berrogeita hamabost (6 silaba), bostamar-bost (4 silaba)

Asko erabiltzen diren hitzak hobe baldin izán (eta hala izaten dirá) erlatiboki laburrak, eta justuki zenbakiak asko erabili ohi dira (esan nahi baitá an hizkuntzak non zenbakiak existitzen diren), hortaz komeniko litzake sobera luzeak ez izatea, eta, aukeran, laburragoak hobe zein luzeagoak.

Hortaz,

• berrogeita hamabost (6 silaba)

• bostamar-bost  (4 silaba)

Kasu horretan bederen, ez da diferentzia txikia. [2219] [>>>]

Amuriza (2012): "...sekula erabiliko ez dituen (eta inork ez darabiltzan) formetara aldatzea."

Jarraian doá orrialde oso bat ti liburua on Xabier Amuriza titúlatzen "Zazpi ebidentzia birjaiotzarako" (2012:173), non ikertzaile zornotzarra mintzo da gain "ezan" eta "e(g)in" aditz lagutzaileak:

Amuriza-k aztertzen dú euskal aditza ti ikuspuntu funtzionala, eta aurkitzen ditu diferentzia  nabarmenak artén "ezan" adizkiak respektu "egin"ekoak, zeinen formak izaten dirén ondo laburragoak, halako moldez non "egin"eko forma horiek normaltasun handiz erabiltzen dira an euren esparrua (hain normal nola "emon dogu"), bitárten besteak, "ezan"ekoak nekez entzuten diren inon ere.

Horrek berriro agerian uzten digu inportantziá on aspektu funtzionalak nola, kasu honetan, pisu fonikoa, noiz azáltzen erabilera, zein isaltu beharko litzakén an inportantziá on aspektu funtzional horiek noiz aukératzen forma batuak, izan ere:

Ez dirudi logika oso praktikoa forma batzuk guztiz ohiki eta naturalki darabiltzan euskaldungoaren erdia beharturik aurkitzea sekula erabiliko ez dituen (eta inork ez darabiltzan) formetara aldatzea. [Amuriza, 2012:273]

Ez, ez dirudi logika oso praktikoa. Areago, dirudi desbide itzela. [928] [>>>]

'dieza(i)zkidake': 5 silaba eta gorri

Genioen hemen:

Linguistikan nekez emanen dira lege orokorrak: kasuistiká izaten da hain handia non (ia) beti existituko dira salbuespenak ki edozein arau zein proposa daigun. Baina, bádira tendentziak, tendentzia argiak, tendentzia sendoak, zein abantailaz laburbil litezkén an arauak, arau orokorrak, zein oso kontuan hartu beharko liraké begira ki euskara batua.

Eta halakoxea litzake tituluko lege-moduko hori:

Adizki laguntzaileak ez lirake pasatu behar ti 4 silaba zein hasí kin konsonantea.

Zeren, edozein kasutan, 4 silabatik gorako inflexioak jada luzeak dira, baina noiz dituztén, gainera, gehiago ze 4 silaba zein hasi kin konsonantea (demagun "zeniezazkigun", "zeniezazkiguten", "zeniezazkiguketen"), definitiboki astun gertatu ohi dira, halan ze egonen da (eta báda) joera orokor bat ki saihestu haien erabilera.

Hortaz, oso gauza ona litzaké 4 halako silabatik gorako laguntzaile guztiak ordezkatuko balira kin forma laburragoak eta sinpleagoak, nahiz ez horregatik gutxio propioak. Edo, ordezkatu ezean, gutxien-gutxienik beharko liraké aukerak, aukera explizito sinpleagoak. [Balbula, 2020]

Atzo, Josu Lavin-ek zioen:

Ongui erabilcen direnec ez dute forma simpleagoric behar.

nizquiçuque, adibidez

Neuc ençun eguiten dut eta erabilcen.

