Trask (1997): "But there is a near-consensus on past-tense z-. Almost everyone agrees that B zero is more conservative than the z- of the other dialects, ..."

Trask-ek dio an bere "The history of Basque" (1997) gain iraganaldietako "z-" horiek zein ez diren agertzen an mendebaldeko hizkerak, baina bái an hizkera zentralak eta ekialdekoak:

But there is a near-consensus on past-tense z-. Almost everyone agrees that B zero is more conservative than the z- of the other dialects, ...[Trask, 1997:224]

Esan nahi baita ze, 3. pertsonetako "z-" hori izan bide zén berrikuntza bat zein gertatu zen an hizkera zentral-ekialdekoak (akaso analogiaz kin "zan-zen", zeinen "z-" bái den zaharra: ikus honetaz biharko sarrera), baina zein ez zen heldu ki mendebaldea, non askotan aurkitzen dira ezaugarri linguistiko zaharragoak.

Horrela, "ekarren" litzake zaharragoa zein "zekarren" an 3. pertsona hori. Ikus ere:

• "nekarren" argiki iduri da zaharragoa zein "nindakarren", eta "nindekarren" regularragoa zein "nindakarren"
  

Aoristoak argiki erakusten du ze ez dago ezer berez subjuntiborik an "egin/*ezan/*edin" aditz laguntzaileak

Ez ginake galdu behar an kontu nominalista bat. Atzo mintzo ginén buruz ibilbide diakronikoa e euskal aditza harik egungo forma potentzialak ("dezakegu", "zaitezke"), zeintaz Trask-ek dio (justu ondorenda atzoko aipua, 1997:224-225): 

In the past, the morph -ke had another function: it marked futurity. Corresponding to noa "I'am going", noake meant "I'am going to go", "I'll go"; beside ikusi dut "I've seen it", ikusi duket meant "I'll see it", or perhaps "I'll doubtless see it". This 'archaic future' appears to represent an extension of potentiality to futurity; in effect, forms meaning "I can do it" came to be used for "I'll do it", in a way which is entirely understandable. Such forms are well attested in older literature throughout the country, perhaps specially in B, but they have been steadily losing out to the periphrastic futurre constructed with the present-tense auxiliary and the future participle, a development which is commonly explained as resulting from Romance influence. [Trask, 1997:224-225]

Hor ikusten dugu nóla "noake" bezalako forma potentzial-futuroak oinarritzen dira an indikatiboko formak, berdin nola agintera eta subjuntibo sintetikoak ere: "zoaz!" inperatiboa, edo "derragun" subjuntiboa (ez dira sortzen, adibidez potentzialak gain subjuntiboak). 

Gero, forma perifrastikoak sortzean, aditz horietako batzuk (artean aditz normalak) zíren bilakatuko laguntzaile, adibidez "egin" transitiboa, eta garatuko zirén formak nola:

ekar egian (indikatiboa: aoristoa = ekarri zuen)
ekar dagiket (potentzial-futuroa)
ekar dagien (subjuntiboa)
ekar egizu (inperatiboa)

denak ere konpartituz ber forma: ber aditz-erroa eta ber laguntzailea, "egin", nahiz izán semantikoki oso ezberdinak. Antzekoa esan daiteke respektu aditz intransitiboak kin "*edin" ("bilakatu") eta "-te" morfema.

Ikuspuntu sinkroniko batetik, egun, aoristoa desagertu da, eta baita gorago aipatutako "geroaldi arkaikoa" ere, gelditzen zaizkigularik soilik forma potentziala, subjuntiboa eta inperatiboa, zein, ez izanik indikatiboak, dúten konpartitzen zenbait ezaugarri semantiko (ez-indikatibo), zeini Josu Lavinek deituko lieke "ezaugarri subjuntiboak" (horra, kontu nominalista).

