatamente antes del verbo; ... [Altube, 1929:18]

dá ...

... la única [regla] obligatoria en euskera en cuanto al orden que deben seguir los elementos en la oración ... [Altube, 1929:18]

Kitto, bukatu dira derrigorrezko arauak. Altuberenean.

Altube (1929): "Y como las partículas Ez y Ba van siempre prefijadas a la flexión verbal, es decir, preceden a ésta, queda por ello cumplimentado el único precepto obligatorio (§ 11) en cuanto a la posición, ..."

Atzokoan ikusten genuen nola Garzia (2015) eta Altube (1929) bát datoz an euren analisia eze esaldi negatiboetan galdegaia gehien-gehienetan dá "EZ" adverbioa, eta soilik salbuespenez, beste elementuren bat, zein kokatuko litzake aurré ezetza. Gaur azpimarratu nahi genuke nóla Altuberentzat hortxe amaituko litzake bete beharreko araua an ezezko esaldiak:

Y como las partículas Ez y Ba van siempre prefijadas a la flexión verbal, es decir, preceden a ésta, queda por ello cumplimentado el único precepto obligatorio (§ 11) en cuanto a la posición que deben guardar en la oración los diversos miembros que la constituyen; por consiguiente, los miembros nominales de esta clase de oraciones (ininquiridos todos) quedan libres para situarse en cualquier lugar, ... [Altube, 1929:61]

Bai, ...

... el único precepto obligatorio (§ 11) en cuanto a la posición ...  [Altube, 1929:61]

eta

... quedan libres para situarse en cualquier lugar, ... [Altube, 1929:61]

Altuberenean.

Konpáratuz Garzia (2015) kin Altube (1929): Ezezkoetan, galdegaia izanen dá ezetza, salbu an kasu bakan batzuk zeintan galdegaia kokatuko baita aurré ezetza (bi autoreetan berdin)

Atzokoan ikusten genuen nóla, Juan Garziaren arauan, ezezko esaldietako galdegai papera soilik eror daiteke an:

• "EZ" adverbio negatiboa, zein kokatzen baita aurré aditz laguntzailea: Astelehenean EZ naiz joango.
  

• Beste osagai bat zein kokatuko litzake aurré ezetza: ASTELEHENEAN ez naiz joango.
  

Gero, ogitartekoan joan beharko zén ukagaia, baina orain ari gara gain galdegaia. Horretaz genioén atzo:

Ikus daigun zér aurkitzen dugun an "Esaldiaren antolaera. Funtzio informatiboak gako" (Juan Garzia, 2015:121-126)". Alde batetik izanen genituzke esáldiak non galdegaia ez litzaken ezetza bera, eta non galdegai hori agertu beharko litzake an hasiera e esaldia (berdin nola an dagokion galdera):

 

 

Eta gero egonen liraké beste perpaus guztiak, non galdegaia izanen litzaké ezetza bera, hau dá "EZ", zein, argi denez, ez doa an bukaera e esaldia. 

Sarrera honetan soilik azpimarratu nahi dugu ze Garziaren analisi hori dá ber analisia zein Altubek egiten zuen an 1929:

Bai, hala Altuberenean nola Garziarenean, ezezkoetako galdegaia izanen dá ezetza, salbu an kasu bakan batzuk zeintan galdegaia kokatuko baita aurré ezetza.

Ezezkoetan bai? Ez, arau garziarrean ez da horrela: ezezko perpausetan ez da aukeran kokátzea galdegai-enfasia an amaierako posizioa

Atzokoan irakurtzen genion ondoko esaldia ki Juan Garzia, non autorea referitzen zen ki esaldiaren amaierako posizio hori:

... nahiz guk galdegai-enfasia ezin dugun hor kokatu baieztapenezko esaldietan (ezezkoetan, bai; ...

nondik interpreta geinke ze, Juan Garziaren arauan, ezezko perpausetan aukeran dela kokátzea galdegai-enfasia an amaierako posizioa. Ez da horrela, ordea.

Ikus daigun zér aurkitzen dugun an "Esaldiaren antolaera. Funtzio informatiboak gako" (Juan Garzia, 2015:121-126)". Alde batetik izanen genituzke esáldiak non galdegaia ez litzaken ezetza bera, eta non galdegai hori agertu beharko litzake an hasiera e esaldia (berdin nola an dagokion galdera):

 

Eta gero egonen liraké beste perpaus guztiak, non galdegaia izanen litzaké ezetza bera, hau dá "EZ", zein, argi denez, ez doa an bukaera e esaldia. 

Edonola ere, Juan Garziak ezberdintzen dú bigarren mailako foku bat, ezeztapenaren fokua (ez baita galdegaia), zeini detzen dio ukagaia, eta zein aditz perifrastikoetan (hau da, esaldi gehien-gehienetan) kokatu beharko litzake aurré aditz nagusia (semantikoa) hemen ere, eta ez, beraz, an bukaera e esaldia (antolaera horri Juan Garziak deitzen dio ogitartekoa):

Hortaz, arau garziarrean, ezezko guztien galdegaia kokatu beharko litzaké edo hasieran edo ezeztapenean, hots ez amaieran (suposatzen da ze galdegaiak jaso beharko luke esaldiko indar prosodiko edo enfasi nagusia), eta ukagaia (bigarren mailako foku hori) kokatu beharko dá aditz perifrastikoetan (hots, esaldi gehienetan) aurré aditz nagusia (ez amaieran). Beraz, ezezko perpausetan ez da orohar aukeran kokátzea galdegai-enfasia an amaierako posizioa. Ez, ez da horrela.