"nizkizuke" adizkiak 4 silaba ditu, eta sartzen da an gure esparru erosoa, halan ze, berez, ez litzake hor zértan bilatú forma sinpleagorik. Ondo. Hortaz, eman litezke:

nik zuri nizkizuke
zuk niri zenidazke

Horretarakoxe existitzen dira aukerak. Josu-k aurrerago zioen ze:

cenizquidaquete, ordea, uste dut seculan ez dudala ençun contextu communicativo normaletan.

Gure irizpidean adizki hori agertzen da an alde gorria, kin bere 6 silaba. Ondo.

Azkenik dauzkagu 5 silabakoak, non dauzkagun adibidez goragoko "zeniezazkigun", edo Josu-k atzo aipatutako "cenizquidaque" edo "dieçazquiogun". Esan nahi baita ze hor izan ahal ditugu kasu urdinak eta gorriak araúz konplexitatea on silabak (zeintan gure irizpideak soilik konsideratu du elementu basiko bat). Seguruena, hor egon gintezke eztábaidatzen bakoitz kasu partikularra ad infinitum, baina ez da hori gure asmoa, baizik erakustea tendentzia orokor esanguratsuak, zeinekin lan egín. Alde horretatik, ikus daigun Josu Lavin-ek egindako ondoko proposamena afin ordezkatu “dieza(i?)zkidake” (hemen, 2004):

SINGULARRA: diezadake,
PLURALA: dietzadake (“dieza(i?)zkidake” ahoskaezinaren ordez).

“dieza(i?)zkidake”: 5 silaba eta gorri. Ondo. [924] [>>>]

Kontuan hartzen ari da ze silaba guztiak ez dira berdin konplexuak

Herenegun zehazten genuén irizpide bat za erabaki sistematikoki nóiz euskara batuko adizkiak serioski birkonsideratu beharko ziren zatio izán nabarmenki luze-konplexuak (ikus "Zertako nahi dugu adizki bat baldin ez bada funtzionala?"), bai-eta akaso, eurekin batera, euren paradigma osoak. Irizpide horretan oso bereziki fijatzen ginen an silabak zein hási kin konsonantea, halatan non adizki jakin batek halako 4 silabatik gora bazituen, argi gorria piztuko zen.

Eta bide horretatik, atzoko sarreran gorriztatu genituén adizki horiek non zenbatu ahal zirén gehio ze 4 silaba kin hasiera konsonantikoa, apárte urdíndu horiek adizkiak zein, gorri ez zirelarik, bázituzten guztira 5 silaba edo gehiago. Era berean belztu genituén 2 edo 3 silabako adizkiak, zein izaten baitira ondo egokiak. Horretaz, atzo, Erramun Gerrikagoitia-k galdetzen zuén:

Nic ez dut comprenitu hori ze hasten direnac consonantez zeren jaquin arazi duzu Jesus ze aguertzen dira urdinduta zeinac dute 4 sillaba baino guehiago eta gorrituta daucatenac 4 sillaba baino guehiago baina hasten direnac kin consonantea.

Aitzitic ikusten dut urdinduta "niezazkizuen" eta gorrituta "zeniezazkidan".

Ez al dira biac hasten kin consonantea? N eta Z letrac ez al dira biac consonante, ez direnac volalac. 

Gauza da ze, aipatutako neurria oinarritzen da an silaba horiek zein hásí kin konsonantea, eta ez an adizkiak kin hasiera konsonantikoa. Horrela:

nie - zaz - ki - zu - en

adizki horrek ditú 4 silaba zein hásí preseski kin konsonantea (nie - zaz - ki - zu), eta gainera 1 zein hasí kin fonema vokalikoa (en). Hori dela ta agertzen dá urdin (ez da sartzen an irizpide horia, nahiz hurbil dabilen: báditú, orotara, 4 silaba baino gehiago). Aldiz:

ze  - nie - zaz - ki - dan

adizki horrek ditú 5 silaba zein hásí kin konsonantea, halan ze gorriztatu dugu. Izan ere, irizpide horretan kontuan hartzen ari da ze silaba guztiak ez dira berdin konplexuak. [917] [>>>]