Edonola ere, aoristoak argiki erakusten du ze ez dago ezer berez subjuntiborik an "egin /*ezan/*edin" aditz laguntzaileak:

etor zedin = etorri zen
ekar zezan = ekarri zuen

zein diren oinarrituak an "zedin" eta "zezan" iraganeko indikatiboak. [⇶]

"ikus dezaket" forma ez bide da oinarritzen an subjuntiboa

Josuk zioen atzo:

Ikus deçaquet eta ikusten ahal dut formen artean anhitzec ez dute differenciaric eguiten. Lehenac subjunctivoa du oinharrian (es posible que yo vea), bigarrena indicativoa da (puedo leer realmente). [Josu Lavin]

Baina "ikus dezaket" forma ez bide da oinarritzen an subjuntiboa. Ikus dezagun (hemen):

... "-ke" morfemak, zeintaz Trask-ek dio ondorengo hau (1997:224):

This -ke follows the verbal root but precedes any suffixed agreement-marker, and its origin is completely mysterious. Lafont's view, very plausible, is that -ke could anciently be attached to virtually any finite form to convey a sense of indefiniteness, possibility or probability, and that the modern distribution largely reflects a degree of fossilization of the affix in forms in which its presence was semantically natural; note that a number of conditional forms do not exist in isolation, but only with either a prefixed ba- 'if' or a suffixed -ke: balu 'if he/she had it', luke 'he/she would have it', but no attested *lu, though conceivably such free forms did once exist. [Trask, 1997:224]

Izan ere, "-ke" atzizki horrek izanen luke ber esangura zein "le-" trinkotu zaharragoak (alegia, "akaso" antzeko partikula adverbial modukoa), zeini lekua hartzen ari zitzaion. [Balbula. 2020]

Trask-ek dioskunez, "-ke" morfemak izango luké jatorri misteriotsua, ezezaguna, zeinen aurreneko interpretazio historikoa izan liteke zérbait nola "akaso", halan ze orainaldiko formei atxikita, eta guztiz naturalki, hartuko zuén geroaldiko zentzua, esan nahi baita zentzuá e futuroa (garai zahar haietan ez zen aditz perifrastikorik, eta adizki sintetiko transitiboek hartu ahal zutén "-ke" morfema hori afin jasó "akasoko zentzu futuroa"):

dakarke
dakusket
dagikezu
dezakegu
...

Horko azken biak ez ziren oraino laguntzaileak, baizik adizki sintetikoak pertenitzén ki "egin" eta "*ezan" aditz guztiz normalak, zeinen bien esangura akaso ez zen izanen guztiz berdina, nahiz izán, seguruena, antzekoa (gerora izanen zirén guztiz ordezkagarriak, halatan ze, hizkera batzuetan batek hartuko zuen bestearen lekua, bitarten beste leku batzuetan gertatuko zén justuki alderantzizkoa, hola sortuz diferentzia inportanteak arten mendebaldeko hizkerak eta ekialdeko hizkerak). Edonola ere, "dagikezu" eta "dezakegu" ez dira forma subjuntiboak, eta ez daude oinarrituak an forma subjuntiboak, baizik an forma indikatibo petoak, afin osatu futuro inzierto bat.

Gerora, garatuko ziren adizki perifrastikoak, eta aditz askoren forma sintetikoak ahantziko ziren, halan ze, adizki ahaztu horien futuro inziertoak emateko, erabiliko zirén justuki "egin" eta"*ezan" (eta "*iron" ere) nola aditz auxiliarrak:

ekar dezake = dakarke
ikus dagiket = dakusket
...

zein ez zirén subjuntiboak, baizik geroaldiko forma perifrastikoak zein hartzen ari ziren lekua ki lehengo forma sintetikoak afinda adierazí nagusiki ber futuroa (beti ere inziertoa).

Geroago ere, dakigunez, garatuko zirén beste futuro perifrastiko batzuk kin "*edun":

ekarriko dut
ikusiren dut
...

zeinek, berriro ere, kenduko zioten lekua ki goragoko futuro perifrastiko zaharrak, geldituz lehengo forma nagusiki futuro horiek ("ekar dezaket") nagusiki murrizturik orain ki euren zentzuá e posibilitatea, non topatuko zirén kin "ahal" formak, eginéz elkarrekin tupust:

ekar dezaket aurka ekarri ahal dut

Hor, seguruena, hasiera batean egonen zén Josuk dioen matize etimologikoa, zein joanen zen desagertzen gradualki harik-eta gaur egun guztiz desagertú an erabilera estandarra, inkluso egoník hizkerarik non den desagertú "ekar dezaket" aldé "ekarri ahal dut".