"Erderismos" (1929) aipatu bai, "Hitz-ordena Erabilera estrategikoa" ez

Joan dadin aurren-aurrena nire miresmena zatio traiektoria e Seber Altube, zeinek jakin zuen sintaktikoki evoluzionatzen harik-eta bilakatu lehenengo sintaxilaria zeinek teorizatu eta experimentatu kin baliabide sintaktiko prepositiboak an euskal hizkuntzalaritza.

Baina, gaur egun, justuki Seber Altuberen Erderismos (1929) liburua ez litzake inondik inora izan behar eguneroko referentzia praktikoa, eta hortaz ez litzake agertu behar an eguneroko vademecum bat nola den Euskara Batuaren Eskuliburua (2018). Esan nahi baita ze, gaur egun, Erderismos (1929) soilik izan beharko litzake referentzia teorikoa ki ikertzaileak.

Hala ere, eguneroko EBren Eskuliburuko "Hitzen ordena" sarreran aipatzen dute Seber Altuberen Erderismos (1929), bitarten ez duten aipatzen Euskaltzaindiaren 2011ko "Hitz-ordena Erabilera estrategikoa", zein, duda izpirik gabe, bai izan beharko litzake eguneroko referentzia praktikoa ki gaur egungo edozein profesional e euskara.

Eta hola bizi gara.

Problema ez da Altube

Aurreko sarreran ikusi dugularik nóla Altubek zuen proposatu bere galdegai-legea (besteak beste), orain irakurriko dugu nóla Luis Villasantek (1974) dioskun ze Altuberen legea neurri handi batean onartua izan da gure artean:

Urte batzuk geroago, Altube tar Seber euskaltzainak Erderismos bere liburua argitaratzen du (Bermeo, 1930). Euskera aldizkarian eta bai liburu berezi bezala ere zabaldu zen.
Euskararen joskera jatorra nola den aztertu eta ikertu nahi da liburu hunetan. Azterpen zehatza eta sakona egiten duela ezin da ukatu. Batez ere hitzak esaldi barruan eta esaldiak elkarrekin nola kateatu behar diren ikertzen du Altubek, eta idazlearentzat legeak ematen ditu.
Bere ikertze hoiek egiteko herrira, aho-euskarara jo du Altubek. Herriko euskara, Gernika inguruan berak entzuten zuena, hartu du iturburu eta eredu bezala. Hau ere ez galbahetu gabe, ordea, herrian entzuten dena ez bait da zuzen.
Hortik aterako ditu euskal joskeraren erregelak idazleentzat. Eta erregela hoiek neurri handi batean onartuak izan dira gure artean.[Villasante, Euskara idatziaren joskera. Euskal idazle zaharren gaitzestea XX. mendean, 1974:327]

Eta azpimarratu behar da ze, gaur egun ere, adibidez BERRIA egunkaria irakurriz, konturatuko gara ze Altuberen galdegai-legea osasuntsu dabilela, hala nola ze Altuberen joera garatzaileak ahaztuta  daudela. Problema, bistan da, ez da Altube. [⇶]

Altubek ez zuen zabaldu ki aditzak bere reflexioa burúz esapide prepositiboak

Ikusi dugu nóla Altubek, denborarekin, aski flexibilizatu zuen bere jarrera respektu esapide prepositiboak nola "zein" edo "zeren", konturatuaz ze halako baliabide sintaktikoak zirén lagungarriak, argigarriak eta beharrezkoak ki garatu hizkuntza. Zentzu horretan, oso azpimarragarria iruditzen zait berriro gogoratzea ze Altubek berak erabiliko zituen zenbait esapide prepositibo an modu berritzailea, erakutsiáz, alde horretatik, sensibilitate sintaktiko garatzaile handia eta jarrera proaktibo ez txikiagoa.

Baina gauza da ze Altuberen jokaera garatzaile proaktibo bezain ezezagun hori ez zen zabaldu ki alde guztiak e sintaxia, halatan ze Altubek jarraituko zuen defendatzen bere lege sintaktiko nagusia, bere legea e galdegaia, artio bere azken idatziak (ikus "Euskerari buruz", publikatua an "Euskera" aldizkaria an 1960). Hala da: Altubek ez zuen zabaldu ki aditzak bere reflexioa burúz esapide prepositiboak (eta bázela hor evoluzio bat), eta hola, jarraituko zuen defendatzen bere galdegai-legea (berak ezarria):

La regla establecida en este Capítulo (la única obligatoria en euskera en cuanto al orden que deben seguir los miembros de la oración) nos fuerza solamente, como se ha repetido, a colocar el miembro nominal inquirido, inmediatamente antes del verbo;... [Altube, Erderismos, 1929:18]       

Horko miembro nominal inquirido dá galdegaia. Baina ⇶ Problema ez da Altube. [⇶]

Seber Altuberen sen garatzaile sintaktikoa

Eta zer esaten didazue gáin ondorengo esaldia e Altube? (Altube, 1959:54):

¿Nola ez, baldin perla ori gordetzen duan maskorrik gogorrena, koskolik zaillena, euskera bera dutelarik? [Altube (1959), Euskaltzaindiari, an: Euskera. 4. libk., 54 or.]

Nik dakidala, hori da lehen aldia non den erabiltzen baldin prepositiboa afin aurkeztu perpaus bat non ematen den "-larik" atzizkia ordezta ba- partikula baldintzatzailea (Orotariko euskal hiztegian behintzat ez da agertzen halako erabilerarik).

Gauza da ze Altube, puntu konkretu horretan, saiatu zen ematen aurrerapausu bat, eta, hala eginez, eman zigun guztioi lezio bat zein ez genuken ahaztu behar. Izan ere, hala eginez, Altube ari zitzaigun erakusten nóla garatzen diren hizkuntzak.