Adizki laguntzaileak ez lirake pasatu behar ti 4 silaba zein hasí kin konsonantea

Linguistikan nekez emanen dira lege orokorrak: kasuistiká izaten da hain handia non (ia) beti existituko dira salbuespenak ki edozein arau zein proposa daigun. Baina, bádira tendentziak, tendentzia argiak, tendentzia sendoak, zein abantailaz laburbil litezkén an arauak, arau orokorrak, zein oso kontuan hartu beharko liraké begira ki euskara batua.

Eta halakoxea litzake tituluko lege-moduko hori:

Adizki laguntzaileak ez lirake pasatu behar ti 4 silaba zein hasí kin konsonantea.

Zeren, edozein kasutan, 4 silabatik gorako inflexioak jada luzeak dira, baina noiz dituztén, gainera, gehiago ze 4 silaba zein hasi kin konsonantea (demagun "zeniezazkigun", "zeniezazkiguten", "zeniezazkiguketen"), definitiboki astun gertatu ohi dira, halan ze egonen da (eta báda) joera orokor bat ki saihestu haien erabilera.

Hortaz, oso gauza ona litzaké 4 halako silabatik gorako laguntzaile guztiak ordezkatuko balira kin forma laburragoak eta sinpleagoak, nahiz ez horregatik gutxio propioak. Edo, ordezkatu ezean, gutxien-gutxienik beharko liraké aukerak, aukera explizito sinpleagoak. [915] [>>>]

Soilik 3. personetako 'nor-nori' formak

Atzokoan mintzo ginen burúz Bergarako "nor-nori" flexioak, esanez ze haien konkordantzia pluralak ez ziren gehienetan ematen, salbu an Angiozar eta Ubera auzoak, non jarraitzen ziren erabiltzen. Baina, pluralak esatean, zér esan nahi dugu? Zéin dira zehazki jasotako formak?

Gauza da ze soilik testigatu eta jaso dirá 3. personetako "nor-nori" formak, eta ez 1. edo 2. personetako formak, zein antza ez diren (ia) erabiltzen (batuan ere, nekez entzungo dá "zu-niri zatzaizkit", demagun.). Ondorengoak lirake forma zehatzák zein diren jaso an orainaldiko "nor-nori" paradigma indikatiboa (UNED-BERGARA, Euskal kultur departamentuaren argitalpenak, "Bergarako euskera", 1988:95):

Batuan, "zitzaizkidan" geldituko zén "zitzaidan", antzera nola "zaizkit" geldituko zén "zait" singular-plurala. 1. eta 2. personetako flexioak erabili behar izanez gero, akaso oso kontextu formal batean, geldituko ziren gabé "-zki-" pluralgilea:

zu-niri zatzait    [ordezta zatzaizkit]
gu-niri gintzaion   [ordezta gintzaizkion]
zuek-guri zatzaigute  [ordezta zatzaizkigute]

Modu subjuntiboan eta potentzialean ere, soilik lekukotu dirá 3. personetako formak ("*edin" laguntzailea): batuko subjuntiboan, adibidez, "dakizkidan" geldituko zén "dakidan", eta, bide beretik (eredu beretik, mekanismo beretik), 1. persona pluraleko "gakizkizuen" geldituko zitzaigún "gakizuen". Forma sinpleago horiek erabil litezké preferenteki respektu "-zki-" formak, zein aukeran geldituko ziren. Gauza da ze "-zki-" pluralgilea desagertzen da ti forma singular-pluralak.

Hortxe. Aukeran. [892] [>>>]

Zenbait hizkeratan existitzen dá "lei" vs "le(g)ike" eta "le(d)iteke"

Genioen atzo ze:

..., "letorke" litzaké forma redundantea, non bikoiztu egin dén aipaturiko zentzua on posibilitatea. Ez ordea, 1. eta 2. personetan, non "nekarke" edo "ze(ne)karke" formek regularki jasoko zutén euren "akasoko" zentzua.

