Amuriza (2012): "...sekula erabiliko ez dituen (eta inork ez darabiltzan) formetara aldatzea."

Jarraian doa orrialde oso bat ti liburua e Xabier Amuriza titulatzén Zazpi ebidentzia birjaiotzarako (2012:173), non ikertzaile zornotzarra mintzo da gain "ezan" eta "e(g)in" aditz lagutzaileak:

Amurizak aztertzen du euskal aditza ti ikuspuntu funtzionala, eta aurkitzen ditu diferentzia  nabarmenak arten "ezan" adizkiak respektu "egin"ekoak, zeinen formak izaten dirén ondo laburragoak, halako moldez non "egin"eko forma horiek normaltasun handiz erabiltzen dira an euren esparrua (hain normal nola "emon dogu"), bitarten besteak, "ezan"ekoak nekez entzuten diren inon ere.

Horrek berriro agerian uzten digu a inportantzia e aspektu funtzionalak nola, kasu honetan, pisu fonikoa, noiz aztertzen erabilera, eta ondorioz, a inportantzia e aspektu funtzional horiek noiz aukeratzen forma batuak, izan ere:

Ez dirudi logika oso praktikoa forma batzuk guztiz ohiki eta naturalki darabiltzan euskaldungoaren erdia beharturik aurkitzea sekula erabiliko ez dituen (eta inork ez darabiltzan) formetara aldatzea. [Amuriza, 2012:273]

Ez, ez dirudi logika oso praktikoa. Areago, dirudi desbide itzela. [⇶]

'dieza(i)zkidake': 5 silaba eta gorri

Genioen hemen:

Linguistikan nekez emanen dira lege orokorrak: kasuistiká izaten da hain handia non (ia) beti existituko dira salbuespenak ki edozein arau zein proposa dezagun. Baina, bádira tendentziak, tendentzia argiak, tendentzia sendoak, zein abantailaz laburbil litezké an arau bat, arau orokor bat, zein oso kontuan hartu beharko litzaké begiraki euskara batua.

Eta halakoxea da tituluko lege-moduko hori:

Inflexioak (adizki laguntzaileak) ez lirake pasatu behar ti 4 silaba zein hasí kin konsonantea.

Zeren, edozein kasutan, 4 silabatik gorako inflexioak jada luzeak dira, baina noiz dituztén, gainera, gehio ze 4 silaba zein hasi kin konsonantea (demagun zeniezazkigun, zeniezazkiguten, zeniezazkiguketen), astun gertatzen dira oro har, halan-ze egonen da (eta báda) joera orokor bat ki saihestu haien erabilera.

Hortaz, oso gauza ona litzaké 4 halako silabetatik gorako inflexio guztiak ordezkatuko balira kin forma laburragoak eta sinpleagoak, nahiz ez horregatik gutxiago propioak. Edo, ordezkatu ezean, gutxien-gutxienik beharko liraké aukerak, aukera explizito sinpleagoak. [Balbula, 2020]

Atzo, Josu Lavinek zioen:

Ongui erabilcen direnec ez dute forma simpleagoric behar.

nizquiçuque, adibidez

Neuc ençun eguiten dut eta erabilcen.

"nizkizuke" adizkiak 4 silaba ditu, eta sartzen da an gure alde erosoa, halan-ze, berez, ez litzake hor zértan bilatú forma sinpleagorik. Ondo. Hortaz, eman litezke:

nik zuri nizkizuke
zuk niri zenidazke

Horretarakoxe existitzen dira aukerak. Josuk aurrerago zioen ze:

cenizquidaquete, ordea, uste dut seculan ez dudala ençun contextu communicativo normaletan.

Gure irizpidean adizki hori agertzen da an alde gorria, kin bere 6 silaba. Ondo.

Azkenik dauzkagu 5 silabakoak, non dauzkagun adibidez goragoko "zeniezazkigun", edo Josuk atzo aipatutako "cenizquidaque" edo "dieçazquiogun". Esan nahi baita ze hor izan ahal ditugu kasu urdinak eta gorriak araúz konplextitatea e silabak (zeintan gure irizpideak soilik du konsideratu elementu basiko bat). Seguruena, hor egon gintezke eztabaidatzén bakoitz kasu partikularra ad infinitum, baina ez da hori gure asmoa, baizik erakustea tendentzia orokor esanguratsuak, zeinekin lan egín. Alde horretatik, ikus dezagun Josu Lavinek egindako ondoko balorazio-proposamena afin ordezkatu “dieza(i?)zkidake” (hemen, 2004):

SINGULARRA: diezadake,
PLURALA: dietzadake (“dieza(i?)zkidake” ahoskaezinaren ordez).

“dieza(i?)zkidake”: 5 silaba eta gorri. Ondo. [⇶]

Kontuan hartzen ari da ze silaba guztiak ez dira berdin konplexuak

Herenegun zehazten genuén irizpide bat te erabaki sistematikoki nóiz euskara batuko adizkiak, luze-konplexuak izateagatik, serioski birkonsideratu beharko ziren (ikus "Zertako nahi dugu adizki bat baldin ez bada funtzionala?"), bai-eta akaso, eurekin batera, euren paradigma osoak. Irizpide horretan oso bereziki fijatzen ginén an silabak zein hasi kin konsonantea, halatan non adizki jakin batek halako 4 silabatik gora bazituen, argi gorria piztuko zen.

Eta holaxe, atzoko aplikazioan, genuén gorriztatu a adizkiak non zenbatú gehio ze 4 silaba kin hasiera konsonantikoa, aparte urdindú a adizkiak zein, izateké gorri, bázituzten guztira 5 silaba edo gehiago. Era berean belztu genituén 2 edo 3 silabako adizkiak, zein izaten baitira ondo egokiak. Horretaz, atzo, Erramun Gerrikagoitiak galdetzen zuén:

Nic ez dut comprenitu hori ze hasten direnac consonantez zeren jaquin arazi duzu Jesus ze aguertzen dira urdinduta zeinac dute 4 sillaba baino guehiago eta gorrituta daucatenac 4 sillaba baino guehiago baina hasten direnac kin consonantea.

Aitzitic ikusten dut urdinduta "niezazkizuen" eta gorrituta "zeniezazkidan".

Ez al dira biac hasten kin consonantea? N eta Z letrac ez al dira biac consonante, ez direnac volalac. 

