Saiatuz irabazten mundu oso bat expresio, mundu oso bat aukera komeunikatibo: horixe da kuestioa eta abiapuntu egokia

"hen" genitiboa ez litzakén baizik beste saio bat barné prozesua zein hasi zen noiz, 1997ko ekainaren 20an, depositatu nuén nire tesi doktorala buruz teoria ekonomikoa an EHU, eta non, jada nintzelarik ziertoki kontziente respektu diferentzial komunikatibo handia artén sintaxi burulehenak eta buruazkenak, idatzi nahi izan nuén "of" genitibo mailegatua hala nola ere beste testigantza burulehen batzuk an esaldi solteak nola ondorengoa idatzia an oin-ohar bat (baita erabili nuén "in" mailegatua an titulua) :

Ohar bedi irakurlea kanpo-aukeraren balioa ezin litekeela 1 izan. Hala izaten da in literatura buruz to kanpo-aukerak in negoziazio-jokuak of eskaintza alternatiboak à la Rubistein. [Nire tesia, 1997:50]

Esaldi horretan dugú, beraz, lehenengo saio genitibo hori, "of" mailegatua, zeini gero jarraikiko zitzaizkion, nagusiki, "on", "e-" eta, orain "hen", denak ere derivatuak arartez desdoblamendua hen partikula genitiboak:

euskaldun-h(ar)en egunkaria = a egunkaria hen euskalduna(k)

Goragoko "in" mailegatua ere laster pasatuko zen ki "an" desdoblatua:

etxe(eta)-han = an etxea(k)

Baina, kuestioa, sakoneko kuestioa ez da hori. Kuestioa da ze, halako desdoblamenduak erabilita, irabaz daiteké mundu oso bat expresio, mundu oso bat aukera komunikatibo, halakoa baita diferentzia artén prosa eta diskurso progresibo potentea eta prosa eta diskurso regresibo ahalgabea. Horixe da kuestioa eta abiapuntu egokia. [709] [>>>]
______________________________

Ikus hemen ere.

Beste erabilera fosilizatu bat: "(h)on" = "(h)onetan"

Ikus aurrena zér genioen an ondoko sarrera:

• "on" da berdin osatua nola "an"

Hortaz, berdin nola "astean" formak erakutsiko liguké "(h)an" partikula atxikirik ("aste-(h)an"), era berean ere "asteon = aste honetan" formak erakutsiko liguké "(h)on" partikula ("aste-(h)on"), zek ametitzen du interpretazio genitiboa ere (zeren "...-n" genitiboa dá ber "...-n" inesiboa), nola an:

euskaldun-(h)on egunkaria = egunkariá (h)on euskaldunak

Eta hortxe dugu "(h)on" genitibo burulena. [542] [>>>]

"arean..." muga-adlatiboa eta "an..." inesibo soila ere

Aurreko sarreretan mintzatu gará, besteak beste, burúz "arean..." muga-adlatibo burulehena, zein garatu zen erabiliz "...-rean" ablatiboa (ez baitzen prosekutiboa, nola an: "nondik pasatu zara?", non galdera ez den burúz abiapuntua).

Eta, azken sarreran genioenez, "arean..." horretan agertzen zaigún "an" leku-adverbioa ("are - an..."), hots, horixe berbera zein, arazorik gabe, bihur daiteké partikula burulehen inesibo gardena (esan nahi baita, "an..."), jarráiki ber bidea nola "in" adverbio indoeuroparra noiz bihúrtu "in..." preposizio latinoa:

• "in" preposizio latinoa ez da baizik "in" adverbio indoeuroparra preposizio bihurtuta

• Nóla sortu zen "in" preposizioa, nondik etorriko ziren "in" edo "en". Eta antzera ere "an".

halatan ze, antzera nola daukagun "arean..." muga-adlatibo burulehena, zeinen bukaeran dén "an...", izanen genuké "an..." inesibo burulehen soila ere, beti ere aukeran. [540] [>>>]

"on" da berdin osatua nola "an"