Geroago etorriko ziren aditz perifrastikoak, analitikoagoak, zatituagoak (zeinekin, apárte lortu sinplifikazio morfologikoa, lortuko zén aukera oparoagoa), eta eurekin aditz laguntzaileak, zein ez ziren baizik betiko aditz trinko zehatz batzuk, zein ziren ezberdinak segun euren erabilera transitiboa (adibidez, "egin") edo intransitiboa ("edin"). Horrela sortuko ziren, adibidez:

etor ledike > etor leike  (antzera nola "letorke")
ekar legike > ekar leike (antzera nola "lekarke")

halan ze aditz trinko jakin horiek (laguntzaile bihurtuak) erabiliko zirén askoz maizago zein lehenago. Eta akaso maiztasun horrekin, zenbait hizkeratan gordeko zirén erabilera zahar-laburragoak, zeren maiztasuna eta laburtasuna ez dira izaten bidaide desegokiak. Edonola ere, gauza da ze, diogunez zenbait hizkeretan, entzun ahal dira adizki potentzialak non ez den agertzen "-ke":

Ea bada, ez izu-bildurtu; arerioa txakur estu bat da; ausika egin lei, guk gura ez izan arren; tentau gaikez;... [Añibarro, "Lore sorta espirituala", 1802]

non daukagun:

lei < legi < le gi

Azpimarratu nahi dugu ze "lei" forma hori dá monosilabikoa, bitárten "leike" dén bisilabikoa, eta batuko "lezake" trisilabikoa.

Bestalde, "lei" forma orobat dagokio ki "edin" laguntzailea, nola konproba daikegun an ondoko pasartea (Juan Mateo Zabala an bere sermoiak, 1816-1833), non adizki hori agertzen den alternatuz kin "leike" (eta sermoi berean gorago daukagú "leiteke" ere an ber zentzua):

Egunean egunean dantzugu senarrai esaten: Ai Aita! Jaungoikoak emon eustan emazte bat, ezin beragaz bakerik egin leike: ain da temosea, ain da berbalaria ta min luzekoa, ain arrabiosea ze neure arimea galdu erazoten deust. Emazteak barriz diño: Jaungoikoak emoniko senar bat baukat, zeinegaz ezin bizitzarik egin lei; beti beti dago nire kontra, ezin ikusi nau, berbatxu bat egiten bot aserratuten da, ezin gusturik ezetan-bere emon deutsat. [Juan Mateo Zabala, "Sermoiak", 1816-1833]

Hor dugú:

lei < ledi < le di

zeinen alternatibak diren "leike" (bisilabikoa) edota "leiteke" (batuko "liteke") trisilabikoa, non esan behar den ze "te" eta "ke" betetzen ari dirá ber funtzioa redundanteki, antzera nola an "litzateke" ("litzake"). Azpimarratu, azkenik ze Zabala-k bere sermoietan erabiltzen ditú "lei", "leike" eta "leiteke" formak, aukeran, hirurak ere. Esan nahi baita ze, "lei" forma zaharra, hor daukagu, bitxi, distiratsu, labur, eta aukeran. [880] [>>>]

Kontrakzioek bádute paper funtzional bat, eremu formalean ere, zein landu behar den

Zioen atzo Txopi-k:

negar egiten duzu –nire amonak esango zuen - near iten zu- alegia, 7 silaba aurka 3 silaba
negar egiten zenuen- nire amonak esango zuen - near (i)ten zenun- alegia, 8 silaba aurka 4 silaba.

