Zerrendatzén zenbait sarrera buruz zenbait estruktura burulehen

Sarrera honetan nahiko genuke zerrendatu mezu batzuk referitzén ki zenbait estruktura burulehen zeintaz mintzo hemen:

"ustez..." eta "esperantzaz...." eta euren mekanismoa: 

• Ez soilik estruktura sintaktiko bat, baizik-ere mekanismo sintaktiko bat

• "esperantzaz-eta + .........+ aditz ez-jokatua" = "esperantzaz-eta mundua hobetu"

"nahiz..." eta "nahizik...":

• "nahiz + partizipioa + objektua" sortu da tikan mekanismo berbera zein "ustez + partizipioa + objektua"
  

• "nahizik-eta gorde..." = "...gorde nahizik"
  

"noiz...":

• Noiz erabili? Noiz nahi

• "Noiz..." erlatiboa ere

"bitarte(a)n (eta)...":

• Mekanismo propioak: "bitartean eta..."
  

• "..... amoreagatik ondo bizi gaitezen" = "..... bitarten ondo bizi gaitezen"
  

• "... bitarten + aditz ez-jokatua + ..."
  

"zein..." eta "zeinda..." konparativoak:

• "zein" an desberdintasunezko konparatiboak
  

• "zeinda..." an desberdintasunezko konparazioak
  

• "zeinda ez..." = "ezen ez..." = "ezez..."
  

"harik...":

• "harik..." prepositibo soila, aspaldi ere erabilia
  

• Piarres Etxeberri (1677): "...ioanen tzare harik eta Arugango gastelu zaharra zeiña baita hautsia,..."
  

• Pedro Berrondo (1977): "...arik-eta Zeruak norbait opa dezaion,..."
  

Euskara hutsa. [⇶]

"arean..." muga-adlatiboa eta "an..." inesibo soila ere

Aurreko sarreretan (adibidez azken sarreran) mintzatu gará, besteak beste, buruz "arean..." muga-adlatibo burulehena, zein garatu baita erabiliz "...-rean" abiapuntuko ablatiboa (ez baitzen prosekutiboa, nola an: nondik pasatu zara?, non galdera ez da buruz abiapuntua).

Eta, aurreko sarreran genioenez, "arean..." horretan agertzen zaigú "an" leku-adverbioa ("are - an..."), hots, horixe berbera zein, arazorik gabe, bihur daiteké partikula burulehen inesibo gardena (esan nahi baita, "an..."), jarraiki ber bidea nola "in" adverbio indoeuroparra noiz bihurtu "in..." preposizio latinoa:

• "in" preposizio latinoa ez da baizik "in" adverbio indoeuroparra preposizio bihurtuta

• Nóla sortu zen "in" preposizioa, nondik etorriko ziren "in" edo "en". Eta antzera ere "an".

halatan ze, antzera nola daukagun "arean..." muga-adlatibo burulehena, zeinen bukaeran dén "an...", izanen genuké "an..." inesibo burulehen soila ere, beti ere aukeran.

Zerbait gehiago buruz "...-rean" ablatiboa

Aurreko sarreran aipatu dugu "arean..." partikula burulehen adlatiboa on azken muga, zeinen osaeran aurkitzen baitugu "a-..." erakuslea eta "...-rean" kasu-marka buruazken ablatiboa on abiapuntua. Jakin dezagun orain zerbait gehiago buruz "...-rean" kasu-marka ablatibo zahar hori.

Ablatibo zahar horretan agertzen zaigu "...-re"genitibo zeharra, zeini gehitu zaio "...-an" leku adverbioa, non, bide batez, orobat izango genuke "a-..." erakuslea baina orain gehi "...n" kasu-marka inesiboa (esan nahi baita ze "arean..." partikulan bi "a-..." erakusle genituzke). Honela diote Azkaratek eta Altunak (Euskal morfologiaren historia, 2001:97):

..., batez ere bizkaierazko testuetan ageri den ablatibo zaharra, -rean, -re + -an izango da Mitxelenaren iritziz (1964, 1972); eta genitiboarekin lotuak daude orobat bizkaiera zaharreko arean 'inde' eta oraindik bizirik dagoen are gehiago

"cuyo valor fue sin duda 'más que aquello'. Nada tiene esto de extraño, pues un aparente genitivo se documenta una vez más en vizc. ant. como término de comparación, (...) y muchas veces en roncalés, en el otro extremo del país" 

[Miren Azkarate eta Patxi Altuna, Euskal morfologiaren historia, 2001:97]

Ikusten dugu, hortaz, nóla euskararen historian tresna morfosintaktikoak joan diren euren artean konbinatzen eta evoluzionatzen afin gramatikalizatu elementu morfosintaktiko berriak, zein izan litezke oso diferenteak (respektu hasierakoak) an lotuera (kasu-marka atxikia vs partikula soltea), posizioa (buruazkena vs burulehena), esangura orokorra (adlatiboa vs ablatiboa) eta ñabardura (azken muga vs abiapuntua).