Sarrera honetan genioenez, "etxean" ez litzake baizik "etxe" + "(h)an" (ikus, adibidez: Julen Manterola, 2006: "-a euskal artikulu definituaren gainean zenbait ohar", ASJU, XL, 651-676):

etxean = etxe + (h)an

non "(h)an" hori ez zen izanen baizik "(h)a" urrutiko erakusle zaharra + "-n" inesiboa:

(h)an = (h)a + -n

Izan ere, modu berean derivatu genezake ze:

etxeon = etxe + (h)on 

non "(h)on" hori izanen zén "(h)o" hurbileko erakusle zaharra + "-n" inesiboa:

(h)on = (h)o + -n

zein, atxikirik, gaur ere erabiltzen dugun, adibidez an:

asteon = aste (h)on = aste honetan

Eta berdin nola "(h)an" zaharrak (= orduko "hartan") emanen zuén gaurko "han" adverbioa, era berean ere guztiz naturala litzake a-existentzia historikoa on adverbioá "(h)on", zeinen aldaera formal bat litzaké gaurko "(h)or".

"(h)on" adverbio horrek, berdin ere nola "(h)an", bidea irekiko liguke ki derivatu "on" prepositiboa (an ber modua nola derivatzen genuen "an" inesiboa ere) , zeini emanen genioke interpretazio genitiboa ("-on" postpositiboa genitiboa ere báda). [424] [>>>]

Nóla sortu zen "in" preposizioa, nondik etorriko ziren "in..." edo "en...". Eta antzera ere "an..."

Jaso genuen an gure "Euskararen garabideak" (2002:58-59) ondorengo aipua non Bassols de Climent hizkuntzalari latinistak deskribatzen zuén a-mekanismoa edo prozesua nondik "in" adverbio indoeuroparra bihurtuko zén preposizio indoeuroparra aurrén pasátu ki hizkuntza germanikoak edota latinoak an forma diferenteak nola"in" edo "en" (ikus adibidez atzoko eta herenegungo sarrerak gain "an" preposizioa):

Las preposiciones son palabras invariables por medio de las cuales se determina y precisa el significado de los casos. En las lenguas en que, como la española, no existen declinaciones, las preposiciones tienen una acepción más amplia, pues se utilizan para señalar el oficio que las palabras desempeñan en la oración. Existe pues una proporción inversa entre el número de preposiciones y el de casos. Los puntos extremos aparecen representados por el indo antiguo (no existen preposiciones) y las lenguas romances (no existen casos). El latín ocupa una posición intermedia.

La lengua latina heredó del i. e. (indoeuropeo) las preposiciones ab, ante, de, ex, in, per, pro, s-ub, s-uper. Derivó de adverbios i. e. (indoeuropeos) las preposiciones post, praeter, subter, contra, y de adverbios propios prope, pone, clam e intus. Pero no sólo los adverbios, sino también formas nominales y verbales pueden, despojándose de su significado material y concreto, convertirse en preposiciones. Pertenencen a esta categoría formas como circa, causa, gratia, beneficio, trans, adversus, etc.

Según hemos ya indicado, la mayoría de las preposiciones incluso las heredadas del i. e. (indoeuropeo) derivan de adverbios. Para comprender este proceso conviene recordar que en un principio los adverbios, que con el tiempo se convirtieron en preposiciones, dependían directamente del verbo y no regían ningun caso. Una frase como speluncam in currunt significaba “corren adentro, a la cueva”, con el tiempo, sin embargo, se produjo una dislocación relacionándose el adverbio in ya con el verbo, con lo cual surgió el compuesto incurro, ya con el sustantivo del cual se convirtió en un determinante, asumiendo, pues, el papel de posposición (speluncam in) o, y es el caso más frecuente en latín, de preposición (in speluncam). Así, pues, una misma partícula podía usarse como adverbio, preverbio y preposición. En latín, sin embargo, quedan sólo tenues vestigios del uso adverbial de las preposiciones. También se restringe hasta casi desaparecer el uso libre de preverbios para modificar el verbo. En realidad sólo subsiste con fuerza el uso de estas partículas como preposiciones o posposiciones. [M. Bassols de Climent, "Sintaxis Latina", 1992:144-145]