Eta abar luze bat. Nik dut ateratzen ondorio argi bat guzti honetatik:
Noiz hizkuntza bat “zuzen” hitz egiten edo idazten dugun, automatikoki hizkuntza horrek asko galtzen du. Otto Jespersen hizkuntzalari daniarrak argi esan zuen: “Hizkuntza batean oker gramatikal bat egiten den gehien gehienetan, komunikazioan irabazten da”

Esango nuke dela ia maxima taoista bat, “Irabazten duenak galtzen du” edo “Gutxiago da gehiago”, pixkat sakontzen badugu, azalean geratu gabe, egi handiak. Ta hizkuntzetan ere ematen du doala ildo horretatik “Hizkuntza zuzena da hizkuntza traketsa” alegia, ez zuzena. Edo “Hizkuntza ez zuzena da hizkuntza komunikatiboa”, alegia, beharrezkoa den hizkuntza, benetakoa.

Eta bai, kontrakzioak dute bi abantaila handi. Alde batetik informazioaren zama murrizten da. Hau maiz egiten da adibidez informatikan. Bestalde badu bigarren abantaila oso garrantzitsu bat, kargatzen du gutxiago memoria on hiztuna eta entzulea, beraz erlazionatzea esaldiaren alde desberdinak da geyo erraza.

Txopi

Bai, azken buruan, alde fonikoak ere bere pisua du eta landu behar da. Ikus zér genioen an sarrera titulazén "Evoluzio sintaktikoa vs evoluzio fonikoa" noiz genioen ze:

Baina, bestalde, diskursoa gorpuzten da an soinuak eta hitzak zein, nahiz antolatuak an modu sintaktiko efizienteena ere, daukaté gorputz foniko bat, gorputz fisiko bat zein izan ahal dén modu batekoa edo bestekoa (báditu ezaugarri batzuk), eta zein ahoskatu behar den erabiliz esfortzu bat zein izan ahal dén handiagoa edo txikiagoa.
(...)
Edonola ere, báda evoluzio fonikoa bilátuz funtzionalitate handiena kin esfortzu txikiena, halatan ze ceteris paribus (hots, beste guztia berdin izanda), hobe laburrago ezez luzeago. Arazoa dagó an ceteris paribus hori, zein, praktikan, ez den orohar batere argi (soinu zailagoak izan litezké adibidez indartsuagoak, berdin nola hitz luzexeagoak izan litezke adibidez argiagoak) salbu adibidez an hitz funtzionalak, zein izan behar dirén labur, eta an hitz definitiboki luzeak, zein izan beharko lirakén salbuespen. [Balbula, 2019]

Eta mintzatuz burúz hitz funtzionalak, genioen hau (an "Hitz funtzionalak, labur"):

Estruktura da zerbait kualitatiboa, bitarten hitzen luzera da zerbait kuantitatiboa. Ez gutxitan, halere, alde kuantitatiboak izaten ditu ondorio kualitatiboak, eta baita alderantziz ere.

Ildo horretatik, nik bere inportantzia onartzen diot a afera printzipioz kuantitatiboa on hitz-luzera, adibidez an hitz funtzionalak, zeinen luzera izan baitaiteke determinantea per euren erabilera edo ez-erabilera. [Balbula, 2006]

Bai, bi aspektuek (sintaktikoa eta fonikoa) bádute, finean, lotura funtzionalik, oso bereziki an estruktura buruazken eta aglutinatzailea. Eta kontrakzioek bádute hor paper funtzional bat, arinduz gehiegizko pisu fonikoa, koipetuz expresioa, eginez erabilgarri hura zein bestela akaso ez zen izanen hain erabilgarri: hala hitz funtzionaletan, nola aditzetan edo, oro har, hitzetan.