Ez zen, gainera, aurreneko aldia non Altubek egiten zituen halako saio garatzaile praktikoak: gogoratu ⇶ Altube (1950): beste harribitxi bat, non Altubek berak erabilí zuén baizik pre eta pospositiboa, biak batera:

Idazleen izenik eztet aitatuko, ori ezpaita nere egitekoa, baizik-eta, idazle guziok, erderak eraginda agertu oi ditugun idatz-jokera txarretzaz, elkar argitu ta kontu araztea baizik. [Altube, 1950, Erderakadarik txarrenak II, Euzko Gogoa, 9-10 zenbakiak]

Antzera nola genioen an sarrera hori, ez da dudarik ezen Altuberen saio garatzaile horiek dirá harribitxiak zein dúten erakusten bidea. [⇶]

Seber Altuberena!!!! (1959)

Bai, aurreko sarreran galdetutako esaldia dá Seber Altuberena berarena, 1959ko urtarrilean idatzia ki Euskaltzaindia:

Mojetan' baita Praille ta Apaiz askotan ere, eta geiago guzi oien goi-nagusi errespetagarrietan' bada siniste illun bezelako zer bat, zeiñek agintzen baitie, euskera eztutela erabili bear, ezin bestez baizik;... [Altube (1959), Euskaltzaindiari, an: Euskera, 4. libk., 43-56]

Errepikatuko dut: Seber Altuberena!!! [⇶]

Altube (1950): beste harribitxi bat

Aurreko postean irakurri dugu nola Altubek (1951) proposatzen zigun adibidezko esaldi bat non erabilí BAIZIK pre eta postpositivoa, biak batera:

b) »(Estu ori esan), BAIZIK-ETA, au...ori ...ta bestea BAIZIK» [E:G, 8:10,19.]
[Altube, 1951]

Post honetan nahi dut azpimarratu ze Altubek berak 1950an jada argitaratua zuen textu bat non idatzia zuen estruktura bikoitz hori (pre eta postpositivoa) ez adibide modura, baizik textu modura. Hona hemen:

Idazleen izenik eztet aitatuko, ori ezpaita nere egitekoa, baizik-eta, idazle guziok, erderak eraginda agertu oi ditugun idatz-jokera txarretzaz, elkar argitu ta kontu araztea baizik. [Altube, 1950, Erderakadarik txarrenak II, Euzko Gogoa, 9-10 zenbakiak]

Altuberen saio garatzaile hori dá, nire ustez, beste harribitxi bat, zeinen distirak erakutsi bidea. [⇶]
_____________________
Irakur ere:

• Harribitxi bat: Seber Altube, defendituz eta erabiliz "aurre-ezarkinak" (valiabide prepositivoak)
• Altube (1951): oinarrizko referentzia bat 
• Altube (1951) vs. Altube (1929): BALDIN (argitzailea + expresivoa)
• Altube (1951) vs. Altube (1929): BAITA  
• Gehiago buruz BAITA ERE
• Altube (1951) vs. Altube (1929): ZERREN-ETA (arrazoi funtzionalak) 
• Altube (1951) vs. Altube (1929): BAIZIK-ETA (evoluzioa)
• Altube (1951) vs. Altube (1929): BAIZIK-ETA (probatzen) 

Altube (1951) vs. Altube (1929): BAIZIK-ETA (evoluzioa)

Post honetan nahi dut azpimarratu Altubek (1951) erakutsitako ikuspegi dinamikoa respektu euskararen hitz-ordena, zeinetan zenbait baliabide jatorriz pospositibo joanen ziren bihurtzen baliabide prepositibo egokiak ere: BERAZ, AGIAN, ORDEA, BA[edo BADA], BAIÑA -N- ... eta abar.

4n. BAIZIK-ETA - Badira, euskeraz, «conjuntivo« direlako itz batzu, jatorriz atze-ezarkintiar diruditenak, baiña gaur, aurre-ezarkintzat erabiltzea egoki derizkigunak: BERAZ, AGIAN, ORDEA, BA[edo BADA], BAIÑA -N- ... eta abar. BAIZIK itza ere, jokera orixe artzen ári zaigula dirudi, ... [Altubek (1951)]

Beraz, estruktura linguistikoak ahal dira evoluzionatu, bádaude bideak (edo mekanismoak) nondik, antza, ibiliak baitira hainbat estruktura linguistiko, eta bide horretatixe arituko zen "BAIZIK" pospositiboa ere garai hartan bertan (jokera orixe artzen ári baitzen).

1929ko Altubek gaitzestua zuen "BAIZIK" prepositiboa, ez baitzen sartzen an bere eredu teoriko-formala (non simetria formala gailentzen den gain asimetria funtzionala), baina 1951ko Altubek birplanteatuko du arazoa, eta aztertu egingo ditu "BAIZIK" prepositiboaren aukera ezberdin batzuk, euren alde onak eta txarrak, eta pentsatuz an hiztunak, aldeztuko du "BAIZIK-ETA" (ikus hurrengo posta).

Báda zer ikasi ti Altube. [⇶]
_______________________
Irakur ere:

• Harribitxi bat: Seber Altube, defendituz eta erabiliz "aurre-ezarkinak" (valiabide prepositivoak)
• Altube (1951): oinarrizko referentzia bat 
• Altube (1951) vs. Altube (1929): BALDIN (argitzailea + expresivoa)
• Altube (1951) vs. Altube (1929): BAITA  
• Gehiago buruz BAITA ERE
• Altube (1951) vs. Altube (1929): ZERREN-ETA (arrazoi funtzionalak) 

Altube (1951): oinarrizko referentzia bat

Altuberi dagokio ohorea te izán lehenego autorea argudiatzén baliabide pospositiboen muga diskursiboak, zein geldituko lirake kunplituki (erraz eta efektiboki) gaindituak baldin erabilí baliabide pospositibo horien versio prepositiboak (ikus "Harribitxi bat: Seber Altube, defendituz eta erabiliz "aurre-ezarkinak" (baliabide prepositivoak)", non agertzén Altuberen oinarrizko artikulua titulatzén "Erderakadarik txarrenak IV", 1951).