Gauza da ze, aipatutako neurria oinarritzen da an silabak zein hasí kin konsonantea, eta ez an adizkiak kin hasiera konsonantikoa. Horrela:

nie - zaz - ki - zu - en

ditú 4 silaba zein hasí preseski kin konsonantea (nie - zaz - ki - zu), eta 1 zein hasí kin fonema vokala (en). Hori dela-ta agertzen dá urdin (ez da sartzen an irizpide gorria, baina hurbil dabil: báditú, orotara, 4 silaba baino gehiago). Aldiz:

ze  - nie - zaz - ki - dan

ditú 5 silaba zein hasí kin konsonantea, halan-ze agertuko zaigú gorri. Izan ere, irizpide horretan kontuan hartzen ari da ze silaba guztiak ez dira berdin konplexuak. [⇶]

Adizki laguntzaileak ez lirake pasatu behar ti 4 silaba zein hasí kin konsonantea

Linguistikan nekez emanen dira lege orokorrak: kasuistiká izaten da hain handia non (ia) beti existituko dira salbuespenak ki edozein arau zein proposa dezagun. Baina, bádira tendentziak, tendentzia argiak, tendentzia sendoak, zein abantailaz laburbil litezké an arau bat, arau orokor bat, zein oso kontuan hartu beharko litzaké begiraki euskara batua.

Eta halakoxea da tituluko lege-moduko hori:

Adizki laguntzaileak ez lirake pasatu behar ti 4 silaba zein hasí kin konsonantea.

Zeren, edozein kasutan, 4 silabatik gorako inflexioak jada luzeak dira, baina noiz dituztén, gainera, gehio ze 4 silaba zein hasi kin konsonantea (demagun zeniezazkigun, zeniezazkiguten, zeniezazkiguketen), astun gertatzen dira oro har, halan-ze egonen da (eta báda) joera orokor bat ki saihestu haien erabilera.

Hortaz, oso gauza ona litzaké 4 halako silabatatik gorako laguntzaile guztiak ordezkatuko balira kin forma laburragoak eta sinpleagoak, nahiz ez horregatik gutxiago propioak. Edo, ordezkatu ezean, gutxien-gutxienik beharko liraké aukerak, aukera explizito sinpleagoak. [⇶]

Soilik 3. pertsonetako 'nor-nori' formak

Atzokoan mintzo ginén buruz Bergarako "nor-nori" flexioak, esanez ze haien konkordantzia pluralak ez ziren gehienetan ematen, salbu an Angiozar eta Ubera auzoak, non jarraitzen ziren erabiltzen. Baina, pluralak esatean, zér esan nahi dugu? Zéin dira zehazki jasotako formak?

Gauza da ze soilik testigatu eta jaso dirá 3. pertsonetako "nor-nori" formak, eta ez 1. edo 2. pertsonetako formak, zein antza ez diren (ia) erabiltzen (batuan ere, nekez entzungo dá "zu-niri zatzaizkit", demagun.). Ondorengoak lirake forma zehatzák zein diren jaso an orainaldiko "nor-nori" paradigma indikatiboa (UNED-BERGARA, Euskal kultur departamentuaren argitalpenak, Bergarako euskera, 1988:95):

Batuan, "zitzaizkidan" geldituko zén "zitzaidan", antzera nola "zaizkit" geldituko zén "zait" singular-plurala. 1. eta 2. pertsonetako flexioak erabili behar izanez gero, akaso oso kontextu formal batean, geldituko ziren gabé "-zki-" pluralgilea:

zu-niri zatzait    [ordezta zatzaizkit]
gu-niri gintzaion   [ordezta gintzaizkion]
zuek-guri zatzaigute  [ordezta zatzaizkigute]

Modu subjuntiboan eta potentzialean ere, soilik lekukotu dirá 3. pertsonetako formak ("*edin" laguntzailea): batuko subjuntiboan, adibidez, "dakizkidan" geldituko zén "dakidan", eta, bide beretik (eredu beretik, mekanismo beretik), 1. persona pluraleko "gakizkizuen" geldituko zitzaigún "gakizuen". Forma sinpleago horiek erabil litezké preferenteki respektu "-zki-" formak, zein aukeran geldituko ziren. Gauza da ze "-zki-" pluralgilea desagertzen da ti forma singular-pluralak.

Hortxe. Aukeran. [⇶]

Kontrakzioek bádute paper funtzional bat, eremu formalean ere, zein landu behar da.

Zioen atzo Txopik:

negar egiten duzu –nire amonak esango zuen - near iten zu- alegia, 7 silaba aurka 3 silaba
negar egiten zenuen- nire amonak esango zuen - near (i)ten zenun- alegia, 8 silaba aurka 4 silaba.

Eta abar luze bat. Nik dut ateratzen ondorio argi bat guzti honetatik:
Noiz hizkuntza bat “zuzen” hitz egiten edo idazten dugun, automatikoki hizkuntza horrek asko galtzen du. Otto Jespersen hizkuntzalari daniarrak argi esan zuen: “Hizkuntza batean oker gramatikal bat egiten den gehien gehienetan, komunikazioan irabazten da”

Esango nuke dela ia maxima taoista bat, “Irabazten duenak galtzen du” edo “Gutxiago da gehiago”, pixkat sakontzen badugu, azalean geratu gabe, egi handiak. Ta hizkuntzetan ere ematen du doala ildo horretatik “Hizkuntza zuzena da hizkuntza traketsa” alegia, ez zuzena. Edo “Hizkuntza ez zuzena da hizkuntza komunikatiboa”, alegia, beharrezkoa den hizkuntza, benetakoa.

Eta bai, kontrakzioak dute bi abantaila handi. Alde batetik informazioaren zama murrizten da. Hau maiz egiten da adibidez informatikan. Bestalde badu bigarren abantaila oso garrantzitsu bat, kargatzen du gutxiago memoria on hiztuna eta entzulea, beraz erlazionatzea esaldiaren alde desberdinak da geyo erraza.

