ostirala, otsaila 21, 2020

Oihenart (1657): "¡Oy zerik du sudurra! / ez egia ez apurra."

Atzoko sarreran mintzatzen ginén, besteak beste, buruz atzizkiá "-egi", zein, atxikia doalarik, ez den hain erraz lekuz-mugitzen (adibidez ki posizio burulehena) nola hitz aske bat nola dén "lar" edo "sobera" bera. Baina, Azkuek zehazten digunez (an Morfología Vasca, 1925:18) , Oihenartek eskaini zigún ondorengo erabilera interesgarri eta ondo zaharra (1657):
Egi.
Oihenart elevó a este sufijo graduativo a la categoría de nombre sustantivo.
¡Oy zerik du sudurra!
ez egia ez apurra.
Oh! de qué tiene la nariz! ni demasiado (grande) ni insignificante. (Oih. 159-22.) [Azkue, Morfología Vasca, 1925:18]
Hor dugú "-egi" askatua ("egi"), nondik jada askoz errazago antzeman liteké bere erabilera prepositiboa:
egi-a = egi handia (= handiegia)
nahiz, gauza da ze, "egi" prepositibo hori ez da hain aukera ona, zeren nahas liteke kin zerbait referitua ki "egia" (esan nahi baita kin izená "egia" zeini higatu zaio "a" organikoa: "egi handia" = "egia handia").

Gainera, báda hor "lar" prepositibo monosilabikoa. []

Etiketak:

asteazkena, otsaila 12, 2020

Eta hortxe dago "aizun" adjektiboa, hizkuntza aberasten

Mintzo ginen atzo nóla "aizun" eta "izun" adjektiboak eskura dauzkagun an hiztegia e-Euskaltzaindia. Eta, orain, ikus dezagun Anjel Lertxundi-k nóla darabilen "aizun" adjektiboa an bere artikuluxka titulatzén "Isiltasuna" (Berria, 2014):
Zalaparta mediatikoaren erdian, isiltasunaren oihartzun ozena: nahikoa da; asko jokatzen ari gara; ez gaude prest amesgaiztotik aterako gaituen bakea zapuzteko, ez dugu gure ametsa helburu aizunen bazka ikusi nahi. [Anjel Lertxundi, 2014-01-12]
Eta hortxe dago "aizun" adjektiboa, hizkuntza aberasten. []

Etiketak:

ostirala, urtarrila 24, 2020

Azkue (1925): "...el curioso fenómeno de adhesión del elemento epentético"

Aurreko bi sarreretan (hau eta hau) aipatu dugú Azkue an bere "Morfología Vasca" (1925), non, ikusten genuenez, esaten zuén:
Si alguien se valiera de keriak por vicios y gailu por aparato no haría otra cosa que servir de instrumento consciente a evoluciones inconscientes que se sienten venir. Esos cuatro elementos tasun, kari, koitz y kizun, empleados como vocablos independientes, son más bien asun (de ondasun, osasun, maitasun, erasun), ari, oitz (de esto solo tengo probabilidad) e izun; no siendo la t en el primero y la k en los tres últimos otra cosa que elemento epentético. Sin embargo, el valerse de tasun por cualidad, koitz por múltiplo, kari por causa ... y kizun por objeto final es muy conforme al genio de la lengua.  [Azkue, 1925:18-19]
Justuki horren jarraian, Azkue mintzo zaigu buruz mekanismoa bera, eta ematen dizkigu beste zenbait adibide
Los vocablos, que en su evolución llegan a sufijos, al recuperar algunos de ellos su primitiva categoría morfológica, sufren el curioso fenómeno de adhesión del elemento epentético y convirtiéndose este en prótesis tenemos a koi por oi significando «aficionado» en la frase suletina enüzü koi no me gusta; talde por alde «gente, muchedumbre» en varios dialectos; kondo por ondo residuo y tambien el chiquitín de casa en B y G; tegi por egi en varios dialectos «lugar cerrado» y aun «muchedumbre». Por ume restringiendo su significación de «niño» a la de «cría» decimos en B kuma, kume y aun kumak las crías. Erdiak significa «medias horas» en Gernika (B) dicen terdiak. Tartean artu se dice por artean artu coger en medio.  [Azkue, 1925:18-19]
Hau guztia (hala mekanismoa bera, nola Azkueren komentarioak) iruditzen zaigu beste harribitxi bat. []