Altuberen 1951ko artikulua dá oinarrizko referentzia bat an euskal sintaxi funtzionala, hain oinarrizkoa nola ezezaguna. Eta gauza da ze artikulu hori beharko litzaké ezagutarazi, zeren handia baita bere balio zientifikoa, historikoa eta ikonikoa. [237] [⇶]
_______________________
Irakur ere:

• Harribitxi bat: Seber Altube, defendituz eta erabiliz "aurre-ezarkinak" (baliabide prepositivoak)

Harribitxi bat: Seber Altube, defendituz eta erabiliz tresna prepositiboak

Seber Altubek, 1951an, zúen idatzi beheragoko artikulua, defendituz eta erabiliz tresna prepositiboak ("aurre-ezarkinak"). Artikulu hori (deitzén "Erderakadarik txarrenak IV"), dá, gure ustez, harribitxi bat eta, esango genuke, ondo ezezaguna.

Jarraian duzu, irakurle, oso-osorik ("Erderakadarik txarrenak IV" Euzko Gogoa (II'garren urtea. 1951 gko.Azilla-Gabonilla. 11-12 garren zenbakiak):
__________________________________________________________

Erderakadarik Txarrenak

Altube-k

IV.

Nere azkenengo idatz-atala, zer onezaz bukatzen nuan: euskerazko «atze-ezarkin» asko (BAIZIK, ERE, BAlitz, dediN...), erdaldunen «aurre-ezarkin» bailirean erabiltzeko jokera dégula idazleok. ¿Zergaitik ori? Erantzun dizaiogun gaur itaun orreri.

Euskaldunok izketan ari geranean, esakun labur zamarrak baizik eztitugu erabiltzen (au, errikoi-izkera guzietan gertatzen da). Eta aitatu ditudan «atze-ezarkin» oik eta oien antzeko guziak, beti jator erábili oi ditugu, naiz-eta, erderaz, itxulitara entzun eta ésan. Ona emen olako esakunak bi izkuntza oietan:

                        Euskeraz

        (Igandean ez) «astelenean BAIZIK»
        (Ioango naiz) «astelenean ERE»
        «Biak eskola lagun izan ziraLAKO»
        «Ori guziori egia BA-litz»....
        «Lagun txarrekin ibili eztedi-N»
        «Ori ola izan-ARREN»

                         Erderaz
        (No el domingo) «SINO el lunes»
        (Iré) «TAMBIEN el lunes»
        «POR QUE los dos fueron condiscípulos»
        «SI fuera verdad todo eso»....
        «PARA QUE no ande con malos compañeros»
        «AUNQUE eso sea así»

Eta abar eta abar....

Baiña errikoi-izkeraz kanpo (au da, ikas-gai gaitzetan, sermoi aundikoietan eta abar) orrako oik baiño esakun askozaz luzeagoak erabili bearra izán oi degu, eta orduan sortzen zaigu (maiz, geu konturatzeke) euskerazko «atze-ezarkin» oik «aurre-ezarkin» biurtzeko jokera, lehia.

¿Zerk gaitu ortaratzen?

Lenengo ta bein, jakiña, erdal-joskerak, joskera onek gure belarri ta zentzua, gitxi-asko, kutsatuta idukitzeak.

Baiña bádá beste motibu bat ere, auxe: ideia bat itzez agertzeko, esakun luxe ta inguru-mari askokoa irun bearra degunean' ideia orren «semantika» zentzuna (ots, -BAIZIK, -ERE, -LAKO ta abar gramatikakiek ezagut-arazten duten zentzuna) al-bait lasterren agertu bearra séntitzen degu; gramatikaki oik beranduegi ezartea, kaltegarri ésten degu, zerren-eta berandutze orrek, delako esakun luzearen semantika zentzun ura, illunpetan iraun-arazten baitu azkenerarte. Ordea, gramatikaki oik, esakun luzearen asieran jarri ezkero' esakun oien «aurre-argilari» tzako opizioa egiten dute.

Prantzezena bezelako idatz-izkuntza zeatz eta ongi landuek, arduraz záintzen dituzte olako gramatika-legeak. Ona emen ejenplu bat:

«Le mal réside tout entier EN CECI, que la personne me rend pas 'a la personne ce que selon sa prope conscience elle le doit» (1). Esakun onetan, «aurre-argilari» opizioa, mayuzkulaz idatzi dedan gramatikakiak egiten du; jarri dezagun or «EN CECI» ordez «EN» utsik (gazteleraz oi dan bezela), eta esakun ori asko illunpetzen da.

Ona beste ejenplu bat: «L'autre observation concerne CE FAIT qu'á l'heure actuelle l'idée laíque est notre meilleur mogen d'influence á l'étranger» (1). Emen ere CE FAIT itzak áurre-argitzen du geroko guzia.

Euskeraz, erri-izkeraz, diardugunean máizen erabili oi ditugu oien antzeko «aurre-argilari» itzak; geien-geienez, «ZER» suztraiezkoak: «ZERA» «ZERTU» «ZERAGAITIK» «ZEREKO-ZERA» ta abar eta abar. Idatz-euskeraz ordea, eztegu apróbetxatzen «aurre-argilari» jator, ugari ta balio aundiko oiek eskeintzen diguten aberastasuna.

