Kontrakzioek bádute paper funtzional bat, eremu formalean ere, zein landu behar da.

Zioen atzo Txopik:

negar egiten duzu –nire amonak esango zuen - near iten zu- alegia, 7 silaba aurka 3 silaba
negar egiten zenuen- nire amonak esango zuen - near (i)ten zenun- alegia, 8 silaba aurka 4 silaba.

Eta abar luze bat. Nik dut ateratzen ondorio argi bat guzti honetatik:
Noiz hizkuntza bat “zuzen” hitz egiten edo idazten dugun, automatikoki hizkuntza horrek asko galtzen du. Otto Jespersen hizkuntzalari daniarrak argi esan zuen: “Hizkuntza batean oker gramatikal bat egiten den gehien gehienetan, komunikazioan irabazten da”

Esango nuke dela ia maxima taoista bat, “Irabazten duenak galtzen du” edo “Gutxiago da gehiago”, pixkat sakontzen badugu, azalean geratu gabe, egi handiak. Ta hizkuntzetan ere ematen du doala ildo horretatik “Hizkuntza zuzena da hizkuntza traketsa” alegia, ez zuzena. Edo “Hizkuntza ez zuzena da hizkuntza komunikatiboa”, alegia, beharrezkoa den hizkuntza, benetakoa.

Eta bai, kontrakzioak dute bi abantaila handi. Alde batetik informazioaren zama murrizten da. Hau maiz egiten da adibidez informatikan. Bestalde badu bigarren abantaila oso garrantzitsu bat, kargatzen du gutxiago memoria on hiztuna eta entzulea, beraz erlazionatzea esaldiaren alde desberdinak da geyo erraza.

Txopi

Bai, azken buruan, alde fonikoak ere bere pisua du eta landu behar da. Ikus zér genioen an sarrera titulazén "Evoluzio sintaktikoa vs evoluzio fonikoa" noiz genioen ze:

Baina, bestalde, diskursoa gorpuzten da an soinuak eta hitzak zein, nahiz antolatuak an modu sintaktiko efizienteenean, daukaté gorputz foniko bat, gorputz fisiko bat zein izan daiteke modu batekoa edo bestekoa (báditu ezaugarri batzuk), eta zein ahoskatu behar da erabiliz esfortzu bat zein izan daiteke handiagoa edo txikiagoa.
(...)
Edonola ere, báda evoluzio fonikoa, bilatzén funtzionalitate handiena kin esfortzu txikiena, halatan ze ceteris paribus (hots, beste guztia berdin izanda), hobe laburrago ezez luzeago. Arazoa dagó an ceteris paribus hori, zein, praktikan, ez den oro har batere argi (soinu zailagoak izan litezké adibidez indartsuagoak, berdin nola hitz luzexeagoak izan litezke adibidez argiagoak) salbu adibidez an hitz funtzionalak, zein izan behar dirén labur, eta an hitz definitiboki luzeak, zein izan beharko lirake salbuespen. [Balbula, 2019]

Eta mintzatuz buruz hitz funtzionalak, genioen hau (an "Hitz funtzionalak, labur"):

Estruktura da zerbait kualitatiboa, bitarten hitzen luzera da zerbait kuantitatiboa. Ez gutxitan, halere, alde kuantitatiboak izaten ditu ondorio kualitatiboak, eta baita alderantziz ere.

Ildo horretatik, nik bere inportantzia onartzen diot a afera printzipioz kuantitatiboa on hitz-luzera, adibidez an hitz funtzionalak, zeinen luzera izan baitaiteke determinantea per euren erabilera edo ez-erabilera. [Balbula, 2006]

Bai, bi aspektuek (sintaktikoa eta fonikoa) bádute, finean, lotura funtzionalik, oso bereziki an estruktura buruazken eta aglutinatzailea. Eta kontrakzioek bádute hor paper funtzional bat, arinduz gehiegizko pisu fonikoa, koipetuz expresioa, eginez erabilgarri hura zein bestela akaso ez zen izanen hain erabilgarri: hala hitz funtzionaletan, nola aditzetan edo, oro har, hitzetan.