"harean" = "harik": gramatikalizatuak ti erakusle ablatibo zaharrak

Genioen hemen ze "harik" ez da baizik gramatikalizazioa on erakusle ablatibo bat:

Harik hori hirugarren mailako erakuslearen ablatiboa da –forma zaharra, bizkaieran izan ezik–. (...) Gaur egun, hala ere, –TU ARTE, –eN ARTE eta horrelako perpausei hasiera emateko gramatikalizatua dagoen esaldia da, besterik gabe. [EGLU VII:102]

Esan nahi baita ze "harik..." ez da jada erakusle ablatibo bat ("...-rik" zen hor kasu-marka ablatiboa, oraingo partitiboa), baizik beste zerbait, hain zuzen nexu burulehen bat, hala gramatikalizatu baita (ikus ⇶SVO: estrategia ahaltsu baten gramatikalizazioa).

Sarrera honetan soilik azpimarratu ze "harean" ere ez da baizik gramatikalizazioa on beste erakusle ablatibo bat, are zaharragoa ezi "harik", eta horren esanahi berekoa. Ikus honi buruz ondorengo koadroa, egina ganik Lakarra, gain erabilera on ablatiboak an Bizakaiko zenbait autore (Bizkaiera zaharreko ablatiboaz, ASJU 18-1,1984):

XIX.mendea baino lehenagoko bizkaitar testurik irakurri duen orok dakikeenez Mogel, Prai Bartolome eta Añibarrorenetan eta hauek eraikitako literatur bizkaieran idatzi zuten geroagokoenetan agertzen den ablatibozko paradigma (sing.-rik/-tik, pl.-etarik/-etatik) aski berria da euskalki horretan. Oso bestelakoa dugu 150 urte lehenagoko Kapanaga eta Mikoletaren liburuetan agertzen dena, bai formen aldetik -hor diren zenbait forma ez zituzten ezagutzen eta haien ordez beste batzu zituzten (-rean, -tarean)- eta baita funtzioen aldetik ere.

[Lakarra, 1984:164]

Hor dauzkagu halaber "...-tik", "...-ti", "...-ganik" edo "...-gandi".

Lehengo moduan, "harean..." ez da jada erakusle ablatibo bat ("...-rean" zen hor kasu-marka ablatiboa), baizik beste zerbait, hain zuzen nexu burulehen bat, gramatikalizatua, nola beste edozein.

"harik (eta)... + partizipioa": normaltasun osoz, nola Juan Garziak an bere "Joskera Lantegi"

Aurreko sarreratan egon gara mintzatzen buruz aukerako erabilera hon estrukturá "harik (eta)... + partizipioa". Hona hemen estruktura hori erabiliá ganik Juan Garzia an bere "Joskera Lantegi" (1997), eta hor da, normaltasun osoz:

Hura igotzen ari zen, ni [...] jaisten nintzen bitartean.

Azken esaldi hori aldiberekotasunaren adiera berezkotik aparte euskaraz ulertzeko, erdara poliki jakin beharra dago. Perpausa laburra delako pentsa dezake baten batek ez dela hain desegokia ere (erdararen arrazoiak bere eginez, euskararenik ez baitago batere), baina perpausa luzatu ahala, erdal kalko nabarmena onartuko bagenu ere, gero eta zailago egingo litzaiguke arian ulertzen nola lotzen den aurreko esaldiarekin komaren ondoko guztia, harik eta, amaieran, BITARTEAN hori irakurri (esaldian berriz atzera jotzera behartzen gaituzten halako egituren abusua da, hain zuzen, euskarazko testuen irakurgaiztasunaren gakoetako bat: Gakoa, maiuskula eta guzti). [Juan Garzia, 1997:286]

Eta hori da bidea, bideá on normalitatea.

Bilatuz definizio egoki bat ki "harik (eta)..."

Aurreko sarreretan (hau, hau, hau, hau eta hau) aipatu ditugu lau xehetasun-falta an definizioa e "harik eta..." zein agertzén an Euskaltzaindiaren Hiztegia. Ikus dezagun orain sarrerá dedikatua ki "zeren (eta)...":

zeren 1 (Galdetzailea). Zergatik? Ene Jainkoa, zeren abandonatu nauk? Zeren, bada, ero gara, gaixo bekatariak? Ala ni malurusa!, zeren han sartu nintzen?; joan banintz aitzina, eskapatzen nintzen.
2 (Perpaus txertatuaren hasieran, dagokion aditzak bait edo -(e)n menderagailua hartzen duela). Zergatikoa adierazten duen hitza. Bizio guztiek egiten dute laster alfertasunera, zeren ama baitute. Ez dira sendatzen, zeren ez baitira entseatzen. Haren aitortzak izango dira gehienetan gaiztoak, zeren ez duten asmo egiazkorik bekaturako bidea uzteko. || Arma hauekin ni ezin higi naiteke, zeren ez naiz usatua.