Baiña «ZER» orrezaz-kanpo ere, baditugu «aurre-argilari» oietako itz banaka batzu; ikus dítzagun:

        1o. BALDIN. - Erderaz «SI» (condicional) aurre-ezarkiñaz asitako esakun luzerik-luzeenak ere' euskeraztu génitzake, argi ta aitze-errez, aurre-argilari, BALDIN itza jarrita. Azkenengo nere idatz-atalean (E.G. 11-12, 48) lapurtar idazleen erderakada itxusi batzu aztertzen ari giñalarik' urrengo esakunau agértu nuan, zuzentze-ejenplutzat: «BALDIN gaurko gezurrak biar egi, eta gaurko egiak biar gezur biurtu litezkeala norbaitek esan Ba-leza»...

        2n. BAITA. - Baldin 1o. lege orren kontra, sortzaldeko euskal-idazleek utsik geien egin oi badute' 2n. onen kontra sartzaldekook géra pekatari bakar. Azken-aurreko idatz-atalean (E.G.9-10) ikusi génituan BAITA itz ori gaizki erabilizko erderakadak, ola: «BAITA kanpotarrak» (gaizki); «BAITA-ERE kanpotarrak» (au ere gaizki); «BAITA kanpotarrak ERE» (ongi).

Onelako esakunak, BAITA itza gabe ere, maiz eta maiz esán oi ditugu, ola: «Nai nuke ori ERE» «Irabazi ERE egin det» eta abar. Baiña BAITA itz ori, «aurre-argilari» ederra degu, batez ere esakun luzeentzat, ola: «BAITA gaurko gezurrak biar egi, eta gaurko egiak biar gezur biurtu litezkala norbaitek esan baleza ERE»...

       3n. ZERREN-ETA. - Zergaitikako esakunak -dicciones causativas-, euskeraz, urrengo atze-ezarkin oiezaz márkatzen ditugu: -LAKO «leiala daLAKO»-, BAIt- «leiala BAIta»-, eta «leiala dá-TA»-... Baiña esakun luzeetan, «aurre-argilari» itzen bat ezarri ói degu maiz, erri-izkeraz ere: sartzaldeko euskaldunok «ZE» edo «ZEGAITI-ZE»...; sortzaldekoek «ZEREN» «ZEREN-ETA» -2- «ZERREN-ETA»... Jatorriz, erdera kutsua dute zergaitikako aurre-argilariok, baiña, nere ustez, bear-bearreko ditugu, direlako esakun luzeetan, ola: «-Kontuz ibili-, ZERREN-ETA, gaurko gezurtzakoak biar egi, eta gaurko egitzakoak biar gezur biurtu BAIlitezke». [Altube, 1951]

        4n. BAIZIK-ETA - Badira, euskeraz, «conjuntivo« direlako itz batzu, jatorriz atze-ezarkintiar diruditenak, baiña gaur, aurre-ezarkintzat erabiltzea egoki derizkigunak: BERAZ, AGIAN, ORDEA, BA[edo BADA], BAIÑA -N- ... eta abar. BAIZIK itza ere, jokera orixe artzen ári zaigula dirudi, baiña nere belarriek beintzat, eztute ain gozo-esten toki-aldatze au. Orraitio, esakun luzeetan, itz orreri -ETA ezarrita' pasagarri dirudi, ola: «-Eztu ori esan-, BAIZIK-ETA, gaurko gezurtzakoak biar egi, eta gaurko egitzakoak biar gezur, biurtu lítezkeala».

Esakun ori, ola bukatuta, ¿ezta motx-zamar gelditzen? Neri ala iruditurik' olako esakun luze bi, urrengo oik bezela asi ta bukatu izan ditut:

        a) «(Eztu ori esan), EZPEREN, au...ori...ta bestea BAIZIK» [E-G.1-12,47]

        b]»(Estu ori esan), BAIZIK-ETA, au...ori ...ta bestea BAIZIK» [E:G, 8:10,19.

Baiña bi esate moduok (batez-ere bigarren au) ezin onetsi genitzake. Egokiago génituke, beraz, urrengo oik:

        c- «(Eztu ori esan), ZERA BAIZIK, au...ori...ta bestea».

        d) «(Eztu ori esan), BAIZIK-ETA, au....ori...ta bestea»
        
        e) «(Eztu ori esan), au....ori...ta bestea BAIZIK»

Guzietatik, azkenengo au degu jatorrena; baiña or, gorago esan degunez, berandu iríxten zaigu «BAIZIK» gramatikakia, eta ola, esakun ori, illun zamar agértzen zaigu azkenera eldu arte.

        5n. Erdel-izkuntzek, badituzte, bi ta iru «aurre-argilari» itzez asi esakunak, ola berbarako: «(No me enfermé por eso), SINO, PORQUE, APESAR de haberme recomendado el médico un ayuno riguroso, comí y bebí más de de lo debido».

Orra or, erderaz, iru «aurre-ezarkin»; eta eraberean' iru «aurre-argilari». ¿Nola oik, eta esakun oso ori, argi eta edo-norentzaco aitre-errez euskeraztu?

Euskera jator-jatorrez, erderazko iru «aurre-ezarkiñok,» euskerasko iru «atze-ezarkiñez» beár genituke ordeaztu, eta iru oik ere' erderazkoen itxulitara (atzekoz-aurrea) elkar jarraitzen dutelarik (1); ikus:

        A) «(Enintzan orregatik gaixotu), medikuak baru-gogor egiteko agindu-ARREN, bear baiño geiago jan-ta-edan egin nuaLAKO BAIZIK».

Au génukeala, esan det, euskal-joskera jator-jatorra; baiña, nere ustez, argiago ta aitze-errezago beste joskera au:

        B) «(Enintzan orregaitik gaixotu), BAIZIK-ETA, medikuak baru-gogor egiteko agindu-ARREN' bear baiño geiago jan-ta-edan eign nuaLAKO».