Etiketak: , ,

osteguna, urtarrila 23, 2020

Azkue (1925): "..., el valerse de 'tasun' por 'cualidad', 'koitz' por 'múltiplo', 'kari' por 'causa' ... y 'kizun' por 'objeto final' es muy conforme al genio de la lengua."

Atzoko sarreran azpimarratzen genuen nóla Azkue mintzatu zén buruz aukera hen erabilí kontzienteki euskararen mekanismo linguistiko bat zeinen arartez sortzen ziren elementu linguistiko askeak (normalean izenak, baina ez soilik izenak) abiatuz tikan elementu atxikiak (nola sufijoak edo hitz konposatuak kin soinu epentetikoak). Azkuek, justuki gerota esán atzoko hitzak, eusten dio ki ideia (mekanismo) hori bera, gaineratuz ondorengo hitzak ere (Morfología Vasca, 1925):
Si alguien se valiera de keriak por vicios y gailu por aparato no haria otra cosa que servir de instrumento consciente a evoluciones inconscientes que se sienten venir. Esos cuatro elementos tasun, kari, koitz y kizun, empleados como vocablos independientes, son mas bien asun (de ondasun, osasun, maitasun, erasun), ari, oitz (de esto solo tengo probabilidad) e izun; no siendo la t en el primero y la k en los tres últimos otra cosa que elemento epentético. Sin embargo, el valerse de tasun por cualidad, koitz por múltiplo, kari por causa ... y kizun por objeto final es muy conforme al genio de la lengua.  [Azkue, 1925:18-19]
Hortaz, Azkuerentzat, mekanismo hori, nondik sortú elementu askeak tikan elementu atxikiak, dá muy conforme al genio de la lengua. Dá, duda gabe, euskararen mekanismo bat, euskararen mekanismo propio bat, zein erabil daiteke baldin ikusi egoki. []

Etiketak:

asteazkena, urtarrila 22, 2020

Azkue (1925): "...servir de instrumento consciente a evoluciones inconscientes que se sienten venir"

Azkuek dio an bere "Morfología Vasca" (1925):
Si alguien se valiera de keriak por vicios y gailu por aparato no haria otra cosa que servir de instrumento consciente a evoluciones inconscientes que se sienten venir [Azkue, 1925:18-19]
Aipu arras interesgarri horretan, Azkue mintzo da buruz aplikatú kontzienteki euskararen mekanismo bat nondik sortzen dira hitz askeak tikan atzizkiak, jarraituz honako ibilbidea:
Sarrera honetan azpimarratu nahi nuen nóla Azkue mintzo zaigu buruz aplikazio kontzientea hen mekanismo hori. Eta, egoki ikusten bada, zergátik ez? []

Etiketak: ,

asteartea, urtarrila 21, 2020

Azkue: "-Ide (...) es evidentemente el nombre IDE"

