Zéin litzake zaharragoa "tik" edo "ti"?

Aurreko sarreran erabili ditugú bai "tik..." eta bai "ti..." partikula burulehen ablatiboak (adieraziz nóndik), zein derivatzen diren ti euren kide postpositiboak ("...-tik" eta "...-ti"). Baina, zéin forma litzaké zaharragoa: "tik" edo "ti"?

Ba, zaharragoa litzaké... "ti".

Honela diote Azkarate-k eta Altuna-k an euren "Euskal morfologiaren historia" (2001), erabiliz iritziá on Mitxelena:

... -ti da forma zaharra eta -k gero erantsitako elementua (edo elementuaen aztarna), nahiz ez zitzaion leku guztietan berdin erantsi (bizkaieraz edo zubereraz askoz gehiagotan gorde da -ti Erdialdeko euskalkietan baino). Gainera, bazter dialektoak izan ohi baitira maiz arrasto zaharrenak gordetzen dituztenak, arrazoi bat gehiago dugu -ti zaharragoa dela pentsatzeko.

Erantsi zaion elementua, bestalde, -ka, aditzondoak sortzeko atzizkia dateke Mitxelenaren ustez. Landuchiok por-en ordain -gati eta -gatika ematen ditu, eta "de villa en villa" honela itzultzen: lekutika lekura. Etxeparek zerutika (III, 48) dio. (...) Beraz -ti + -ka zen antzina eta gero -a galdurik -tik gelditu zen. [Azkarate eta Altuna, 2001:129]

Horren arabera, "...-ti" litzaké zaharrena, gero agertuko zén "...-tika", eta geroago "...-tik" eta baita "...-tikan" ere. Eta horietarik edozein ere erabil liteke afin sórtu ablatibo burulehak: "ti...", "tika...", "tik..." edo "tikan...", non "tikan..." horren bukaerako inesiboak gogoratzen digún "arean..." muga-adlatiboa. [544] [>>>]

"arean" = "harik" = "hartatik", baina orain fosilizatua nola adverbioa

Erramun Gerrikagoitia dú galdetzen an atzoko sarrera:

Munguia inguruco euscaran erabilten da "arean" adierazteco "zeozer". Halan, galdetuz ¿badaucazu diruric? erantzuten ohi da, bai arean edo bai areantchu. Ba al du honec "arean"-ec loturaric kin commentatzen ari garen "arean"?

Bai, hitz berbera da:

arean (V-ple-arr-oroz ap. A; Lar Sup, Añ). Etim. Se trata en su origen de la forma arcaica (suf. -rean) de ablativo del dem. de tercer grado. [OEH]

zein, noiz gáldu bere funtzionalitate ablatiboa, jarraitu zen erábiltzen, inertzia hutsez, fosilizaturik an zenbait esamolde, nola, adibidez, hori zeintaz ari garen:

1. (En frases negativas). Nada. "Nada" Lar Sup ( RS). "Arean ez, nada" msOch. [...] (En frases afirmativas o interrogativas). Algo. "Arean (nada) algo" msOch. "Quelque chose. Arian daukazu?, avez-vous quelque chose?" vEys.  [OEH]

Esan nahi baita ze, garai batean, "arean" hori izanen zén beste ablatibo bat, kasu horretan aplikatua ki erakusle bat:

Emaidazu arean = Emaidazu harik = Emaidazu hartatik.

eta gauza da ze, gerora, noiz joan deságertzen jatorrizko zentzu ablatiboa, eta diogunez inertziaz, jarraitu zen erábiltzen esamolde zehatz hori, mantenduz formalki ablatibo zaharra, baina berrinterpretaturik nola adverbioá on kantitatea:

Emaidazu arean = Emaidazu zeozer.

Izan ere, halako erabilera fosilizatuak izaten dira giltzá eta lehioá nondik batzutan ezagutu daiteke nolákoa zen antzineko morfosintaxia. Kasu honetan, hortxe gelditu da ablatibo hori, gramatikalizaturik nola adverbioa. [541] [>>>]

"arean..." muga-adlatiboa eta "an..." inesibo soila ere

Aurreko sarreretan mintzatu gará, besteak beste, burúz "arean..." muga-adlatibo burulehena, zein garatu zen erabiliz "...-rean" ablatiboa (ez baitzen prosekutiboa, nola an: "nondik pasatu zara?", non galdera ez den burúz abiapuntua).

Eta, azken sarreran genioenez, "arean..." horretan agertzen zaigún "an" leku-adverbioa ("are - an..."), hots, horixe berbera zein, arazorik gabe, bihur daiteké partikula burulehen inesibo gardena (esan nahi baita, "an..."), jarráiki ber bidea nola "in" adverbio indoeuroparra noiz bihúrtu "in..." preposizio latinoa:

• "in" preposizio latinoa ez da baizik "in" adverbio indoeuroparra preposizio bihurtuta

• Nóla sortu zen "in" preposizioa, nondik etorriko ziren "in" edo "en". Eta antzera ere "an".

halatan ze, antzera nola daukagun "arean..." muga-adlatibo burulehena, zeinen bukaeran dén "an...", izanen genuké "an..." inesibo burulehen soila ere, beti ere aukeran. [540] [>>>]

"harik (eta)..." = "arean (eta)..." = "areanda..."

Bide batez, eta nola zioen hemen Josu Lavin-ek:

harean (eta) forma' synonymoa da.
harean hori arean idazten date batueraz

Bai, hala idatzi ahal da, edo baita "areanda...", nola Lazarraga-k, eta haren ildotik guk ere hemen. [536] [>>>]