Edo-ta, B) orren asiera, ola aldatuta:

        C) «(Enintzan orregaitik gaixotu), ZERAGAITIK BAIZIK, medikuak...

Errepetitu degunez, lenbiziko joskera (A) degu jator-jatorren, baiña ez argien eta ulertze-errezen. Baiña akatz ori gora-bera, txukun-zale purrukatuek' orixe aukeratuko dute dudatzeke. Berdin egíngo dute goragoko esakunetzaz ere: nere ustez bear-bearreko diran «aurre-argilari» aietatik, bat-edon-bat beintzat (3ngo «ZERREN-ETA» noski), eztute beingo-beingoz ontzat artuko.

Ni neroni, barka-zaleago naiz olako erabagietan: beti beldur, euskaldun xeeak, eskola gutxikoak, uxatu eztitzagun; eta oietariko ditugu euskaldunik begikoenak, maitagarrienak, ots, euskaldun utsak, betieuskeraz diardutenak, euskera beste izkuntzarik eztakitenak...

Eta oiei laguntzea degu egitekorik bearrekoena, premiñazkoena, zerren-eta, euskerak biotzekoen dituan seme oik galdu ezkero' gure izkuntza maitearenak egin du.

Baditu, bai, euskerak beste premiña bear-bearrekorik asko ere: landutzea, txukuntzea, aberastutzea...; baiña, nik neronek, au ere, euskaldun-uts aien mintzatze modua, al-bait geien errespetatuz egin bear dedala uste izaten det: aiek egunero darabilzkiten itzak geiegi baztertu gabe; aiek errezen ulertu litzaketen itzak eta esakunak geiegi gaitz-etsi gabe; sarri, garbiago edo jatorrago dirudizkidan beste batzuez, ordeztu gabe.

Erremedigorik txukunenak, gozoenak... eztira beti osansungarrien izaten; eta iñoiz ere ez gurea bezela aurki litezken izkuntzeendako, au da, ERRI-IZKERA BERA ERE gureak baizen iltzeko arrisku aundian duten izkuntzeendako.

(1) Les Sources et les Courants de la Philosophie Contemporine en France, par F.BEnrubi, Paris 1933.
(2) M. Edouard Herriot-ek politika-itzaldi batean.
(3) Itz oietzaz garbi ta zeatz 'ari zaigu, P.Lafitte apiza, beronen «Grammaire Basque» irakasgarrian (paragraphe 775-776).
(4) A. tar S, «Erderismos» S 161.

Horrá originala:

[236] [⇶]

Baloraziorik gaiztoena: hori ez da euskara!

Irakurtzen ditugu hurrengo hitzak ganik Juan Garzia:

Zorionez edo zoritxarrez (halako balorazioak ez dagozkit niri), euskarak badu (eta hori gabe ez da euskara) bere egitura diogunez aski berezi eta alde batzuetatik guztiz auzo-erdaren antipodikoa. (Juan Garzia, Joskera lantegi, 1997)

eta, berrikiago Juan Garzia-k zuhurtzat jo du Altuberen aipu bat zein dan hasten honela (Zaletuen mugikorrean x). Dio:

Sarri esana da: izkuntzen arima, mintzaien benetako muiña, beuren Gramatika dala. Itzak, itz zaarrak, itz berri txukunak maitagarriak ditugu. Nik neuk, nere jaioterriratzean, lengo euskal itz zar bat edo beste orain erderatikoaz ordeztuta entzuten dedanean, benetan min artzen det, biotzean zarrastada mingoitza nabaritzen det. Baña milla bider mingoitzagoa, euskal Gramatika jatorrari dagozkion itz-jokoak, erderatikoz edo erdera kutsudunez ordeztuta entzun oi ditudanean; gaitz au ilgarriago baita izkuntzentzat. (Altube, 1950)

Dio Juan Garziak ze berari ez dagokio egitea baloraziorik burúz zoriona edo zoritxarra on euskararen egitura. Baina, jarraian, agertzen da arras kezkaturik zatio evoluziobidea on euskararen egitura hori bera. 

Ea ulertzen dudan: ez dagokio baloratzea euskararen egitura baina etengabe ari da baloratzen euskararen egitura, eta ez soilik baloratzen baizik propósatzen egitura garziar arazotsuak (adibidez, mahomarena: sujetu-mintzagai postverbalak afin arindu aditz-aurreko materiala) ordezon egitura bere-ustez kalkatuak, zein diran hain literarioak nola herritarrak (adibidez, galdegai postpositiboa).

Jakina, kontua ez da ...

... ahalik eta erdalantzekoen bihurtzea euskara, lehiakorra izan dadin mundu eleanitzean. (Juan Garzia)

baizik euskararen beraren potentzia komunikatiboa garatzea. Estruktura sintaktiko potenteenak ez dira inorenak, dira guztionak.

Ez, ez: Juan Garziak egiten ditu balorazioak etengabe (dagokion bezala), eta egiten ditu proposamenak etengabe (zoritxarrez, gehienetan okerreko norabidean), hainbateraino non lasai askoan mintza gaitezken burúz sintaxi garziarra, zein dan gaur egun hain kaltegarria nola izandu zan bere garaian sintaxi altubetarra ti Erderismos (1929). Egia esan, sintaxibide bi horiek oso antzekoak dira: Altubek egin zuen bere teoria zurruna, eta Garziak berea, oso zurruna ere, gainera bilatuz ustezko soluzioak zeinetan ez dagoen baizik desoreka eta estuasun.

Euskararen munduan, euskararen egoeran, balorazio kaltegarririk bada, hori da esatea: hori ez da euskara! [171] [⇶]

Xabier Errotetak buruz euskararen tradizionea, Euskaltzaindiaren papera, Altuberen eredua, ...

