"-ti" > "-tika" > "-tik"

Joseba Lakarra mintzo da an "Refranes y sentencias (1596) Ikerketak eta edizioa" (1996:162) buruz jatorria e "-tik" sufijo prosekutibo-ablatiboa, zeintaz jada mintzatu ginen hemen, esanez:

-ti bide da oraingo ablatiboaren forma zaharra, eta horrela mantendu zaigu Zuberoa eta Bizkaiko zenbait lekutan, eta -ka atzizkia erantsi zaio gainerakoetan; hortik ateratzen dira Landucciren gatica "por", lecutica lecura "de villa en villa" edota Etxepareren yxilica. Gero -tika honek -a galdu du lurralde gehienetan, -tik emanaz. [Lakarra, 1996:162]

Baita ere, -tikan. [⇶]

"arean..." muga-adlatiboa eta "an..." inesibo soila ere

Aurreko sarreretan (adibidez azken sarreran) mintzatu gará, besteak beste, buruz "arean..." muga-adlatibo burulehena, zein garatu baita erabiliz "...-rean" abiapuntuko ablatiboa (ez baitzen prosekutiboa, nola an: nondik pasatu zara?, non galdera ez da buruz abiapuntua).

Eta, aurreko sarreran genioenez, "arean..." horretan agertzen zaigú "an" leku-adverbioa ("are - an..."), hots, horixe berbera zein, arazorik gabe, bihur daiteké partikula burulehen inesibo gardena (esan nahi baita, "an..."), jarraiki ber bidea nola "in" adverbio indoeuroparra noiz bihurtu "in..." preposizio latinoa:

• "in" preposizio latinoa ez da baizik "in" adverbio indoeuroparra preposizio bihurtuta

• Nóla sortu zen "in" preposizioa, nondik etorriko ziren "in" edo "en". Eta antzera ere "an".

halatan ze, antzera nola daukagun "arean..." muga-adlatibo burulehena, zeinen bukaeran dén "an...", izanen genuké "an..." inesibo burulehen soila ere, beti ere aukeran.

Zerbait gehiago buruz "...-rean" ablatiboa

Aurreko sarreran aipatu dugu "arean..." partikula burulehen adlatiboa on azken muga, zeinen osaeran aurkitzen baitugu "a-..." erakuslea eta "...-rean" kasu-marka buruazken ablatiboa on abiapuntua. Jakin dezagun orain zerbait gehiago buruz "...-rean" kasu-marka ablatibo zahar hori.

Ablatibo zahar horretan agertzen zaigu "...-re"genitibo zeharra, zeini gehitu zaio "...-an" leku adverbioa, non, bide batez, orobat izango genuke "a-..." erakuslea baina orain gehi "...n" kasu-marka inesiboa (esan nahi baita ze "arean..." partikulan bi "a-..." erakusle genituzke). Honela diote Azkaratek eta Altunak (Euskal morfologiaren historia, 2001:97):

..., batez ere bizkaierazko testuetan ageri den ablatibo zaharra, -rean, -re + -an izango da Mitxelenaren iritziz (1964, 1972); eta genitiboarekin lotuak daude orobat bizkaiera zaharreko arean 'inde' eta oraindik bizirik dagoen are gehiago

"cuyo valor fue sin duda 'más que aquello'. Nada tiene esto de extraño, pues un aparente genitivo se documenta una vez más en vizc. ant. como término de comparación, (...) y muchas veces en roncalés, en el otro extremo del país" 

[Miren Azkarate eta Patxi Altuna, Euskal morfologiaren historia, 2001:97]

Ikusten dugu, hortaz, nóla euskararen historian tresna morfosintaktikoak joan diren euren artean konbinatzen eta evoluzionatzen afin gramatikalizatu elementu morfosintaktiko berriak, zein izan litezke oso diferenteak (respektu hasierakoak) an lotuera (kasu-marka atxikia vs partikula soltea), posizioa (buruazkena vs burulehena), esangura orokorra (adlatiboa vs ablatiboa) eta ñabardura (azken muga vs abiapuntua).