Txopi

Bai, azken buruan, alde fonikoak ere bere pisua du eta landu behar da. Ikus zér genioen an sarrera titulazén "Evoluzio sintaktikoa vs evoluzio fonikoa" noiz genioen ze:

Baina, bestalde, diskursoa gorpuzten da an soinuak eta hitzak zein, nahiz antolatuak an modu sintaktiko efizienteenean, daukaté gorputz foniko bat, gorputz fisiko bat zein izan daiteke modu batekoa edo bestekoa (báditu ezaugarri batzuk), eta zein ahoskatu behar da erabiliz esfortzu bat zein izan daiteke handiagoa edo txikiagoa.
(...)
Edonola ere, báda evoluzio fonikoa, bilatzén funtzionalitate handiena kin esfortzu txikiena, halatan ze ceteris paribus (hots, beste guztia berdin izanda), hobe laburrago ezez luzeago. Arazoa dagó an ceteris paribus hori, zein, praktikan, ez den oro har batere argi (soinu zailagoak izan litezké adibidez indartsuagoak, berdin nola hitz luzexeagoak izan litezke adibidez argiagoak) salbu adibidez an hitz funtzionalak, zein izan behar dirén labur, eta an hitz definitiboki luzeak, zein izan beharko lirake salbuespen. [Balbula, 2019]

Eta mintzatuz buruz hitz funtzionalak, genioen hau (an "Hitz funtzionalak, labur"):

Estruktura da zerbait kualitatiboa, bitarten hitzen luzera da zerbait kuantitatiboa. Ez gutxitan, halere, alde kuantitatiboak izaten ditu ondorio kualitatiboak, eta baita alderantziz ere.

Ildo horretatik, nik bere inportantzia onartzen diot a afera printzipioz kuantitatiboa on hitz-luzera, adibidez an hitz funtzionalak, zeinen luzera izan baitaiteke determinantea per euren erabilera edo ez-erabilera. [Balbula, 2006]

Bai, bi aspektuek (sintaktikoa eta fonikoa) bádute, finean, lotura funtzionalik, oso bereziki an estruktura buruazken eta aglutinatzailea. Eta kontrakzioek bádute hor paper funtzional bat, arinduz gehiegizko pisu fonikoa, koipetuz expresioa, eginez erabilgarri hura zein bestela akaso ez zen izanen hain erabilgarri: hala hitz funtzionaletan, nola aditzetan edo, oro har, hitzetan.

Eta baita eremu formalean ere (kontrakzio batzuk izan beharko lirake kontrakzio formalagoak, (ia) beti egitekoak, eta beste batzuk kolokialagoak). Baina, betiko moduan, hori guztia landu behar da, zeren, nola genioen an "Euskara estandarrak ez ditu asebetetzen, ezta urrutitik ere, ez behar landuagoak, ezta behar kolokialagoak ere":

3. euskara batu estandarrean ez dira landu kontrakzioak eta bestelako errazpideak (segun egoera pragmatikoa), zein diren beste aukera ondo erabilgarri bat afin aukeran koipeztatu engranajeak e-jarduera estandarra: kontuan hartu ze, zenbat eta motor sintaktiko gutxiago potentea izan (zenbat eta sintaxi buruazkenagoa izan), hainbatenago beharko dirá kontrakzioak eta errazpideak afin, ahal den neurrian, goxatu jarduera eta, zertxobait bada ere, zabaldu estuasunak. [Balbula. 2018]

Horixe. [⇶]

Gure intereseko kopuru silabikoak, oinarrian, referitzen dira ki Intonazio-Unitateak, ezta?

Ematen diguzu, Bittor, zure azken mezuan, a referentzia e Miller (1956) titulatzén "The Magical Number Seven, Plus or Minus Two - Some Limits on Our Capacity for Processing Information", zein orobat aipatzen duzu an zure artikuluá "Esaldiaren informazio egitura: unitate eta kontzeptu arazo" (2006), zure (orduko) "testamentu linguistikoa", non aurkitu ahal dugu "2005 inguruko bibliografia oso eguneratua" buruz kuestio silabikoa zeintaz ari garen. Horra hor pasarte zehatza non, artikulu horretan, aipatzen duzu Miller (1956), ari zarelarik buruz lan-memoria-linguistikoa (2006):

Zenbat hitz ordea, zenbat unitate? Ez da argi. 4 zenbaki magiko txikiaz hitz egiten da orain (Cowan 2000) -baina lau zer?-, lehen denbora askoan 7(±2)z hitz egin den bezalaxe (Miller 1956). Garbi dena da lan memoria linguistikoa oso mugatua dugula... [Bittor Hidalgo, Esaldiaren informazio egitura: unitate eta kontzeptu arazo, 2006]

Cowan-ek ere (2000) dio, aipatuz Miller (1956):

In a famous paper humorously describing “the magical number seven plus or minus two,” Miller (1956) claimed to be persecuted by an integer. He demonstrated that one can repeat back a list of no more than about seven randomly ordered, meaningful items or chunks (which could be letters, digits, or words). Other research has yielded different results, though. Young adults can recall only 3 or 4 longer verbal chunks, such as idioms or short sentences (Gilchrist, Cowan, & Naveh-Benjamin, 2008). Some have shrugged their shoulders, concluding that the limit “just depends” on details of the memory task. Recent research, however, indicates when and how the limit is predictable. [Cowan, 2000]

edota aurrerago:

For example, in comprehension of an essay, one might have to hold in mind concurrently the major premise, the point made in the previous paragraph, and a fact and an opinion presented in the current paragraph. Only when all of these elements have been integrated into a single chunk can the reader successfully continue to read and understand. Forgetting one of these ideas may lead to a more shallow understanding of the text, or to the need to go back and re-read. As Cowan (2001) noted, many theorists with mathematical models of particular aspects of problem-solving and thought have allowed the number of items in working memory to vary as a free parameter, and the models seem to settle on a value of about 4, where the best fit is typically achieved. [Cowan, 2000]

Edonola ere, bi artikulu horiek [Miller (1956) eta Cowan (2000)] ez dirudite zuzenki aplikagarriak ki gure kontextu zehatza, non silabak ez diren gogoratu behar eurak explizituki, baizik soilik euren eragin komunikatiboa barné estruktura lexiko-morfo-sintaktiko bat. Esan nahi baita ze, ez dirudi ze gure silaba-kopuruak artikulu horietatik etor daitezkenik, baizik gehiago ganik literatura intonazionala, zein Bittorrek (2006) ere eskaini, eta non agertzen dira kopuru silabiko ondo zehatzak referitzen ki Intonazio-Unitateak (IU-ak), nola hauek:

Ez da halako ikerketa gehiegi egin hizkuntzetan barrena eta direnen neurbideak ez dira beti pareko izan. Badirudi bat-bateko hizketako IUa, MEak mezua ere planifikatu behar duenean, laburragoa dela, irakurria baino. Haur eta hizketa apaletakoa ere, helduena eta hizketa trebe, prestatu eta jantzikoa baino. IU minimoak silaba bat du. Eta ez da arrunta 10ez gorakoa irakurketan ere, inoiz 15era irits baliteke ere (Navarro-Tomas 1939). Ingelesean arrunta bide da 5ekoa. Frantsesean laburrago esan ohi da. Gamindek (2004; agert.) Bizkaiko euskaran 4,51 eta 6,75 silaba bitarteko -etenen arteko- talde prosodikoak aurkitu ditu batez beste. Antzekoa da ere gure esperientzia (Hidalgo 2000a,b,c). Uste orokorra da hizkuntza guztietan ditugula oso IU laburrak, segundo baten azpikoak, 2ren pekoak luzeenak ere. Argigarri dateke IUen luzera mugatua bat etortzea aipatu planifikazio fonologikorako giza ahalmen eskasarekin eta lan memoriaren mugekin. Ez, esaterako, arnasa hartu beharraren giza muga fisiologikoekin. [Bittor Hidalgo, Esaldiaren informazio egitura: unitate eta kontzeptu arazo, 2006]

Galdera da: gure intereseko kopuru silabikoak, oinarrian, referitzen dira ki Intonazio-Unitateak, ezta? [⇶]

Eta zénbat da 150 ms?

Genioen atzokoan ze, Coupé eta besteren experimentuan, irakurraldien iraupenak neurtzean, kendu dituzté pausa guztiak zein izán handiago 150 ms luze. Baina, zénbat da 150 ms? Zér egin daiteke an 150 milisegundu? Zer egin daiteke an 1'5 segundu-hamarren? Zer egin daiteke an segundu-zortziren bat

Ba, segundu-zortziren batean eman ahal dá silaba bat. Izan ere, ikusten genuén hemen edo ondorengo taulan:

nóla hizkuntzen silaba-abiadurak (Syllabic Rate) zirén ibiltzen artén 5 eta 8 silaba segunduko, non, adibidez euskara, japoniera, edo gaztelania bera, aski hurbiltzen zirén ki 8 silaba segunduko, zein, beste era batera esanda, dá silaba bat segundu-zortzireneko, edo silaba bat 150 milisegunduko, zein den gure tituluko neurria.

Eta interesgarri iruditzen zaigu nóla, hizkuntza batzuetan bederen, pausa tipikoek irauten duté aski antzera nola silaba tipikoek, halatan ze, bide horretatik, aztertu liteke ea pausa tipikoek hizkuntza ezberdientan antzera irauten ote duten, edo, hala ez balitz, ea hizkuntzen silaba-iraupenak eta euren pausa-iraupenak lotuta agertzen diren. Akaso silaben martxak eragin bailezaké gain pausen luzera. [⇶]

Euskararen silaba-abiadura: antzekoa zein japonierarena

Atera berri da (2019) artikulu bat, titulatuá "Different languages, similar encoding efficiency: Comparable information rates across the human communicative niche" eta idatzia ga Coupé, Mi Oh, Dediu eta Pellegrino (zein baitira ber Pellegrino eta ber Coupé zein zeuden an Pellegrinok et al., 2011), non, besteak beste, autoreek estimatu duté a abiadura silabikoa hen 17 hizkuntza, zeinen artean, orain bai, aurkitzen dirá katalana eta euskara.

Euren artikuluan, baina, autoreek ez dituzte numerikoki zehazten batezbesteko abiadura silabikoak, nahizta bai eskainí ondoko grafikoa, nondik har liteké aski ideia argia gain abiadura horiek (SR, edo syllabic rate, zein agertú an ordenatu-ardatza):

Grafiko horretan ikusi ahal da euskará ezkerrenera kokatua, laranja kolorez, izanki puntu laranja horiek abiadura silabiko puntualak zein irakurle ezberdinek erakutsi an textu-mota ezberdinak (jaso dira datuak hen anitz irakurraldi, ikusten denez), eta hor antzeman ahal dugu nóla puntu laranja horien guztien batezbestekoa izanen litzaké aski antzekoa zeinda japonierarena, zein den verde kolorekoa, bigarren ezkerrenera dagoena (justuki nola, bide batez, guk suposatú hemen).

Izan ere, 2011ko artikuluan, japonieraren batezbesteko silaba-abiadura zén justuki 7,84 silaba segunduko, eta, 2019koan, hortxe inguruan agertzen dirá hala japoniera nola euskara. [⇶]

Amuriza: "Alde horren erantzule nagusia aditz perifrastikoa dugu"

Xabier Amurizak, behinda detektatú diferentzia silabiko nabarmenak arten euskara eta gaztelania (elkarrizketa luze honetan diferentzia horiek ibiliko zirén an proportzioá 100-75), diosku ze:

Alde horren erantzule nagusia aditz perifrastikoa dugu. Eta, zer esanik ere ez euskaraz hain ugari diren bi elementuko aditzak direnean: Lloras-1lorabas-llorarías, respiras-respirabas-respirarías, huyes-huías-huirías. Euskaraz: negar egiten duzu-negar egiten zenuen-negar egingo zenuke, arnasa hartzen duzu-arnasa hartzen zenuen-arnasa hartuko zenuke, ihes egiten duzu-ihes egiten zenuen-ihes egingo zenuke... [Amuriza, 2010:106]

Eta bai, akaso hor agertzen zaizkigu bi erantzule nagusiak on diferentzia silabikoa arten euskara eta gaztelania (aparte utzitá ze biek ere erabiltzen dituzté erlatiboki silaba gehiago zein adibidez inglesak, bestaldetik silaba horiek izanki sinpleagoak eta arinagoak):

• Adizkien luzera: arnasa hartzen duzu-arnasa hartzen zenuen-arnasa hartuko zenuke.
• A erabilera hon konposizioa noiz sortzen hitzak (eta aditzak): arnasa hartu, eskularruak...