Irakur hurrengo komentarioa ganik Xabier Erroteta burúz tradizionea, Euskaltzaindia, Altube-ren eredua, eta inguruko kontuak (komentarioa atera dut ti bloga on Erramun Gerrikagoitia: referentziak):

Adiskideak,

Ez dut arraberritu nahi aurreko thread edo diskusione–hari pesadilleskoa, zeinaren azken uztarkoetan ikusi eta irakurtu ahal ukan baitugu denetarik, eta ez beti ere sotilenetarik. Bizkitartean, emana naukonez hitza Lavin jaunari igorriren niola erantzuna hark eni korteski pausatutako zonbait galderer, nahi nuke orain bete ene hitza ahal bezain labur eta doi.

Goazen beraz aitzina.

“Cer gatic dira hain different euskara batu pro-ez_daquigu_ongui_cer hori eta ceuc hain elegantqui erabilcen duçun euscará?”

Zeren bi modelo edo eredu diferentari atxekitzen baitzaizte. Euskara batuak hartuak ditu beretzat modelo prosodiko sintaktiko lexiko batzuk eta nik hemen izkribatzeko hartuak ditut enetako beste batzuk. Hortik heldu da diferentzia.

“Dena da casualitatea?”

Ez da kasualitatea. Da modelo diferentak hautatzearen ondorio naturala.

“Cergatic uko eguiten deraucote Euskaltzaindiac eta' iratzizco traditioneari beçala ahozcoari ere?”

Ez dakit. Hein batean bederen uko egiten diotena bistan da, bainan arrazoina ez nekike erraiten xuxen. Ene ustez faktore anhitz elgartzen dirade ondorio hits horretara arribatzeko eta segur beharko litake egin analisi bat exhaustivoa arrapostu bat funtsez emaiteko. Nik abantzatzen ditut zenbait arrazoin posible, memento hunetan gogora heldu zaizkidanak:

- Euskararen idatzizko tradizionea multiplea da bainan batua, definizionez, singularra. Tradizione horiek bana-banazka harturik indartsu eta konplet dirade, baina elgarrekilan nahasirik eman dezakete sikulusaltsa bat ezin irentsizkoa, artifizialez eta ineditoz. Euskalkiak ez dira letxuga mota differentak zeintzuk nahasten ahal baitirade nolanahika salada hazkor eta zalegarri bat moldatzeko, eta are gutiago nahasketa hori bururatzen bada hamar urteko epean. Nahi dut sinhetsi Euskaltzaindiako aitagoiek nahi ukan zutela tradizione anitzen sintesi bat egin baina ez dutela erreusitu, besterikgabe.

- Gauza jakina da batuaren egitamua finkatzerakoan kriterio soziolinguistikoak eta demografikoak ere hartu zirela gogoan, eta horiek menturaz ez dira beti kriterio egokienak koiné edo mintzaira komun bateratu baten oinarriak finkatzeko.

- Oro har, ez da sobera aintzat hartzen euskal literatura zaharraren tradizione aberatsa, eta hura errotik ezagutu gabez aisago pasatzen dira presentean ikusten diren zabarkeriak. Euskaltzaindiak beharko luke tradizione hori sustatu eta indartu, eta nahiz eta lan zerbait egin duen gure klasikoen textuak editatzen eta jendearen eskuetaratzen, langintza philologiko horretan axolduri bezain axolakabe agertu da jakitate hori bere deliberoetan aplikatzen eta euskaldunen artean prezarazten eta sozializatzen.

- Gure tradizionea aski untsa ez ezagutzeak berekin ekarri du sobraniako sumisione bat Euskaltzaindiaren autoritatearekiko. Anitz gauza onhartu dira zeren Euskaltzaindiako zonbait lagunek hala erabaki dute eta kito. Adibidez, nik ene denbora guztian sekula ez dut irakurri euskal izkribatzaile klasikoen textuetan “-tzear” atzizki edo sufijoa, zein beti ageri baita “-tzer” forman. Bizkitartean, norbaitek dekretatu bide du “-tzear” behar dela izkribatu eta ordu beretik forma klasikoa zokoratua geratzen da. Ene ustez holako eta antzeko –eta puskaz graveagoko- bertze anitz mila kasutan beharko litzateke egon debate zabalago bat eta libertate gehiago opzione zenbaiten artean kontrastez eta persuasionez aukeratzeko, eta ez soilik manu hutsez. Azen ontzeko, gure artean manuak heldu dira goitik behera eta prozedura horrek arrunt itotzen du hizkuntza aferak adosteko piramidearen zolan beharrezkoak lirateken debateak. Sanedrinaren metodoa hautatu dute euskara batuaren aitagoiek beren lana egiteko, eta hori biziki gauza lanjerosa da ikusirik gidari horietako batzuen limitazione intelektual evidenteak.

- Batuaren erraietan bizi da mormotxa bat asekaitza eta mortala: purismoa. Euskaltzaindiako doktoreek uste ukan dute xixare osasuntsua dela eta gure mintzairaren barneak agente patogenoetarik libre atxikitzen dituela, bainan funtsean diagnostiko ezinago okerra egin dute eta gure mintzairaren giharrak sendo eta puxant begiratu behar zituenak berak ari ditu karraskatzen, erkinarazten eta gosez hamikatzen, halako maneraz non sendagailua behar zena finean hilgailu bilakatu baitzaiku.

“Euscararen litteratur traditionea eçagutzen dugunoc, eta Giovannic ongui eçagutzen duela emaiten du, jaquin ba daquigu goal bat sarthu deraucotela euscarari eta euscal culturari.
Cein da çure eritzia?”