zeren eta Zeren. Dolore horrek izan behar du bihotzean, zeren eta bihotzak egin baitu bekatua. Zeren eta ez bainaiz egiazki deus.

non sinpleki zehazten da ze "zeren (eta)..." dá hitz edo partikula bat zein doá an hasiera e perpaus txertatua, eta zeinen esangura dén adieraztea zergatikoa. Eta horren antzera zehaztu beharko litzake "harik (eta)..." ere:

harik (eta) (Perpaus txertatuaren hasieran soilik joan daiteke, edo dagokion aditzak arte(an), -raino edo antzekorik hartzen duela). Denbora edo espazio-hedadura bat noraino heltzen den adierazten duen hitza [hala jartzen du an "arte" postposizioa, salbu referentzia ki espazioa].  Iainko handi, Mana dulzez iudutarrak hazia, / Harik ardiatsi zuten zuk agindu herria. EZ Man II 87 OEH. Gorputzarekin oraiño iuntatzeko desira / Geldi zaio, harik ekhar dadin bere nahira. EZ Man I 45. [OEH].  ... arruta horretan hiru hilez barnetik joanen zara harik eta Arugango gaztelu zaharra, zeina baita hautsia. PE (1677). Aik eta San Inaziyoarte, hasta llegar a Loyola" Iz Als, OEH. Kredoa akabatu eta ariketa prefazioraino dagoke jarririk. Ber Trat 124r. OEH.  Don Kijote bere ortan uztea [...] arik-eta Zeruak norbait opa dezaion, ainbeste akats apainduko dizkiona. Berron Kijote 19 OEH. An egonduze bere amareki ariketa ill artean Herodes (Guesálaz, s. XVIII). FLV 1973, 376 OEH.

Nóiz ikusi ahalko dugu antzeko zerbait?

Soilik doanean, ezin liteke indartzailea izan

Ari garelarik mintzatzen (aurreko hiru sarreretan) gain inprezisioak zein aurkitzén an ondorengo definizioa on "harik eta...", zein irakur dezakegún an Euskaltzaindiaren Hiztegia:

harik eta arte(an) edo arteraino hitzez amaitzen diren denborazko esaldien hasieran, indargarri gisa-edo, ezartzen den esapidea. Lan honetan jarraituko dugu, harik eta bukatu arte . Harik eta ikusi arte. Harik eta Herodes hil artean. Harik eta heldu ziren arteraino. Hain maitea zuten hizketa hau, non, harik eta goseak estutu zituen. Harik eta San Ignazio arte.

fijatuko gara orain an urdindutako sintagma hori, non zehazten den ze "harik eta..." dá partikula indargarri bat, esan nahi baita indartzailea.

Eta gauza da ze, soilik doanean, ezin liteke indartzailea izan.

Hirugarrenik: "harik (eta)..." erabil liteké soilik

Atzo eta herenegun komentatzen genituen bi detaile inportante zein ez diren zehazten an definizio arauemailea hon "harik eta..." (zein aurkitzén an Euskaltzaindiaren Hiztegia), nola dirén ez jasotzea "harik..." aldaera sinpleagoa (aukeran), edo ez jasotzea "...-raino" bukaera, noiz referitu ki espazioa.

Bestalde, Euskaltzaindiaren Hiztegiak ez du jasotzen ze  "harik (eta)..." erabil liteké soilik (gabé ezein bukaerako postposizio edo atzizki), nola ikusi dugun hemen, hemen edo hemen. Edo hemen ere [OEH]:

• (Seguido de indicativo). Iainko handi, Mana dulzez iudutarrak hazia, / Harik ardiatsi zuten zuk agindu herria. EZ Man II 87. [OEH]

Eta "harik (eta) ..." + "...-raino"?

Atzokoan aipatzen genuen ze "harik..." forma (bide batez, sinpleagoa zein "harik eta...") ez dela jasotzen an Euskaltzaindiaren Hiztegia, hala murriztuz gure aukera komunikatiboa. Sarrera horretan, Josu Lavinek komentatzen zuén hau:

haric (eta) ez da bakarric erabili içan demborazco erranaldietan, baicic lekuzcoetan ere:

Haric eta Iruñeraino

Eta kontuan hartuz ze "harik (eta)" ez da baizik gramatikalizazioa on erakusle ablatibo bat:

Harik hori hirugarren mailako erakuslearen ablatiboa da –forma zaharra, bizkaieran izan ezik–. (...) Gaur egun, hala ere, –TU ARTE, –eN ARTE eta horrelako perpausei hasiera emateko gramatikalizatua dagoen esaldia da, besterik gabe. [EGLU VII:102]

ez litzake izan behar batere harritzekoa (eta bai, kontrara, guztiz normala) eze "harik (eta)..." hori orobat erabil ledin kin "...-raino" ere, eta ez soilik kin "...arte". Eta justuki hala gertatzen da an Lavinen adibidea, edo an Gilenen beste hau (ikus hemen):

...gero bihurtuko zara harik eta Santa Mariako puntaraino

Euskaltzaindiaren Hiztegiak ematen digú adibide hau: "Harik eta San Ignazio arte.":

harik eta arte(an) edo arteraino hitzez amaitzen diren denborazko esaldien hasieran, indargarri gisa-edo, ezartzen den esapidea. Lan honetan jarraituko dugu, harik eta bukatu arte . Harik eta ikusi arte. Harik eta Herodes hil artean. Harik eta heldu ziren arteraino. Hain maitea zuten hizketa hau, non, harik eta goseak estutu zituen. Harik eta San Ignazio arte.

baina Orotariko Euskal Hiztegian aurkitzen ditugú, adibide horretaz gainera (beheko lehenengoa da), beste batzuk ere:

• (Sin formas verbales). "Aik eta San Inaziyoarte, hasta llegar a Loyola" Iz Als. Kredoa akabatu eta ariketa prefazioraino dagoke jarririk. Ber Trat 124r. Zuketzaz mintzatangra, bapana bere adinetakoetarik as, aiketa sor berrietraino. Mdg 147. Salto horrek, nolazpait esan, otxandiarraren Ama Euskeraren azken agurrak-etik honat harik eta tolosarraren Eusko bidaztiarena-raino garamatzi. MEIG VIII 44. Maisu agertu zen bere garaikoen eta gerokoen aurrean harik eta azken mendearen hondarreraino. MEIG V 114.

non, bistan denez, gehienak doaz kin "...-raino".

Zergatik ibili behar gara beti ere murrizten euskararen aukerak, hala nola oztopatzen bere garabideak?

Pedro Berrondo (1977): "...arik-eta Zeruak norbait opa dezaion,..."

Dio Josu Lavinek hemen:

Bai, hala da, "haric" soila edota "haric eta" erabilcen ahal dugu "raino" "eno" edo "arte" formequin ala forma hauec gabe.

haric etcheraino = haric etchea
haric ethor dadin arte = haric ethor dadin = haric ethor
haric ethorri cireno = haric ethorri

Halaxe da. Ikus ondoko adibidea kin "arik-eta...", 1977koa:

• (Sin arte, artean o similar). Don Kijote bere ortan uztea [...] arik-eta Zeruak norbait opa dezaion, ainbeste akats apainduko dizkiona. Berron Kijote 19. [OEH] 

non, aditz laguntzailea, jarraiki ohiko mekanismo sintaktikoa, eliditu liteke, hala nahiago balitz.

Erlatiboak (eta beste) + aditz jokatugabea

Euskaran bádira eredu sintaktikoak zein díran erabiltzen aski modu mugatuan, baina zein orokortu litezken aiseki afin irabazi aukera sintaktiko progresibo ondo funtzionalak.

Ikus adibidez alternantzia hau:

1. nahiz (eta) ... egin ...  (baliabide prep. + aditz jokatugabea)
2. nahiz (eta) ... egin dugun ...  (baliabide prep. + aditz jokatua + n)  

Aldaera jokatugabe hori zabaldu liteke ki baliabide prepositibo subordinatzaile guztiak ere, hala nola adibidez erlatiboak kin "zein":

• zein ... etorri ...  (baliabide prep. + aditz jokatugabea)
  
• ze(inek) ... ikusi ... (baliabide prep. + aditz jokatugabea)

Adibideak:

Hori da persona zein etorri gaur goizean.
Hori da persona zein guk ikusi gaur goizean.
Hori da persona ze(inek) ikusi katua.

• noiz ... etorri ...
• noiz ... ekarri ...

Adibideak:

Gertatu zan noiz etorri katua.
Gertatu zan noiz ekarri katua.

• harik (eta) ... etorri ...
• harik (eta) ... ekarri ...

Adibideak:

Horrela jarraituko du harik etorri katua.
Horrela jarraituko du harik ekarri katua.

• baldin (eta) ... etorri ... 
• baldin (eta) ... etorri ...

Adibideak:

Emanen dizut baldin etorri katua.
Emanen dizut baldin ekarri katua.

Eta eredua ahal da orokortu ki edozein baliabide prepositibo subordinatzaile, oraingoa edo betikoa, afin erabili noiz komeni (noiz nahi).

Dá mekanismo erraza, arina, progresiboa ... eta esku-eskura. [173] [⇶]