Bistan da ze, gerora, latineko postposizioak ere preposizio bihurtuko ziren an hizkuntza romantzeak nola frantsesa edo gaztelania. Hortaz, bidea litzaké, labur bilduta, hauxe:

• speluncam in currunt → non daukagún "speluncam" kin bere kasua (dirudienez, "-m" akusatiboa), "in" adverbioa, zeinen esangura litzakén "barru"; eta "currunt" aditz jokatua, alegia "corren".
• "in currunt" edo "in speluncam" edo "speluncam in" → Hor gertatu zén halako prozesu edo mekanismo sintaktiko bat zeingatik "in" lehengo adverbio hutsa estukiago lotuko zén kin aditza ("in currunt", nondik etorriko zén "incurren") edota kin izena (prepositiboki: "in speluncam"; edo postpositiboki: "speluncam in"). 
• Gero, inglesez edo gaztelaniaz, kasua galduko da (alegia, "-m"), emanez "in..." edo "en...".

"an" preposizioaren sorrera edo derivazioa antzeko bidetik datorkigu (ikus "an: inesiboa (non)"):

• etxe hán egon zen → Ustezko protoforma, non "hán" adverbioa den.
• etxean egon zen → Hortxe da sorrerá on kasu inesiboa an bere forma estandar buruazkena.
• hán etxean egon zen edota egon zen hán etxean → Forma hau existitzen da an euskara (hán etxean), non "hán" den tonikoa. 
• egon zen an etxea → Azken geltokia e-bidea dá "an" atono bihurtzea eta kasu inesiboa galtzea, emanez "an...".

Horra nóla sortu zen "in" preposizioa, nondik etorriko zirén, adibidez, inglesezko "in..." edo gaztelaniazko "en...". Eta antzera ere "an...". [363] [>>>]

Mekanismo sintaktiko garatzaile propio bezain universalak

Atzoko sarreraren bukaeran mintzo ginen gain universalitatea on mekanismo sintaktikoak, zeinen azpian dagó, ezin bestela izan, logika komunikatibo orokorra, universala. Horrekin lotuta, gogora gaitezen, adibidez, nóla munduko hizkuntzetan zehar erabili izan diren zeharkako galderak afinda haietatik derívatu tresna erlatibo murriztaile burulehenak. Ikus:

• Mekanismo propioak: zeharkako galderak an sorrera on zenbait eraikuntza erlativo

• "Zein" erlatiboa: zer hintzen eta non hago!

Edota orobat gogora gintezke kin ondorengo bi sarrerak gain "(e)ze" erlatiboa, murriztailea ere, zeinen zorioneko sorrera ahal den igarri jarráiki logika interlinguistikoa: 

• Mekanismo propioak: "ze" erlatiboa (harribitxi bat)

• "Ece" erlatiboa

Euskarak bere historian erabilitako (edota erabiltzen ari diren) beste mekanismo sintaktikoak ere ez dira baizik plasmazio partikularrak on tendentzia komunikatibo (interlinguistiko) orokorrak. Horrela, munduko hizkuntzen erdiak joan dira mugitzen ki estruktura "VO" komunikatiboki potenteagoa:

• SVO: estrategia ahaltsu baten gramatikalizazioa

• "Tily (2010): "...as the needs of language users become increasingly complex, other pressures (…) begin to favor a shift to SVO...""

Eta antzeko indar eta bide orokorrak aurkituko dira azpín beste evoluzio partikularrak nola:

• Altube (1951) vs. Altube (1929): BAIZIK-ETA (evoluzioa)

• "n gain r" ordezta "n, r-ren gainean" 

Atzo aipatutako "an" preposizioa ere derivatzen da jarráiki bide sintaktiko orokor bat nondik adverbioak bihurtzen dirén preposizio, eta zintatik euskara ere abiatua baitzen (ikus a-sarrera titulatzén "an: inesivoa (non)", non jasotzen baitira esapide realak nola "hán etxean"), nondik soilik falta dén azken bulkadatxoa ki sortu/derivatu "an" preposizio distiratsua, gardena eta... propioa. [362] [>>>]