Eta baita eremu formalean ere (kontrakzio batzuk izan beharko lirake kontrakzio formalagoak, (ia) beti egitekoak, eta beste batzuk kolokialagoak). Baina, betiko moduan, hori guztia landu behar da, zeren, nola genioen an "Euskara estandarrak ez ditu asebetetzen, ezta urrutitik ere, ez behar landuagoak, ezta behar kolokialagoak ere":

3. euskara batu estandarrean ez dira landu kontrakzioak eta bestelako errazpideak (segun egoera pragmatikoa), zein diren beste aukera ondo erabilgarri bat afin aukeran koipeztatu engranajeak e-jarduera estandarra: kontuan hartu ze, zenbat eta motor sintaktiko gutxiago potentea izan (zenbat eta sintaxi buruazkenagoa izan), hainbatenago beharko dirá kontrakzioak eta errazpideak afin, ahal den neurrian, goxatu jarduera eta, zertxobait bada ere, zabaldu estuasunak. [Balbula. 2018]

Horixe. [⇶]

Kontrazioak, lenizioak, hitz laburtuak (clipping) edo elipsiak

Dio Erramun Gerrikagoitiak an bere erantzuna ki nire atzoko sarrera:

Niretzat argui dago zer diren contractioneac baina ez zer diren errazpideac nahiz-ta ikusi arguiro dagoela hitz (neologismo?) hori formatua kin erraz + bide. Baina ez zait ethorten hitz horrequin cerebrora ezelaco concepturic behintzat niri. Nola esaten ahal litzateque hori conceptua gaztelaniaz, frantzesez edo inglesez?

Zeren errazpideac interpreta litezque modu sobera zabal eta lausotuan so eguinic soilic interpretationeari e analysis etymologicoa e bere parteac, erraz eta bideac, ezen bideac dutenac bide emaiten erraztasunari. Baina da interpretatione sobera lausoa.

Nik, "errazpide" hitza erabiltzean, kontuan izan dut bere esangura orokorra: errazpideak = errazteko bideak, non sartu nahi izan ditut bide guztiák ki erraztu produkzio fonikoa, eta non sartzen diren oso nagusiki kontrazioak baina non bádiren beste aukera batzuk ere.

Dio Trask hizkuntzalariak an bere A Dictionary of Phonetics and Phonology (1996:92)

contraction: Any phonological process in which a word or (more commonly) a sequence of words is reduced by the removal of some internal material, possibly with the application of some further phonological processes. Paradigm cases include the reduction of I am to I'm, of she would have to she'd've, and of ever to the "poetic" e'er. The label is often applied also to more complex cases such as the (obligatory) reduction of French de le to du. [R.L. Trask, 1996:92]

Wikipediak dio:

A contraction is a shortened version of the written and spoken forms of a word, syllable, or word group, created by omission of internal letters and sounds. 

Hortaz, kontrazioetan hitz klaveak liraké removal edo omission, baina gauza da ze bádira (ustezko) kontrazioak non ez den gertatzen laburtzerik, baizik bestelako transformazio erraztailerik. Horixe gertatzen da, adibidez, noiz:

 ez du → eztu

non emaitza ez den laburragoa, baizik beste modu batera erraztua.
 
Eta bádira beste prozesu fonologiko erraztaileak zeinen emaitza fonetikoa ez den zerbait laburragoa, baizik zerbait ahulagoa, zerbait eze eskatzen du ahalegin foniko gutxiago, nola izan ahal den lenizioa:

lenition: (also weakening) Any phonological process in which a segment becomes either less strongly occluded or more sonorous, such as [k] ~ [x], [x] ~ [h] or [k] ~ [g]. Often the term is extended to various other processes, such as loss of aspiration, shortening of long segments and monophthongization of diphthongs, which represent 'weakening' in some intuitive sense. [R.L. Trask, 1996:201]

Holako prozesu lenitiboak gertatuko liraké noiz dugun erlajatzen, higatzen, ahultzen edo lenitzen a ebakierá e-zenbait soinu, bihurtuz "t" soinuak "d"-agoak, edota "g" soinuak ahulagoak nahiz ez desagertu. 