Atzoko sarreran genioen ze, Mitxelenarentzat, "-ide" etorriko litzake tikan "-kide":
... cuando se ha perdido una consonante en la inicial del segundo elemento: (...); Sauguis bidaide "compañero de viaje", gogaide "correligionario", de -kide, etc. [Mitxelena, FHV, 1990:116-117]
Bestalde, "ide" askea ere existitzen da (OEH):
ide.
Tr. Atestiguado en textos antiguos vizcaínos, y más tarde en Cardaberaz, CrIc (en la var. ida), Añibarro, Astarloa, J.J. Moguel y autores meridionales del siglo XX, principalmente vizcaínos.
1. (Vc... ap. A; Lar, Añ, H (+ h-)), ida.
"Coetáneo" , "contemporáneo" Lar. "Los que son de una edad" Ib. "Igual en edad y otras calidades" Añ. "Los que son de un tiempo" Ib. " Adinez, handitasunez, indarrez, gogoz, iakitatez ideak, égaux d'âge, de taille, de force [...]" H. "Égal, pareil. Iderik eztu, il n'a pas son pareil" Ib. "Igual" A. v. 1 idea, kide.
[Peru Garziak] egin dau andra Marina Arrazolako. / Ezkon bekio, bere idea dauko. (Milia de Lastur). TAV 3.1.5, 75. Larrea Burgos baño obea, Toledoren idea. RG A 50. Ire ideaz ezko adi ta axa ondo beti. RS 240. Edozein bere ideaz. Ib. 489. ... [OEH]
Eta gauza da ze Azkuek ez du dudarik ezen "-ide" atxikia dator tikan "ide" askea (DVEF):
-Ide (c),
sufijo que equivale al prefijo latino con-, co- = Es evidentemente el nombre IDE. [Azkue, DVEF, 1905-1906]
Ikus ere "-kide":
-Kide (c,...),
equivale al prefijo latino con- y es el mismo sustantivo IDE o su variante KIDE. [Azkue, DVEF, 1905-1906]
Hor kabituko litzaké pensatzea ze "ide" izena dá aurrenekoa, gero etorriko litzaké "-ide" atxikia, hala nola bere aldaera kin "k" epentetikoa: "-kide" (nola, adibidez, an "-(k)eta" edo "-(k)era"), gero "-kide" askatuko litzaké, emanez "kide" soltea, zein berriro ere atxiki liteke.

Horrela ikusita, "-kide" etorriko litzaké tikan "-ide", berdin nola "-keta" tikan "-eta", edo "-kera" tikan "-era".[]

Etiketak: ,

osteguna, urtarrila 16, 2020

Azkue (1925): "ara" (izena) > "-kara" (sufijoa) > "kara" (izena)

Atzokoan aipatzen genuen, eta orain azpimarratu nahiko genuke, hóri joan-etorria arten izena > sufijoa > izena zein Azkuek deskribatu zuen an bere "Morfología Vasca" (1925) afin azaldu a existentzia on "ara" (edo "era") jatorrizko izena (bere ustez) eta "kara" (edo "kera") versio derivatua: 
EI sustantivo kara que en varios dialectos se usa como «aspecto, traza» fue sin duda originariamente ara «manera, modo», variante del occidental era; y al pasar a sufijo se le agregó la epentética k, llegando a tener, al retroceder a su puesto primitivo de tema nominal, la misma forma que tuvo como sufijo: kara. [Azkue, 1925:19]
Horrek ondo ilustratzen du hóri pasabide bidirekzionala zein existitu ahal dá arten izenak, sufijoak, eta bestelako partikulak ere. []

Etiketak:

asteazkena, urtarrila 15, 2020

Zein izan zen lehenago: izena edo sufijoa?

Azken sarreran Erramun Gerrikagoitiak planteatzen du ondorengoa:
Guc hemen euscara occidentalean ba daucagu verba bat asqui zabaldua zein egun beharbada galtzen ari da an generatione gazteac zeren da gutiago entzuten orain ezi lehen eta da: era. Halan esan ahal duzu
"hori da era desegoquia aguertzeco publicoan".
Verba hori, era, sortua date ti kera, beharbada. Zeren hor ditugu ere pausukera, ibilkera, eguikera, verbakera, eskaera, esakera, doblakera (doblatzeco modua), ... [EG]
Galdetu izan bagenio ki Azkue, hauxe esango zigun (an bere MV):
Z) Era, kera. EI vocablo era «acto, ocasión, oportunidad" ha dado lugar a este sufijo en vocablos como egieran al hacer, etorreratik desde la venida, así como en la acepci6n de «manera» ha dado origen a azaiera (B) educaci6n.