Eta baita eremu formalean ere (kontrakzio batzuk izan beharko liraké kontrakzio formalagoak, (ia) beti egitekoak, eta beste batzuk kolokialagoak). Baina, betiko moduan, hori guztia landu behar da, zeren, nola genioen an "Euskara estandarrak ez ditu asebetetzen, ezta urrutitik ere, ez behar landuagoak, ezta behar kolokialagoak ere":

3. euskara batu estandarrean ez dira landu kontrakzioak eta bestelako errazpideak (segun egoera pragmatikoa), zein diren beste aukera ondo erabilgarri bat afin aukeran koipeztatu engranajeak e-jarduera estandarra: kontuan hartu ze, zenbat eta motor sintaktiko gutxiago potentea izan (zenbat eta sintaxi buruazkenagoa izan), hainbatenago beharko dirá kontrakzioak eta errazpideak afin, ahal den neurrian, goxatu jarduera eta, zertxobait bada ere, zabaldu estuasunak. [Balbula. 2018]

Horixe. [867] [>>>]

"murriztu" eta "murriztaile" dirá hitz ederrak, eta funtzionalak

Ez da dudarik ezen hitz internazionalak izan behar dirá zutabe inportante bat an euskal lexikoa. Horrela, orri hauetatik behin baino gehiagotan defenditu ditugú hitz internazionalak, zein iruditzen zaizkigun pilare kultural eta komunikatiboak, oso kontuan hartu beharrekoak. Baina, horrek ez digu ahanzterazi behar ze báda beste zutabe sendo bat an euskal lexikogintza, zein den euskararen lexiko historikoa, nondik hartu edota garatu litezkén hainbat aportazio eder eta funtzional.

Horixe izan zen kasuá an "garatu" hitza bera (gorago erabili duguna), zein garatu baitzen erabiliz erro historiko bat ("gara") eta mekanismo propio eta universal bat (zabalkuntza semantikoa), amaitu zelarik nagusitzen gain "desarroilatu" edo "developatu" internazionalagoak. Eta gu, kasu horretan, argiki posizionatzen gara aldé hitz garatu hori (zehazki "garatu") respektu hitz internazionalago horiek, zein dirén ondo luzeagoak: 3 aúrka 5 silaba: kontuan har bedi ze estruktura sintaktiko buruazkenetan bereziki komeni dirá hitz labur edota laburtuak.

Eta antzera gertatzen zait kin "murriztu" respektu "(er)restringitu" [3 aúrka 4 (edo 5) silaba]. Ikus nóla hasten den OEHren sarrera:

murriztu.

Tr. Documentado al Norte desde Etcheberri de Ziburu, tbn. se encuentra en autores meridionales desde aprox. 1930. La forma más usual es murriztu ; hay morrotxtu en Etcheberri de Ziburu, morroiztu en Olabide y morroztu en Urkidi (in Onaind MEOE 746), Orixe, Goenaga e Ibiñagabeitia (Virgil 62; en los tres últimos, sólo con el significado de 'ramonear'). En DFrec hay 21 ejs. de murriztu, meridionales.

1. (V-gip; H), murristu (V-gip), morroztu, morroxtu (H, que cita EZ Eliç ). Ref.: Iz ArOñ (murrístu); Elexp Berg.
Disminuir, reducir; restringir. " Saria, neurria murriztea " H. " Murrístu da, se ha disminuido (el pienso). Murrísketan baxuasak bedarrak " Iz ArOñ. " Tabernarien irabazixak pe dezente murriztu die aspaldixan " Elexp Berg. " Asko murriztu jako illia " Ib. v. 1 murritu.

nondik, bistan denez, "murriztaile" ez litzaké baizik ondorio ederki ekarri bat afin kalifikatu erlatibo murriztaileak, zeintzuk justuki egiten dutén hori: murriztu, edo nahigo bada restringitu. Ez da esan beharrik ze "restriktibo" ere iruditzen zaigú aukera egokia: kasu honetan, gainera, 4 aúrka 4 silaba (ikus atzoko sarrera).