"harean" = "harik": gramatikalizatuak ti erakusle ablatibo zaharrak

Genioen hemen ze "harik" ez da baizik gramatikalizazioa on erakusle ablatibo bat:

Harik hori hirugarren mailako erakuslearen ablatiboa da –forma zaharra, bizkaieran izan ezik–. (...) Gaur egun, hala ere, –TU ARTE, –eN ARTE eta horrelako perpausei hasiera emateko gramatikalizatua dagoen esaldia da, besterik gabe. [EGLU VII:102]

Esan nahi baita ze "harik..." ez da jada erakusle ablatibo bat ("...-rik" zen hor kasu-marka ablatiboa, oraingo partitiboa), baizik beste zerbait, hain zuzen nexu burulehen bat, hala gramatikalizatu baita (ikus ⇶SVO: estrategia ahaltsu baten gramatikalizazioa).

Sarrera honetan soilik azpimarratu ze "harean" ere ez da baizik gramatikalizazioa on beste erakusle ablatibo bat, are zaharragoa ezi "harik", eta horren esanahi berekoa. Ikus honi buruz ondorengo koadroa, egina ganik Lakarra, gain erabilera on ablatiboak an Bizakaiko zenbait autore (Bizkaiera zaharreko ablatiboaz, ASJU 18-1,1984):

XIX.mendea baino lehenagoko bizkaitar testurik irakurri duen orok dakikeenez Mogel, Prai Bartolome eta Añibarrorenetan eta hauek eraikitako literatur bizkaieran idatzi zuten geroagokoenetan agertzen den ablatibozko paradigma (sing.-rik/-tik, pl.-etarik/-etatik) aski berria da euskalki horretan. Oso bestelakoa dugu 150 urte lehenagoko Kapanaga eta Mikoletaren liburuetan agertzen dena, bai formen aldetik -hor diren zenbait forma ez zituzten ezagutzen eta haien ordez beste batzu zituzten (-rean, -tarean)- eta baita funtzioen aldetik ere.

[Lakarra, 1984:164]

Hor dauzkagu halaber "...-tik", "...-ti", "...-ganik" edo "...-gandi".

Lehengo moduan, "harean..." ez da jada erakusle ablatibo bat ("...-rean" zen hor kasu-marka ablatiboa), baizik beste zerbait, hain zuzen nexu burulehen bat, gramatikalizatua, nola beste edozein.

Naturaltasun osoz

Aurreko postean ikusi dugu noláko naturaltasunez azaleratzen zaigún "TIK" baliabide prepositiboa. Báda halaber "TI" aldaera zaharragoa eta sinpleagoa, eta baita "TIKAN" aldaera ere.

Era berean, naturaltasun osoz agertzen zaigú "AN" baliabide prepositibo inesiboa an hurrengo erabilera:

Eskerrik asko ki Oier Gorosabel eta Sustatu zatio sareratu goiko irudia. [213] [⇶]

Eskaintza pertsonalizatuak tik Bilbo

Eskerrik asko Gilen zatio bidali goiko irudia. Iruditzen zait oso erabilera naturala, argia eta egokia. Halaber existitzen dá "ti..." aldaera an ber zentzua. [212] [⇶]

on: genitiboa (noren, nongo)

euskaldunaren etxea = etxea (h)onena: euskaldunarena = etxea on euskalduna 

euskaldunon etxea = etxea on euskaldunak

Azken buruan "on" dá lekuzko adverbio zahar bat, hurbilekoa:

"(h)o" erakuslea + "-n" inesibo/genitiboa = on inesibo/genitiboa

Bestalde daukagú genitibo lekuzkoa ("mendiko zuhaitzak"), zein ahal dan ondo adierazi erabiliz ber partikula genitiboa:

mendiko zuhaitzak = zuhaitzak on mendia

Genitiboaren "-n" hori da ber atzizkia on kasu inesiboa (zein halaber gehitu zitzaion ki ustezko genitibo zaharra "-e"). Eta genitibo lekuzkoaren azpian ere datzá ber "-n" inesiboa: "-n + -(k)o" = "-(k)o" ("-(k)o" finean dá erlazionatzaile orokor bat). Bádirudi ze, munduan zehar, ez dela arraroa topatzea kasu inesiboa an sorrera on kasu genitiboak (berdin nola ez dan arraroa ze hizkuntzak gramatikaliza ditzaten euren genitiboak abiatuz ti elatiboa: "(-)ti").

Hona hemen beste adibide batzuk non preposizio genitiboak diran konbinatzen kin beste elementu prepositibo batzuk:

• Horrek ez du zerikusirik kin planteamenduak on enpresa kooperatiboak zein ari diran sortzen an herrialde pobreak.
• Ez da arraroa topatzea atzizki inesivoak an oinarria on baliabide genitiboak edo erlatiboak.

[159] [⇶]