Con la epentetica k nacen vocablos como edakera, acto de beber, yakera acto de corner, yoakera ida, acto de ir, y aunque algunos, como se dijo y cit6 en el Diccionario, dan a era la acepci6n de modo, hoy muchos tienden en el pueblo mismo a repartir semanticamente -era y su correspondiente -kera: egiera momento de ejecuci6n y egikera conducta, modo de ejecutar; ibilera andanza e ibilkera porte; egoera estancia y egokera postura ... y otros que se citaran en la Derivación. [Azkue, 1925:14]
eta honako bilakabidea izanen genuke: "ara" (izena) > "-kara" (sufijoa) > "kara" (izena): 
LL) EI sustantivo kara que en varios dialectos se usa como «aspecto, traza» fue sin duda originariamente ara «manera, modo», variante del occidental era; y al pasar a sufijo se le agregó la epentetica k, llegando a tener, al retroceder a su puesto primitivo de tema nominal, la misma forma que tuvo como sufijo: kara. [Azkue, 1925:19]
Azkuek, gainera, konsideratzen ditú "kara", "ara" edo "era" jatorriz euskarazkoak:
¿Quién sabe si las voces vascas, tenidas por de origen románico, no todas cuentan, para ostentar su filiación, con tanta probabilidad como tiene ese nuestro kara para creerle padre del griego kara «cabeza»? [Azkue, 1925:19]
edo mintzatuz buruz "manera" hitz romanikoa:
(1) Este mismo vocablo, que tiene por tema el latino manus, parece formado de este nuestro sufljo -era. [Azkue, 1925:112]
Hortaz, Azkuek esango zigun ze, duda gabe, "era" hitza izan zen lehenago, eta gero derivatuko zirén "-era", "-kera" sufijoak. Gainera, "era" ez zen izanen mailegatua, eta egon ziteken an jatorria hen "manera" romanikoa.

Mitxelenak, ordea, beste ikuskera bat dauka, nola ikusten genuen hemen (FHV 1990:247-248):
Por lo que respecta a k- , existe un sufijo vasco -(k)eria que unido a adjetivos denota cualidad con matiz peyorativo, que por las apariencias procede del románico -eria (cast. tontería, bellaquería, etc) y cuya oclusiva inicial se deberá a división equivocada de modelos romances. No es muy distinto lo que sucede con occid. -(k)era, otro préstamo al parecer, y con el com. -(k)eta, que es además muy frecuente en la toponimia (-keta está casi limitado a la posición tras sibilante) e importante en la conjugación vizcaína: desde Schuchardt se piensa, aunque quedan graves dificultades, que procede del lat. -eta, plural del colectivo -etum. [Mitxelena, FHV, 1990:247-248]
Esan nahi baita ze, jarraikiz Mitxelena, "-(k)era" izan liteké (al parecer) mailegua (nola aipatutako beste bi atzizkiak), nondik, hortaz, gero askatu beharko zén "kera" izena, eta, akaso, "era" izena ere, izanki aurrena sufijoa eta gero izena.

Zein izan zen lehenago: izena edo sufijoa? Ez dirudi hain argi, nahiz, bai Azkueren bidetik eta baita Mitxelenaren bidetik ere, argi dirudiena ze justuki "kera" eta "kara" izenak sortu beharko zirén tikan sufijoák "-(k)era" eta "-(k)ara".  []

Etiketak: , ,

asteazkena, urtarrila 01, 2020

Azkue (1925): "... dos ejemplos del sufijo -tako 'para', ennoblecido en su categoría gramatical."

Aurreko sarreran, mintzatuz buruz "tako" nominalizatu askea, aipatzen genuén Orotariko Euskal Hiztegia, non, bere aldetik, aipatzen zutén Azkueren hiztegi hirueleduna ("Diccionario Vasco-Español-Francés"). Orain hona dakargu zer dioen Azkuek berak an bere "Morfología vasca" (1925) buruz "tako" hori:
A) En el precioso libro de Refranes y Sentencias hay dos ejemplos del sufijo -tako "para", ennoblecido en su categoría gramatical. Takok deroat dodana neure etxerean zeyara el fin (el para, literalmenle) me lleva lo que tengo desde mi casa al mercado. Orok dogu ardura bat ta guztia takoentzat todos tenemos un cuidado y todo ello para los fines. (Refr. 82 y .555). [Azkue, 1925:16]
Hor dugu, beraz, "tako" askea, soltea, izen bihurtuta, edo Akuek dioenez, nobletua an bere kategoria gramatikala. []