"in" preposizio latinoa ez da baizik "in" adverbio indoeuroparra preposizio bihurtuta

Irakurtzen dut nóla Errotetak (bere hemengo arrapostu batean) dú zehazten ze berak esandako arazoa (ikus hemen) ez dela velcro-efektu bat, nola nik interpretatu nion, baizik eta sinpleki berak ez duela jakin zer adiera eman behar zaion “an” prepositioneari (esan nahi baita: inesiboa?, soziatiboa?...):

..., erraiten duzu Erramunen esaldian ere badela velcro efektu bat. Nik ez dut hori hala ikusi ez sentitu, nire arazoa izan baita ez dudala jakin zer adiera eman behar zaion “an” prepositioneari. Zuk diozu ez duzula ikusten “nóla nahastu liteken [‘an’ prepositionea] kin kasu inesivoa”, baina enetzat hautu aski naturala da hori esaldi jakin horretan: [...] "Baldin jaquin izan baguenu eraiquitzen estatuac, ikusico hintuzque guizaqui asco an [< in] erpe zorrotzac e lehoiac". Hots, hori irakurri-eta, nik aisa uler nezake: “ikusiko genituzke gizaki asko lehoinen erpe zorrotzETAN (txirtxikatuak, xehakatuak…)”. 

Horixe ba! Soilik gainératu ze nik nire erantzunean ez nuen esaten bázela hor velcro-efekturik, baizik justuki kontrakoa; nire hitzak izan baitzirén: "Nik, ordea, ez dut ikusten arrisku hori [velcro-efektua] inondik inora (areago, justuki baliabide prepositiboak izaten dira soluzioa ki velcro efektuak)".

Errotetak jarraitzen du:

Gizaki bat “lehoin baten erpe zorrotzETAN gatibu eta preso” irudia gauza aski normala da, ene ustez, eta hortakoz da probablea irakurle batek identifika dezan “an” hori marka inesivoarekin, kasu horrekiko formakidetasunaz baino ez izanik ere.

Hortaz, nahizta Errotetak ez jakin zéin adiera eman behar zaion ki "an" prepositione gardenki derivatu hori (ikus goragoko lehen aipua), dio ze preposizio horrentan aisa uler lezakeela adiera edo marka inesiboa, eta probablea dela irakurle batek identifika dezala "an" hori marka inesiboarekin.

Azken buruan, gauza da ze "an" preposizioa ez da baizik "(h)an" adverbioa bera baina preposizio bihurtuta (hain gardena da bere derivazioa), berdin antzean nola "in" preposizioa ez den baizik "in" adverbio indoeuroparra baina preposizio bihurtuta. 

Zeren mekanismo sintaktikoak, propioak izanik ere, hain izaten baitira universalak nola logika komunikatiboa bera. [361] [>>>]

"an" izan daiteke "estonagarria" bezain estonagarria, lehenengo aldiz entzundakoan, baina luzera, askoz erabakiorragoa

Ikusi berri dut komentario bat (an bloga deitzén Referentziak) non XE.-k erantzuten dion ki ondorengo esaldia e-Erramun Gerrikagoitia:

"Orduan animalien regueac erantzun zuen: "Baldin jaquin izan baguenu eraiquitzen estatuac, ikusico hintuzque guizaqui asco an lehoien erpe zorrotzac"!

Baina azquen auquera hau duc gutiago hurbila ganic original grecoa nondic nic dudan traducitu. Ari nauc bide berri bila nire cautan Erroteta, ondo daquiquean lez. Besteric duc ea "bide berri hortan" bilakatzen den textua -mezua- sobera opaco eta infranqueable ulergarritasunean, nic ezetz uste.

Hauxe da komentarioa ti XE.:

Beharbada ez da textu bat "sobera opaco eta infranqueablea", baina baditu haatik bere nekeak irakurle arruntarentzat.

Funtsean, arazoa da "an" partikula, zeina irakurle euskaldun gutiz gehienek intuitiboki lotuko duten inesivo kasuarekin (etxe-AN, gure-AN, Donosti-AN, etc). Bizkitartean, zentzu inesivoa eratxikitzen badiogu hemen, esaldiak ez du zentzurik, eta hortik heldu dira preseski arazoak, ez "infranqueableac" baitezpada, baina bai irakurle eli bat estonatu eta ohiltzeko bezain patarrak.