Eta gauza da ze euskararen proportzio silabiko erlatiboki handiago hori respektu gaztelania (silaben konplexutasuna litzaké antzekoa bietan, hala nola silabako abiadura ere) dá bihurtzen benetako arazo noiz dén metatzen gain arazo konparatibo guztiz larriena, zein ez den baizik hitz-ordena buruazkena, zeintan dén gertatzen ze silaba kopuruak dirén ondo relevanteak. [⇶]

Amuriza: "Gaztelaniarekiko erlazioa frantsesean handitu egingo litzateke, eta ingelesean zer esanik ere ez"

Amurizak, an bere Zazpi ebidentzia birjaiotzarako (2012:198-199), dú gogoratzen 100-75 proportzioa zein atera zitzaion (Euskara batuaren bigarren jaiotza, 2010:103) noiz konparatú silaba-kopuruak an euskarazko elkarrizketa luze bat respektu silabak an gaztelaniazko itzulpena (autoreak zúen aipatzen silaba-abiadura ere). Eta gauza da ze, segituan, Amurizak komentatuko du nolákoa litzaken euskararen proportzio hori respektu inguruko hizkuntzak:

Gaztelaniarekiko erlazioa frantsesean handitu egingo litzateke, eta ingelesean zer esanik ere ez. Susmoa daukat katalana ere gaztelania baino laburrago dela. Hala ere, oro har, gure inguruko hizkuntza garatuen artean ez da aterako gorabehera handiegirik,...[Amuriza, 2012:198-199]

Sarrera honetan nahi genuen azpimarratu zé ondo uztartzen diren Amurizaren hitz horiek eta  Pellegrinok eta bestek lortutako emaitzak, non justuki inglesak erakutsí informazio-abiadura ondo handiena, eta non, oso gutxigatik izanda ere, frantsesak dún erakusten informazio-abiadura handiagoa zein gaztelaniak (ez dira agertzen datuak respektu katalana edo euskara an artikulua on Pellegrino et al.):

Baldin konsideratú soilik silaba-kopuruak (edo, gauza bera dena, informazio-densitatea), mantendu eginen dá ber ordenazioa arten inglesa, frantsesa eta gaztelania. [⇶]

Amuriza: "Euskarazko testuan 880 silaba zenbatu ditut. Erdarazkoan, 656."

Xabier Amurizak dio an bere Euskara batuaren bigarren jaiotza (2010:103):

Euskarazko testuan 880 silaba zenbatu ditut. Erdarazkoan, 656. Bietan egin beharreko sinalefa guztiak eginda atera ditut kopuruak. Zenbakiak ehunekora ekarrita, 100-75 proportzioa irteten da. Horrek esan nahi du erdarazko testua esaten hiru ordu laurden behar duguna euskarazkoan ordubete beharko genukeela, abiadura berdinean.

Badakit hizkuntza bataren eta bestearen esakuntzak ezin direla mekanikoki konparatu, baina, gutxi gorabehera, proportzio horretatik eskapatzerik ez dago. Konparazioa hizkuntza bakoitzaren abioaren eta kadentzien arabera zorroztuko bagenu, seguruenik, aldea erdararen alde handituko litzateke. [Xabier Amuriza, 2010:106]

Konsideratuz proportzio hori: 100-75 (nahiz kalkulatu den an elkarrizketa luze bat, eta akaso beste kontextu komunikatibo batean ezberdina izanen zen), eta kontuan hartuz ze gaztelaniaren silaba-densitatea zén 0,63 (eta horrek esan nahi zuela ze noiz gaztelaniak izán 100 silaba, vietnamierak erabilikó 63), euskararen proportzioa litzaké 63 respektu 133, esan nahi baita (63/133=) 0,47, zein dén bajuxeagoa zein densitatea hen japoniera (0,49).

Bestalde, baldin silaba-abiadura ez balihoa aldé gaztelania (nola Amurizak komentatu), baizik inkluso apur bar aldé euskara, halan euskarak izanki, adibidez, ber silaba-abiadura zein japonierak an Pellegrino et al. (hots, azterketa horretako altuena: 7,84 silaba segunduko), kasu horretan ere, euskararen informazio-tasa (informazio-rate) edo, finean, informazio-abiadura litzaké gutxi gorabehera berdin zeinda japonierarena (0,74), zein, ikusi dugunez, dén erlatiboki ondo baxua, edo bestela esan, esanguratsuki baxuagoa respektu aztertutako beste hizkuntzak. [⇶]

Buruz silabak, silaba-kopuruak, soinuak...

Genioen hemen ze:

Bestalde, hitzak argiki ezberdindu beharko lirake euren artean, halatan ze, eta kontuan izanda ze soilik egoten dira vokal eta konsonante gutxi batzuk, hitz guztiak ezingo dira izan monosilabikoak salbú noiz erabili elementu tonalak zeinen konplexutasuna ezin dugun valoratu. Hortik segitzen da ze, zenbat eta vokal eta konsonante gehiago izan hizkuntza batek, hainbat laburrago izan ahalko dira bere hitzak (aparte utzita, esan bezala, hizkuntza tonalak), nahizta bestalde, zenbat eta vokal eta konsonante gehiago izan, egonen da tendentzia ki ager daitezen vokal, konsonante eta hitz antzekoagoak (gutxiago diferentziagarriak) edota esateko konplexuagoak, zeinen argitasuna eta zailtasuna ezin dugun valoratu.

Hortaz, ikus daigun, Pellegrino et al.-ek aztertutako hizkuntza horietan, zénbat silaba ezberdin egin litezkén (2011):

Konprobatzen dugu ze, bitarten inglesez egin litezkén 7.931 silaba diferente, japonieraz sor litezké 416, zeinekin, bistan denez, soilik eratu ahalko dirá 416 hitz monosilabiko, gehienez ere (txineran, ez da konsideratu silaben aspektu tonala). Autoreek, gainera, egiten dute bát balorazio hen konplexitate silabikoa, oinarritua an kopurua hen konsonanteak zein agertu an silabak (#const/syl).