Etiketak:

asteartea, abendua 31, 2019

"tako": "Para, usado como sustantivo" A (OEH)

Atzoko sarreran aipatzen genuen nóla, "Refranes y Sentencias" (1596) liburuan, agertzen zaigu "tako" postpositivoa, baina izen bihurtuta. Honela jasotzen du erabilera hori Orotariko Euskal Hiztegiak:
tako.
(A, que cita RS).
"Para, usado como sustantivo" A.
Takok deroat dodana neure etxerean zeiara. "Para me lleva lo que tengo de mi casa al mercado" . RS 82. Orok dugu ardura bat ta guztia takoenzat. "Todos tenemos un cuidado y todo para el para" . Ib. 533. 
"A" laburdura horrek esan nahi dú Azkue ("Diccionario Vasco-Español-Francés"). []

Etiketak:

igandea, martxoa 30, 2008

Galdegai-legea: ezta galderantzun idatzietan ere

Galdegai-legea zeharo gailendu da an XX. mendeko euskara idatzia, eta hala izan da an textuinguru linguistiko guztiak. Hala ere, edo akaso horregatik, zenbait hizkuntzalarik zehaztu dute ze (ustezko) galdegai-legea ez da aplikagarria an zenbait textuinguru komunikatibo aski orokor, hala nola narrazioa.

Ikus Koldo Mitxelenak zer dioskun burúz puntu hau an bere "Galdegaia eta mintzagaia euskaraz" (an "Sobre historia de la lengua vasca", 656. or.), non dún aipatzen Patxi Goenagaren iritzia ere:
... , haren [Altuberen] oinarrizko iritziaren ondoren, baiezko eta ezezko perpausak (hobe, agian, esaldiak) gertatu edo, maizago, gertakizun diren galderen erantzun gisa ulertzen eta moldatzen ditugu. Moldamodu horrek ez luke, beraz, balio, berez behintzat, eske eta aginduak aditzera ematen direnerako, ezta ere bihotz barruan irakiten daramakeguna bridarik gabe isurtzen zaigunean. Edo, berdin dena, itsumustuko eta heriosuarreko ahapaldiak artoski eratzen ditugunean hotz-hotzean.

Direlako lege horiek ez dute ere balio ez gogoetan ari garenerako eta ezta ere kontu kontari mintzatzen denarentzako. Begira zer dioen honetaz Patxi Goenagak atera berri duen liburuan: “Galdegaiaren legea batez ere perpausa laburretan eta elkarrizketetan errespetatu ohi da, galdera-erantzun bidez ari garenean, alegia ... Narrazio kutsua dagoenean ere, ordena libreago gelditzen da galdegaiari buruzko lege honetatik (...)”.

“Hemen [narrazio kutsua dagoenean] ez dela errespetatzen dirudi –gehitzen du- galdegai kontua”, eta nik ere ezetz esango nuke, eta ez dela errespetatzen, gainera, ez dagoelako errespetatzeko premiarik.
Esan nahi baita ze Mitxelenak eta Goenagak nahikoa mugatzen duté (ustezko) galdegai-legearen eragina: “... batez ere perpausa laburretan eta elkarrizketetan errespetatu ohi da, galdera-erantzun bidez ari garenean, alegia ...”.

Nahiz gaur egungo idatzietan galdegai-legea aplikatzen dén baita narrazioetan ere (salbuespeneak salbuespen), saiatuko gara erakusten, ondorengo mezuetan, nóla euskararen idatzi zaharretan (Azkue baino lehenagokoetan) ez zen erabiltzen (ustezko) galdegai-legea ezta erantzun esplizitoetan ere. [133] []

Etiketak: , , , ,