Edonola ere, "ikus dezaket" forma ez bide da oinarritzen an subjuntiboa, baizik subjuntibo transitibo perifrastikoa an "*ezan" aditza, zein lehenda gramatikaldu nola laguntzaile, izanen zen aditz normal bat, nola "egin" laguntzailea ere. [⇶]

'lekarke' redundantea vs 'nekarke' ez redundantea

Jarraituz kin adizkiak zein Gilenek proposatu hemen, ikus ditzagun azken biak:

Bestalde, orainaldiko "izan" laguntzailedunak (objektu zuzenik gabeak) eta orainaldikoak ez diren guztiak SV(O) dira:

noa
gagozkio
genekartzan
genekarzkizun
bazeneki
lekuske
...
[Gilen]

Horien ordez erabiliko ditugú "bazenekar" eta "lekarke" analogoak, non aurkitzen ditugú "ba-" eta "-ke" morfemak, zeintaz Trask-ek dio ondorengo hau (1997:224):

This -ke follows the verbal root but precedes any suffixed agreement-marker, and its origin is completely mysterious. Lafont's view, very plausible, is that -ke could anciently be attached to virtually any finite form to convey a sense of indefiniteness, possibility or probability, and that the modern distribution largely reflects a degree of fossilization of the affix in forms in which its presence was semantically natural; note that a number of conditional forms do not exist in isolation, but only with either a prefixed ba- 'if' or a suffixed -ke: balu 'if he/she had it', luke 'he/she would have it', but no attested *lu, though conceivably such free forms did once exist. [Trask, 1997:224]

Izan ere, "-ke" atzizki horrek izanen luke ber esangura zein "le-" trinkotu zaharragoak (alegia, "akaso" antzeko partikula adverbial modukoa), zeini lekua hartzen ari zitzaion. Baina, zer dela-ta? Nóndik etor ziteken mugimendu hori?

Gauza da ze, SOV ordena berrian, behinda "nekar", "zekar" eta "ekar" reanalizatuak zirelarik ordezta "ekarda/ekart", "ekarzu" eta "ekar" zaharrak, "le-" aurrizkiaren aplikabilitatea gelditzen zén murriztua: soilik atxiki liteké ki 3. personak, emanez adibidez "lekar" (formalki lehengo berbera, nahiz orain reanalizatua), baina ez hainbeste ki 1. eta 2. personak, non nolabait esan, "ne-" eta "ze-" aurrizkiek okupatua zuten "le-" potentzialaren lekua. Irregularitate hori kopontzera etorriko bide zen "-ke" atzizkia, zein atxikiko zitzaien ki persona guztiak nahiz 3. personetan izán redundantea.

Esan nahi baita ze goiko forma hori, "letorke" litzaké forma redundantea, non bikoiztu egin da aipaturiko zentzua e posibilitatea. Ez ordea, 1. eta 2. personetan, non "nekarke" edo "ze(ne)karke" formek regularki jasoko zutén euren "akasoko" zentzua. Horixe izan ziteken arrazoi nagusietakoa zérgatik "-ke" zabaldu zen an ber funtzioa zein lehenago betetzen ari zen "le-" trinkotua, dena an kontextu orokorra on aldaketa tikan OVS dara SOV, zein ikus genezakén nola azken-azken eragilea. [⇶]

Trask:(1997): "The participìal formation in "-i" is no longer productive."

Atzoko sarreran mintzo ginen buruz forma perifrastiko berriak zeinen arabera berrantolatu zen euskal aditz-sistema. Zehazki, Mitxelenak aipatzen zituén euskararen "perfectum" eta "futuro" formen paralelismoa respektu forma latino-romantzeak, adibidez (an "Lengua común y dialectos vascos", 1981)

[Mitxelena, "Lengua común y dialectos vascos", 1981]

Mitxelenak, beraz, azpimarratzen du a analogia arten "he de coger" eta "hartuko dut" edo "harturen dut" ki eman futuroa, hala nola ere arten "es venido" (forma zaharra hen "ha venido") edo "est venu" eta "etorri da" ki eman iragan perfektua.