Pozgarria da irakurtzea ze irakurle euskaldun gutiz gehienek intuitiboki lotuko dute "an" partikula kin kasu inesiboa. Hala ere,  XE.-k dio ze zentzu inesiboa eratxikitzen badiogu hor, esaldiak ez duela zentzurik. Hortaz, ulertzen dudanez, arazoa litzaké ze "an" partikula lotuko genuké kin "guizaqui asco" ordezta kin "lehoien erpe zorrotzac", eraginez halako velcro efektu bat. 

Nik, ordea, ez dut ikusten arrisku hori inondik inora (areago, justuki baliabide prepositiboak izaten dirá soluzioa ki velcro efektuak): 

• Mintzatuan, ez dago batere arazorik, argiki lotzen baita "an" kin ondorengo materiala.
• Idatzian ere ez, zeren "an" partikula hori agertzen da isolaturik, eta zerbaitekin nahastekotan izanen zén kin "han" adverbioa", nondik derivatzen den "an" (hala ere, "h"-ak argi uzten du ze dá beste "an" bat).

Jakina, estonagarria izan daiteke entzutea edo irakurtzea lehenengo aldiz "an" prepositiboa, antzera nola estonagarria izan ahal den entzutea edo irakurtzea "estonatu" aditza edo "zein" erlatiboa bera ere baldin inoiz ez badituzu entzun. Baina, behin ulertuta zér den, ez da dudarik eze "an" partikula izanen litzaké ikaragarri ona an euskal diskursoa. Antzera nola "gain", "aúrka", "aldé", "artén", "zein", "zeren" ... [355] [>>>]

Naturaltasun osoz

Aurreko postean ikusi dugu noláko naturaltasunez azaleratzen zaigún "TIK" baliabide prepositiboa. Báda halaber "TI" aldaera zaharragoa eta sinpleagoa, eta baita "TIKAN" aldaera ere.

Era berean, naturaltasun osoz agertzen zaigú "AN" baliabide prepositibo inesiboa an hurrengo erabilera:

Eskerrik asko ki Oier Gorosabel eta Sustatu zatio sareratu goiko irudia. [213] [⇶]

an: inesiboa (non)

etxean = an etxea
etxeetan = an etxeak

Badirudi ze jatorriá on "etxean" izan liteké "etxe + han" (ikus Julen Manterola, 2006), nondik ahal dan derivatu "an" preposizio analitiko-burulehena (ez doa kin "h" te desberdindu preposizioa ti adverbioa).

Bestalde, Bizkaian dira entzuten ondorengo erabilerak:

Bizkaian ETXE HONETAN, ETXE HORRETAN eta ETXE HARTAN esan beharrean HEMEN/HAMEN ETXEAN, HOR ETXEAN eta HAN ETXEAN esan ohi baita. [Johannes Leizarraga, 2005 (izengoitia)]

"han" preposizional hori doa kin ...

1. azentu prosodikoa an "hán" (hán etxéan); eta doa kin ...
   
2. "-n" atzizki inesibo redundantea an izena ("etxean").

Halakoa izaten da batzuetan lehenengo fasea an sorrera on elementu prepositiboak, non adverbioa aurretik-lotzen da ki izena ("hán etxéan"). Zorioneko bigarren eta azken fase batean (zein ez dan inondik inora erraza) elementu prepositiboa bihurtuko litzaké atonoa ("an etxéan"), eta "-n" redundante  hori desagertuko litzake, horrelaxe burutuz prozesuá on sorrera on preposizioa "an":

an etxea
an etxea non bizi izan nintzen

Hona hemen beste adibide batzuk non "an" preposizioa dán konbinatzen kin beste elementu prepositibo batzuk:

• Ez da arraroa topatzea atzizki inesiboak an oinarria on tresna preposizional hain zentralak nola genitiboak edo erlatiboak.
• Nago an eraikin altuena on hiria non dan Wall street.

[158] [⇶]