Hortaz, eta afin batera adierazi prozesuak nola kontrazioak, lenizioak, hitz laburtuak (clipping) edo elipsiak, aukeratu nuén hitzá "errazpideak", zeinek, nire ustez, ondo definitzen du ideia ze eman nahi nuen. [⇶]

Euskara estandarrak ez ditu asebetetzen, ezta urrutitik ere, ez behar landuagoak, ezta behar kolokialagoak ere

Hizkuntza baten praktika normalizatua dá mugitzen an continuum bat arten erabilera landuagoa eta erabilera kolokialagoa, halatan ze hiztunak aukeraten ditú, momentu bakoitzean, horiék baliabide sintaktiko, lexiko eta fonetikoak eze irizten ditu egokien afin lortu bere helburu komunikatiboak. Continuum pragmatiko horretan, oro har, behar komunikatiboak egon beharko liraké ondo asebeteak, eta oso bereziki an textuinguru linguistikoak non existitzen diren, aukeran, alternatiba linguistiko (hizkuntza, sintaxi) ondo potenteak, flexibleak eta eraginkorrak, edozein esparrutan ere.

Edozein kasutan ere, baina oso bereziki egokiera horretan, bide bakarra izanen da aberasteá, edo gutxienez saiatu aberastén jarduera komunikatiboa (landuagoa eta kolokialagoa) kin aportazio esanguratsuki funtzional guztiak zein diren edo egon ahal diren eskura, gradualki bada ere. Baina, zer gertatu da? Ba, gertatu da ze...

1. euskara batu estandarretik borratu dirá mendeak e-flexibilizazio sintaktiko burulehena, literarioa eta mintzatua ere, zeinetan sortu eta erabili ziren hainbat baliabide eta mekanismo sintaktiko zein jarraitu beharko lirake lantzen, ohi moduan, afin jarraitu kin prozesu evolutiboa e-euskara aldé estruktura irekiago, potenteago, flexibleago eta eraginkorrago bat (erlatiboki abantailatsuagoa baita an esparru komunikatibo guztiak), zein ez soilik ez den potentziatu, baizik-ze, kontrara, oztopatu egin da, hainbateraino non gelditu baitá estandar sintaktiko bat erlatiboki pobrea, erlatiboki rigidoa, erlatiboki ahula, erlatiboki monotonoa, erlatiboki astuna eta erlatiboki gutxi eraginkorra.
2. euskara batu estandarretik borratu dirá hainbat hitz eta hitz-forma, hala landuagoak nola kolokialagoak, zein ziren eta diren ondo baliagarriak, funtzionalak, argiak eta asko ere internazioanalak, eta zein nahi izan diren ordezkatu kin aukerak zein, ez gutxitan, zirén luzeagoak, lausoagoak, anbiguagoak eta gutxiago erabilgarriak, aparte gutxiago eraginkorrak.
3. euskara batu estandarrean ez dira landu kontrakzioak eta bestelako errazpideak (segun egoera pragmatikoa), zein diren beste aukera ondo erabilgarri bat afin aukeran koipeztatu engranajeak e-jarduera estandarra: kontuan hartu ze, zenbat eta motor sintaktiko gutxiago potentea izan (zenbat eta sintaxi buruazkenagoa izan), hainbatenago beharko dirá kontrakzioak eta errazpideak afin, ahal den neurrian, goxatu jarduera eta, zertxobait bada ere, zabaldu estuasunak.

Horrekin guztiarekin, eta gure kontextu linguistikoan, daukagu estandar bat eze ez ditu asebetetzen, ezta urrutitik ere, ez behar landuagoak, ezta behar kolokialagoak ere. [⇶]