Modu horretan, lortzen ari ziren forma verbal analitikoagoak, non aditz printzipala eta aspektu verbala ateratzen zirén ti multzo sintetikoa (jada aski zamatua), bitarten flexio personal guztiak (nor-nori, nor-nork, nor-nori-nork) eramaten ziren ki bigarren parte perifrastikoa, zein gauzatzen zén an laguntzaile ezberdinak (gutxi) non jada konplexitatea gutxiagotua gelditzen baitzen, nahiz oraindik izan potentzialki altua, nola dakigun.

Bide berriek izanen dute euren isla an morfologia, non "-tu" morfemak ordezkatuko du "-i" morfema noiz sortzen partizipioak:

The participìal formation in "-i" is no longer productive. For many centuries, the function of "-i" has been assumed by a new suffix "-tu". This is of Latin origin: Basque borrowed verbs from Latin in the form of their perfective participles, such as aditu 'hear, understand' < AUDITU and jostatu 'play' < IUXTATU. [Trask, The history of Basque, 1997:213-214]

Gaur egun soilik "-tu" morfema da produktiboa. [⇶]

Beatriz Fernández (2013): "...,'-i' bera ere preposiziotzat har litekeelakoan nago."

Genioen aspaldi (an gure sarrera titulatzén ⇶ Bi morfema datibo prepositibo: "-ki" eta "-ts") nóla R. L. Trask referitzen zen ki bi morfema prepositibo hauek, "-ki" eta "-ts":

.., like -ki, the morph -ts is well attested in finite verb forms as a marker of a following indirect object. [R.L. Trask, History of non-finite verb forms, 1995]

Beatriz Fernández ere mintzo zaigu buruz puntu hori an artikulua zein gatozen jorratzen an sarrerak nola hau (edo orobat hau eta hau):

Hori baino lehenagokoa eta antzekoa da Trasken (1981: 289) intuizioa, -(k) eta -(ts) morfemen sorburua bera ere preposizioak zirela zioenean eta inkorporatutako preposizioen aipamena egiten zuenean —ikus orobat Fernández (2014)—. -(K)iri dagokionez, beraz, aspalditik datorkigu preposizioen aipamena. Dena dela, Trasken testuari zor zaion leialtasunarengatik besterik ez bada, argitu beharra dago izatez -(k) eta -(ts) morfemak zerabiltzala mintzagai preposizioen aipamena egiterakoan, eta ez -i morfema. Beraz, gogora datorkigun hurrengo galdera da ea zer ote zen -i Traskentzat, behin -(k) eta -(ts) morfemetatik bereizi eta gero. Morfologikoki zalantzarik ez dago -(k) eta -(ts) -itik bereiz daitezkeena —ikus Lafon (1999 [1961]) eta Fernández (2014)—, baina sintaktikoki ez dut ikusten, momentuz behintzat, biak bereizteko arrazoirik euskararen lehen testigantza idatzietatik hona gutxienez. -(K) eta -(ts) preposizioak balira, edo inoiz izan balira, orduan, -i bera ere preposiziotzat har litekeelakoan nago. Bego honetan, ñabardurak lauso. [Beatriz Fernández, "-(K)i hiztegian eta hiztegiaz harantzago", 2013]

Horrela, "-k" (edo "-ts") eta "-i" morfemak sintaktikoki bereiztuko bagenitu, orduan "i" bera ere ager liteke nola preposizio. [Ikus ⇶]

Kontrazioak, lenizioak, hitz laburtuak (clipping) edo elipsiak

Dio Erramun Gerrikagoitiak an bere erantzuna ki nire atzoko sarrera:

Niretzat argui dago zer diren contractioneac baina ez zer diren errazpideac nahiz-ta ikusi arguiro dagoela hitz (neologismo?) hori formatua kin erraz + bide. Baina ez zait ethorten hitz horrequin cerebrora ezelaco concepturic behintzat niri. Nola esaten ahal litzateque hori conceptua gaztelaniaz, frantzesez edo inglesez?