Hor ez dira, adibidez, baloratzen soinuak eurak, euren diferentziagarritasuna, euren hurbiltasuna, edota euren zailtasuna bera edota gogortasuna (adibidez, r bikotza dá gogorragoa zein r samurra). Japonieraz, adibidez, existitzen dirá 5 vokal, zein diren justuki berberak zein existitu an gaztelania edo euskara, oso argiki diferentziagarriak eta, esango nuke, ondo ahobetegarriak (silabak dirá tipikoki CV edo V). Ikus hemen:

The Japanese language has only 5 vowels: a, i, u, e, o. They are terse vowels, pronounced clearly and sharply. [Namiko Abe, 2017]

Eta hor egon daitezké faktore foniko-expresiboak zeinen efektua (adibidez noiz esan biraoak) ezin dugun baloratu. [⇶]

Silaba bat izan ahal dá zailagoa eta luzeagoa zein bi silaba

Azken sarreran komentatzen genuén nola hizkuntza batek izan ahal dú beste batekiko silaba-mota gehiago eta baita konplexuagoak ere (euki daiké silabario zabalagoa eta konplexuagoa). Zeren silaba guztiak ez dira zértan izan berdin nekezak edo luzeak, halatan ze silaba bat ondo izan ahal dá konplexuagoa, kostutsuagoa edota luzeagoa zein, demagun, bi silaba.

Har dezagun adibidez inglesezko "left" silaba, zein den CVCC motakoa, non C-k balio du nola "Consonant" eta V-k nola "Vocal", eta konpara kin gaztelaniazko "lee" hitz bisilabikoa, non bi silabak ("le" + "e") dirén ondo sinpleagoak zein "left": esan nahi baita ze "le" dá "CV" eta "e" dá liteken silaba-mota sinpleena, non soilik agertu vokal bat: V.

Gainera, kasu horretan, "e" vokala dá ber vokala zein agertzén an bukaera hen lehehengo silaba ("le"), halan ze "lee" irakur daiteké ia nola balitz silaba bakarra, nahiz luzexeagoa (kin "e" luze moduko bat), zein izan beharko litzaké esateko sinpleagoa eta are laburragoa zein "left" monosilabikoa.

Dá sinpleki adibide bat nóla silaba bat izan ahal dén zailagoa eta luzegoa zein bi silaba. [⇶]

Hala ere, ez ditzagun gutxietsi faktore foniko osagarriak

Sintaxia da faktore guztiz printzipala afin azaldu hizkuntzen diferentziak an efektibitate komunikatiboa. Hori esanda, eta nahiz sintaxia egón an zentrua on arazoa, bádira beste faktore osagarri batzuk, zein ahal dutén areagotu efektu negatiboa on sintaxi buruazkena gain fluxu diskursiboa, edo kontrara, zertxobait potentziatu efektu positiboa on sintaxi burulehena gain diskursoa.

Faktore osagarri horietako batzuk, nola genioen hemen, dirá faktore foniko-fisikoak, nola dirén hitzen luzera edo soinuen zailtasun diferentziala, zeinen eragin praktikoa gain komunikazioa ez da hain argia ezta hain erabakiorra nola eragina on sintaxia, baina zeinen eragin metatua (metatua kin sintaxia) ez den gutxietsi behar noiz konparatzen funtzionalitatea on hizkuntzak edo hizkerak, batez ere an kontextu elebidunak, non diferentziak dirén ageriagoak eta eragingarriagoak.

Horrela, nahiz oro har faktore foniko horien efektua ez izan argia, egon daitezke kasu argiak non faktore printzipala (hitz-ordena) eta faktore osagarri horiek (faktore foniko nagusiak) doáz an ber norabide arazotsua (edo gutxienez, ez elkarren kontra), halatan ze, hor bai, faktore foniko osagarri horiek jokatuko lukete paper argia aurká efektibitate erlatiboa on hizkuntza hori respektu beste hizkuntza bat non ordena litzakén burulehena, hitzak eta adizkiak oro har laburragoak, eta soinuak, demagun, antzerakoak. [⇶]

Evoluzio sintaktikoa vs evoluzio fonikoa

Dio Txopik an azkenaurreko sarrera:

Hau da esan duena Xavi Boadak buruz bi erdara:

Es evidente que el catalán es una lengua mucho más evolucionada que el castellano y eso se ve cuando para decir lo mismo la misma palabra es más corta en catalán que en castellano. Se debe a la evolución lingüística de cualquier lengua.

Baldintza orokorretan, sintaxi burulehenak dú markatzen diferentzia funtzional diskursibo handia respektu sintaxiak zein diren baliatzen kin ordena buruazkena eta baliabide postpositiboak. Eta justuki diferentzia handi horrek du gidatzen evoluzio sintaktikoa aldé eredu burulehenagoak, potenteagoak, efizienteagoak eta efektiboagoak afin expresatu edozein mezu, nahiz evoluzio hori ez da zertan izan erraza.

Baina, bestalde, diskursoa gorpuzten da an soinuak eta hitzak zein, nahiz antolatuak an modu sintaktiko efizienteenean, daukaté gorputz foniko bat, gorputz fisiko bat zein izan daiteke modu batekoa edo bestekoa (báditu ezaugarri batzuk), eta zein ahoskatu behar da erabiliz esfortzu bat zein izan daiteke handiagoa edo txikiagoa.

Horrela, eta dakigunez, hitz funtzionalak on hizkuntza prepositiboak dirá izaten ondo laburrak eta ez dira joaten prefijaturik ki ondorengo hitza, bitartén hitz funtzional postpositivoek jotzen dute ki bihurtu sufijo (zatio arrazoi funtzionalak), eginéz dena delako hitza luzeagoa (hizkuntza buruazken batean hitz luzeak dirá bereziki deserosoak).

Nahiz, printzipioz, ezaugarri foniko hauek ez luketen eragin nabarmenik gain egitura hon diskursoa, zein izan liteke berdin aberatsa kin hitz erlatiboki luzeagoak edo laburragoak, egia da ze hitz funtzional luzeek, zein etengabe ari diren erabiltzen kin euren esangura erlazional hutsa, ez lukete batere lagunduko, baizik astundukó, diskursoa (horregatik jotzen dute ki izán labur). Bide beretik, bestelako hitzak (esan nahi baita ez-funtzionalak) ez lirake izan behar luzeak, eta oso bereziki an sintaxi buruazkenak, non, esan dugunez, hitz luzeak bihurtzen dirén arazotsu.