Akort niz zurekin. Gol bat sartu daukute, horrela erran ahal badadi. Bizkitartean, uste dut mila aldiz errazago zela gol hori sartzea ezenez-eta ez sartzea, erran nahi baita, gauzak gaizki egitea ezenez-eta modelo linguistiko eta prozeduramental egoki eta inpekable bat ardiestea lehen bermakoan. Hori izango zen erreusimendu bat kasik mirakuiluzkoa ikusirik gure hizkuntza eta populuaren fragmentazione izugarria eta ideologiaren interferentzia brutalak euskal linguistikaren munduan (cfr. Giovaniscot eta Joseph Anthonyren zenbait kommentario).

“Cergatic euskara batua da den beçalacoa?”

Halakoxea erditu zutelako moldatu zutenek. Zertako hautatu zuten molde hori eta ez bertze bat da koska. Arrapostua berek dakite.

“Ez al dugu euscaldunoc gauça hoberic mereci?”

Euskaldunok merezi dugu soilik zer ere baikara kapable ardiesteko eta hura. Nehork ez dauku emanen bixkotxa ahora guahurk ez badugu lehenik labean ezartzen.
“Dena ecin da casualitatea içan!”

Kasualitatearen eta nezesitatearen arteko dema filosofikoaz mintzatzeko ez naiz kapable. Mintza bitez filosofoak horretaz.

“Cer daduca positivotic euscara batuac?”

Euskara batuak du positivorik ezen potentzial bat emaiten duela Euskal Herriko xoko guztietako euskaldunek ukan dezaten moien bat elgar konprenitzeko euskaraz.

“Ceren niri personalqui euskara batua erdara (edocein erdara) baino arrotzagoa guerthatzen baitzait.”

Konprenitzen dut sentipen hori ezen niahurk ere patitu baitut maiz aski. Ene kasuan batuaz izkribatu textuetan fastikagarrienik atzemaiten dutana da hizkera horren modelo prosodiko eta estilistikoaren pauperrimotasuna eta bere struktura sintaktikoen rigidotasun antihistorikoa, hainbatez deitoragarriagoa zenbatez eta denok baitakigu ezen euskara idatziaren sintaxia iragan mendetan izan dela izugarri suple, malgu, libre eta jostakina. Orain aldiz fluidotasun jostakari bezain emankor hori zebatu, hezi, zikiratu, ito eta sakrifikatu egin da Altube eta bertze zonbaitek imajinatu teoria absurdo batzuen aldarean, zein baita araztasun mitikoaren aldare idolatriko galgarria.

Halere, ez genuke ahantzi behar euskalduner beren euskalkitik lekoreko euskalki guztiak maiz gertatu zaizkiela beren herriko erdara baino arrotzagoak. Zentzu horretan euskara batua zuretzat erdara baino arrotzagoa gertatzea ez da mirakulu, zeren erdaraz eskolatu, sozializatu, enplegatu eta hazi zaren eta ez batuaz (pentsu dut hala izan ditakela zure eta bertze anitzen kasuan, nahiz ez zaitudan ezagutzen personalki).

Xabier Erroteta.

[134] [⇶]

Galdegai-legea: ezta galderantzun idatzietan ere

Galdegai-legea zeharo gailendu da an XX. mendeko euskara idatzia, eta hala izan da an textuinguru linguistiko guztiak. Hala ere, edo akaso horregatik, zenbait hizkuntzalarik zehaztu dute ze (ustezko) galdegai-legea ez da aplikagarria an zenbait textuinguru komunikatibo aski orokor, hala nola narrazioa.

Ikus Koldo Mitxelenak zer dioskun burúz puntu hau an bere "Galdegaia eta mintzagaia euskaraz" (an "Sobre historia de la lengua vasca", 656. or.), non dún aipatzen Patxi Goenagaren iritzia ere:

... , haren [Altuberen] oinarrizko iritziaren ondoren, baiezko eta ezezko perpausak (hobe, agian, esaldiak) gertatu edo, maizago, gertakizun diren galderen erantzun gisa ulertzen eta moldatzen ditugu. Moldamodu horrek ez luke, beraz, balio, berez behintzat, eske eta aginduak aditzera ematen direnerako, ezta ere bihotz barruan irakiten daramakeguna bridarik gabe isurtzen zaigunean. Edo, berdin dena, itsumustuko eta heriosuarreko ahapaldiak artoski eratzen ditugunean hotz-hotzean.

Direlako lege horiek ez dute ere balio ez gogoetan ari garenerako eta ezta ere kontu kontari mintzatzen denarentzako. Begira zer dioen honetaz Patxi Goenagak atera berri duen liburuan: “Galdegaiaren legea batez ere perpausa laburretan eta elkarrizketetan errespetatu ohi da, galdera-erantzun bidez ari garenean, alegia ... Narrazio kutsua dagoenean ere, ordena libreago gelditzen da galdegaiari buruzko lege honetatik (...)”.

“Hemen [narrazio kutsua dagoenean] ez dela errespetatzen dirudi –gehitzen du- galdegai kontua”, eta nik ere ezetz esango nuke, eta ez dela errespetatzen, gainera, ez dagoelako errespetatzeko premiarik.

Esan nahi baita ze Mitxelenak eta Goenagak nahikoa mugatzen duté (ustezko) galdegai-legearen eragina: “... batez ere perpausa laburretan eta elkarrizketetan errespetatu ohi da, galdera-erantzun bidez ari garenean, alegia ...”.

Nahiz gaur egungo idatzietan galdegai-legea aplikatzen dén baita narrazioetan ere (salbuespeneak salbuespen), saiatuko gara erakusten, ondorengo mezuetan, nóla euskararen idatzi zaharretan (Azkue baino lehenagokoetan) ez zen erabiltzen (ustezko) galdegai-legea ezta erantzun esplizitoetan ere. [133] [⇶]