Zeren errazpideac interpreta litezque modu sobera zabal eta lausotuan so eguinic soilic interpretationeari e analysis etymologicoa e bere parteac, erraz eta bideac, ezen bideac dutenac bide emaiten erraztasunari. Baina da interpretatione sobera lausoa.

Nik, "errazpide" hitza erabiltzean, kontuan izan dut bere esangura orokorra: errazpideak = errazteko bideak, non sartu nahi izan ditut bide guztiák ki erraztu produkzio fonikoa, eta non sartzen diren oso nagusiki kontrazioak baina non bádiren beste aukera batzuk ere.

Dio Trask hizkuntzalariak an bere A Dictionary of Phonetics and Phonology (1996:92)

contraction: Any phonological process in which a word or (more commonly) a sequence of words is reduced by the removal of some internal material, possibly with the application of some further phonological processes. Paradigm cases include the reduction of I am to I'm, of she would have to she'd've, and of ever to the "poetic" e'er. The label is often applied also to more complex cases such as the (obligatory) reduction of French de le to du. [R.L. Trask, 1996:92]

Wikipediak dio:

A contraction is a shortened version of the written and spoken forms of a word, syllable, or word group, created by omission of internal letters and sounds. 

Hortaz, kontrazioetan hitz klaveak liraké removal edo omission, baina gauza da ze bádira (ustezko) kontrazioak non ez den gertatzen laburtzerik, baizik bestelako transformazio erraztailerik. Horixe gertatzen da, adibidez, noiz:

 ez du → eztu

non emaitza ez den laburragoa, baizik beste modu batera erraztua.
 
Eta bádira beste prozesu fonologiko erraztaileak zeinen emaitza fonetikoa ez den zerbait laburragoa, baizik zerbait ahulagoa, zerbait eze eskatzen du ahalegin foniko gutxiago, nola izan ahal den lenizioa:

lenition: (also weakening) Any phonological process in which a segment becomes either less strongly occluded or more sonorous, such as [k] ~ [x], [x] ~ [h] or [k] ~ [g]. Often the term is extended to various other processes, such as loss of aspiration, shortening of long segments and monophthongization of diphthongs, which represent 'weakening' in some intuitive sense. [R.L. Trask, 1996:201]

Holako prozesu lenitiboak gertatuko liraké noiz dugun erlajatzen, higatzen, ahultzen edo lenitzen a ebakierá e-zenbait soinu, bihurtuz "t" soinuak "d"-agoak, edota "g" soinuak ahulagoak nahiz ez desagertu. 

Hortaz, eta afin batera adierazi prozesuak nola kontrazioak, lenizioak, hitz laburtuak (clipping) edo elipsiak, aukeratu nuén hitzá "errazpideak", zeinek, nire ustez, ondo definitzen du ideia ze eman nahi nuen. [⇶]

Bi morfema datibo prepositibo: "-ki" eta "-ts"

Diosku hak R.L. Trask (1995):

.., like -ki, the morph -ts is well attested in finite verb forms as a marker of a following indirect object. [R.L. Trask, "History of non-finite verb forms", 1995]

Ikustagun:

da-rama-ki-zu-gu

na-rama-ki-zu-te

eta

d-io-ts-o = d-io-ts-a

d-eu-ts-o-zu = d-eu-ts-a-zu

Lehenengo begiratu batean bederen, goiko aditz-forma horiek iradoki ahal dute ze euskara zaharraren estruktura izan zitekeén OVS (estruktura hiperadierazkorra), edo zehazkiago, O-V-I-S, non I horrek signifikatzen du objetu indirektoa.

Baina, post honetan nahi dut azpimarratu ze hor goian ageri dira bi morfema datibo prepositibo (prepositiboak respektu objetu indirektua): "-ki" eta "-ts".

["-ki" morfema hori da erabiltzen halaber adibidez afin adberbializatu adjetiboak: eder ⇢ ederki] [117] [⇶]

-----------------------------
Ikus hurrengo posták buruz ber gaia:
1.: Hitz funtzionalak, labur
2.: Errazago instalatzen da hizkuntz barneko materiala
3.: XK3: Sujetua urjenteena, edo akaso aditza, baina ia inoiz ez objetua