Bestalde, hitzak argiki ezberdindu beharko lirake euren artean, halatan ze, eta kontuan izanda ze soilik egoten dira vokal eta konsonante gutxi batzuk, hitz guztiak ezingo dira izan monosilabikoak salbú noiz erabili elementu tonalak zeinen konplexutasuna ezin dugun valoratu. Hortik segitzen da ze, zenbat eta vokal eta konsonante gehiago izan hizkuntza batek, hainbat laburrago izan ahalko dira bere hitzak (aparte utzita, esan bezala, hizkuntza tonalak), nahizta bestalde, zenbat eta vokal eta konsonante gehiago izan, egonen da tendentzia ki ager daitezen vokal, konsonante eta hitz antzekoagoak (gutxiago diferentziagarriak) edota esateko konplexuagoak, zeinen argitasuna eta zailtasuna ezin dugun valoratu.

Edonola ere, báda evoluzio fonikoa, bilatzén funtzionalitate handiena kin esfortzu txikiena, halatan ze ceteris paribus (hots, beste guztia berdin izanda), hobe laburrago ezez luzeago. Arazoa dagó an ceteris paribus hori, zein, praktikan, ez den oro har batere argi (soinu zailagoak izan litezké adibidez indartsuagoak, berdin nola hitz luzexeagoak izan litezke adibidez argiagoak) salbu adibidez an hitz funtzionalak, zein izan behar dirén labur, eta an hitz definitiboki luzeak, zein izan beharko lirake salbuespen. [⇶]

Defektuz, "zein" monosilabikoa

Dio atzoko sarreran Txopik:

Zein da gehio motza ezen Zeinda. Biak ahal dute sostengatu esaldi bera baina lehenak du ematen informazioa an modu gehio arin eta gainera du kargatzen memoria gutxio. [Txopi]

Oro har, ona izaten da hitzek aukera laburrak eukitzea, eta batez ere an ordena buruazkena: gauza da ze diskursoaren adreilu buruazken itsasgarriak (ikus sarrera hau) mugatzen dira ki 7-8 silaba, eta ezin ditugu silaba horiek alperrik gastatu: zenbat eta hitz laburragoak, informazio gehio sartu ahal izanen dugu adreilu bakoitzean, eta, alde horretatik, hobeki moldatuko gara.

Eta hori horrela izanik oro har, bereziki horrela gertatzen da an kasua e-hitz funtzionalak, nola genioen hemen:

Frogatu da ze, hizkuntzetan zehar, hitz funtzionalak izaten dira esanguratsuki laburragoak ze hitz ez-funtzionalak. Eta logikoa da, zeren hitz funtzionalak dira, alde handiz, maizen erabiltzen diren hitzak (inglesez: "the", "of" eta "and" omen dira hiru hitz erabilienak). Halako hitz funtzionaletan inportantea dirudi laburrak izan daitezen, zeren, esan bezala, euren luzera izan liteke hesi bat per euren erabilera.   [Balbula, 2006]

Bai, hitz funtzionalak etengabe erabiltzen ari dira, eta hobe baldin izan laburrak. Inglesez, adibidez, partikula konparatibo erabiliena izanen dá "than", zein aparte izan burulehena, dén monosilabikoa. Luzeraz mintzo ginen berriki hemen ere:

Bide batez komentatu a-interesa e-partikula kontraitu hori ("ezez...") zeren biltzen baitu an 2 silaba hori bera zein "ezen ez..." edo "eze ez..." edo "ezi ez..." partikulek an 3 silaba, izanik horrela kasu askotan bereziki erabilgarria. [Balbula, 2019]

Alde horretatik, "zein" dá monosilabikoa bitarten "zeinda" edo "ezen" edo "ezez" dirén bisilabikoak eta, hortaz, gutxio arinak.

Baina, bestalde, aukera luzeagoak ere izaten dute euren lekua noiz nahi ditugun lortu helburu bereziak, zein doazen haruntzago zein arintasun hutsa. Adibidez, duela sarrera gutxi aipatzen genituen partikula eta expresio expletiboak nola "ez" an "zeinda ez" konparatiboa, zeinen helburua izaten zén nagusiki expresibo-argitzailea. Hemen genioenez:

• Helburu expresiboa, bilatuz adibidez ze mezua indartsuago hel dadin ki bere jasotzailea (esangura berdina izanik ere).
• Helburu argitzailea, bilatuz ze mezua argiago ailega dadin ki bere jasotzailea. [Balbula, 2019]

Ohartu ze "zeinda ez" horretan ez da soilki "ez" expletiboa, baizik-ere "-da" morfema ("-eta"); esan nahi baita ze, "-da" morfema kenduz gero, esangura ez dela aldatzen ("-da" hori litzaké indartzaile moduko bat).

Konkretuki goiko adibidean, akaso autoreak nahi izan du evitatu errepikapena e-"zein" partikula (konsekutiboa eta konparatiboa), eta akaso aukeratu du "zeinda" luzeagoa eta printzipioz intensoagoa afin eman indar gehiago ki perpaus konsekutibo luzeagoa. Esan nahi baita ze, aukera labur-arinak ia ezinbestekoak izanik ere, bestelako aukera luzeago berezituek ere bádute euren lekua noiz bilatu efektu bereziak. Defektuz, ordea, "zein" monosilabikoa. [⇶]

4.: Zenbat-eta unitate itsaskor laburragoak, hainbat dikurso jarraituagoa, fluituagoa...

Sarrera honetan mintzatu ginen buruz informazio-unitate itsaskorrak, zein, genioenez, dén kontzeptu klavea ki ulertu diskurso baten jarraitasun progresiboa. Eta gauza da ze informazio-unitate itsaskor bat ez da baizik diskurso-zati bat zein koherenteki atxiki ahal den ki aurreko diskursoa, halatan ze gure entendimendua pasa daiteke ki hurrengo unitate itsaskorra, eta gero hurrengora...

Gainera esan behar da ze informazio-unitate itsaskorrak ezin dira izan luzeak, zeren kasu horretan euren material informatibo (artean ez-itsasgarria) joan beharko da almazenatzen an gure lan-memoria harik-eta bihurtu uztargarri, hala zailduz eta oztopatuz zuzeneko interpretazioa eta are ulermena e-mezua zein transmititzen ari den.

Ildo horretatik, konsideratu ahal da tope prozesagarri bat an gure unitate itsaskorrak, zein akaso izan daiteke aldakorra segun kasu konkretua baina zein, oro har, kokatu liteke arten 7 edo 8 eta 10  silaba. Hortik aurrera, arazo komunikatiboak ondo nabarmenak lirake. Bestalde, zenbat eta laburragoak izan unitate itsaskorrak, hainbat jarraituago, fluituago eta moldagarriago joango da diskursoa.

Lizarraga, erabiliz bere eskurako baliabide eta aukerak, saiatzen da saihesten unitate itsaskor luzeak, baina, hala ere, batzutan nabarmenki trakesten zaio diskursoa, hala nola noiz dioen an azken esaldia:

Hau / da / mostra bat / exteriorea / egunero gertatzen den mudantzarena / ariman / bataioaren medioz.

non "egunero gertatzen den mudantzarena" dén unitate itsakor bat kin 13 silaba zein ez den ondo uztartzen an diskursoa, trakestuz interpretazioa, ulermena eta expresioa e-ideia zein eman nahi den:

Hau / da / mostra bat / exteriorea / e-mudantza / zein / den / gertatzen / egunero / an / arima / medioz / bataioa.

edo

Hau / da / mostra bat / exteriorea / e-mudantza / zein / gertatzen / egunero / an / arima / medioz / bataioa.

non unitate itsaskor luzeena dén adjektiboá "exteriorea", kin 5 silaba. [⇶]

Urrutiegi ki gozatu irakurketa

Atzo komentatzen genuen ze orriotan hasiko ginén aztertzen a sintaxia e Juan Garzia arartez bere ipuin-bilduma original ondo zelebratuá "Itzalen itzal" (1993), zeinen aurreneko ipuina dén titulatzen Pisa eta hastén kin paragrafo hau:

Entziklopedia, postale eta gidaliburuetatik ezagutzen duena biziki harritu ohi da Pisara heltzean. Joaterako badaki dorre makurtu bat ikusiko duela marmore zuri finekoa. Egia esan, hori besterik ez ohi daki, estanpa horixe darama estrainekoan, eta bitxikeria horrexen bila doa, izan ere, non eta, gogoetatsu eta paradoxa zaleagoaren kasu bakanean, beti erortzear dagoen obra hala ere eternoaren irrika metafisikoago batez ez den bertaratzen.

Nekez ulertzen da. Gorritutako hori nekez ulertzen da eta are nekezago eraginen du irakurlearengan emoziorik bat ere, non ez den gogoa ki berirrakuri textua.

Bukaerako aditz-multzoaren aurrean ("ez den bertaratzen") daukagú sintagma regresibo luuuuuze bat ("beti erortzear dagoen obra hala ere eternoaren irrika metafisikoago batez"), 32 silabakoa (+ 6 gehiago kin aditza), zein ez dakigun nóla enkajatu ez sintaktiko ez interpretatiboki harik amaieran ezagutu bere izaera instrumental aski sorpresiboa, zeinen aditza baitzén "bertaratzen".

Sintagma regresibo luze instrumental hori, berez da arazo. Aditza aurreratuta ere, arazo izaten jarraituko du, izan ere sintagma horren interpretazio instrumentala soilik agertuko zaigú haren bukaeran, lar urruti ki interpretatu efektiboki, urrutiegi ki gozatu irakurketa.

Euskara estandarrak ez ditu asebetetzen, ezta urrutitik ere, ez behar landuagoak, ezta behar kolokialagoak ere

Hizkuntza baten praktika normalizatua dá mugitzen an continuum bat arten erabilera landuagoa eta erabilera kolokialagoa, halatan ze hiztunak aukeraten ditú, momentu bakoitzean, horiék baliabide sintaktiko, lexiko eta fonetikoak eze irizten ditu egokien afin lortu bere helburu komunikatiboak. Continuum pragmatiko horretan, oro har, behar komunikatiboak egon beharko liraké ondo asebeteak, eta oso bereziki an textuinguru linguistikoak non existitzen diren, aukeran, alternatiba linguistiko (hizkuntza, sintaxi) ondo potenteak, flexibleak eta eraginkorrak, edozein esparrutan ere.

Edozein kasutan ere, baina oso bereziki egokiera horretan, bide bakarra izanen da aberasteá, edo gutxienez saiatu aberastén jarduera komunikatiboa (landuagoa eta kolokialagoa) kin aportazio esanguratsuki funtzional guztiak zein diren edo egon ahal diren eskura, gradualki bada ere. Baina, zer gertatu da? Ba, gertatu da ze...

1. euskara batu estandarretik borratu dirá mendeak e-flexibilizazio sintaktiko burulehena, literarioa eta mintzatua ere, zeinetan sortu eta erabili ziren hainbat baliabide eta mekanismo sintaktiko zein jarraitu beharko lirake lantzen, ohi moduan, afin jarraitu kin prozesu evolutiboa e-euskara aldé estruktura irekiago, potenteago, flexibleago eta eraginkorrago bat (erlatiboki abantailatsuagoa baita an esparru komunikatibo guztiak), zein ez soilik ez den potentziatu, baizik-ze, kontrara, oztopatu egin da, hainbateraino non gelditu baitá estandar sintaktiko bat erlatiboki pobrea, erlatiboki rigidoa, erlatiboki ahula, erlatiboki monotonoa, erlatiboki astuna eta erlatiboki gutxi eraginkorra.
2. euskara batu estandarretik borratu dirá hainbat hitz eta hitz-forma, hala landuagoak nola kolokialagoak, zein ziren eta diren ondo baliagarriak, funtzionalak, argiak eta asko ere internazioanalak, eta zein nahi izan diren ordezkatu kin aukerak zein, ez gutxitan, zirén luzeagoak, lausoagoak, anbiguagoak eta gutxiago erabilgarriak, aparte gutxiago eraginkorrak.
3. euskara batu estandarrean ez dira landu kontrakzioak eta bestelako errazpideak (segun egoera pragmatikoa), zein diren beste aukera ondo erabilgarri bat afin aukeran koipeztatu engranajeak e-jarduera estandarra: kontuan hartu ze, zenbat eta motor sintaktiko gutxiago potentea izan (zenbat eta sintaxi buruazkenagoa izan), hainbatenago beharko dirá kontrakzioak eta errazpideak afin, ahal den neurrian, goxatu jarduera eta, zertxobait bada ere, zabaldu estuasunak.

Horrekin guztiarekin, eta gure kontextu linguistikoan, daukagu estandar bat eze ez ditu asebetetzen, ezta urrutitik ere, ez behar landuagoak, ezta behar kolokialagoak ere. [⇶]