Esan nahi baita ze hitz horiek guztiak ez dira inkonpatibleak, eta ondo erabil litezké, eurak edo euren derivatu edo erroak, an ber pasarte edo esaldia. Halaxe egiten du adibidez Amuriza-k noiz dioen ondorengoa an elkarrizketá titulatzen "Euskara batuko hiztegiak zirriborro rustikoak besterik ez dira" (justuki kritíkatuz Euskaltzaindiaren Hiztegia):

“Oraintsu, Euskaltzaindiaren Hiztegia kaleratu du Euskaltzaindiak berak. Egia esan behar badizut, dezepzio handia hartu dut. Hobeto esanda, beste dezepzio bat. Lehendik sarean zegoen Hiztegi Batuatik milaka hitz kendu dituzte. Hurrengo bertsioan sartuak izango direla agintzen dute, baina orain… falta dira! Niretzat, Hiztegi Batua bera ere oso murritza eta irizpidez restriktiboa zen. [Amuriza, 2012]

eta, salbatuz distantziak noski, hala egin genuen guk ere noiz, sarrera honetan, idazten genuen ondokoa referitua ki, justuki, erlatibo restriktiboak eta explikatiboak:

Juan Garzia-k ere aski opako ditu bere betaurreko teorikoak, zeren soilik halako betaurreko itsutzaileak izanki esan daiteke ezen "-n" erlatibo explikatiboa da kalko okerra eta, beraz, zuzentzekoa. Eta, ez gaitezen ahaztu: Garzia-ren lege berri horren azken helburua da ager dadin ongi zerrendatua an kodea on gure zuzentzaileak (hezkuntzakoak edo ez) afinda azken hauek aplikatu ahal dezaten nola balitz kode penala.

Kurioski, Juan Garzia-ren estilo-liburuak bádu oniritzia ganik Euskaltzaindia (han esaten da: Juan Garzia Garmendiak prestatu du eta Euskaltzaindiak egokitzat jo du). Horrela, nola edo hala, Euskaltzaindia ari da onartzen ikuspegi berri bezain murriztaile hori, zein ez doan norabide onean (izan ere, bai Euskatzaindia-k eta baita EHUko estilo-liburuak, biek ere eta hitz berberekin gainera, onartzen dute ze "-n" atzizki erlatiboa izan ahal dá bai restriktibo eta bai explikatibo).

Kode zaharrak ez, Euskaltzaindia-k bai, eta zuzentzaileek. [Balbula, 2005]

Eta kontua da ze "murriztu" eta "murriztaile" dirá hitz ederrak, eta funtzionalak. Ikus ondorengo sarrerak ere:

• Behar da jarrera irekia, behar dira aukerak

• "erradiografia" vs "radiografia"

• Behar dira aukerak

Lexikogintzak ere landu behar ditú aukera eta mekanismo guztiak. [730] [>>>]

Gure intereseko kopuru silabikoak, oinarrian, referitzen dira ki Intonazio-Unitateak, ezta?

Ematen diguzu, Bittor, zure azken mezuan, a referentziá on Miller (1956) titúlatzen "The Magical Number Seven, Plus or Minus Two - Some Limits on Our Capacity for Processing Information", zein orobat aipatzen duzún an zure artikuluá "Esaldiaren informazio egitura: unitate eta kontzeptu arazo" (2006), zure (orduko) "testamentu linguistikoa", non aurkitu ahal dugún "2005 inguruko bibliografia oso eguneratua" burúz kuestio silabikoa zeintaz ari garen. Horrá pasarte zehatza non, artikulu horretan, aipatzen duzún Miller (1956), ari zarelarik burúz lan-memoria-linguistikoa (2006):

Zenbat hitz ordea, zenbat unitate? Ez da argi. 4 zenbaki magiko txikiaz hitz egiten da orain (Cowan 2000) -baina lau zer?-, lehen denbora askoan 7(±2)z hitz egin den bezalaxe (Miller 1956). Garbi dena da lan memoria linguistikoa oso mugatua dugula... [Bittor Hidalgo, "Esaldiaren informazio egitura: unitate eta kontzeptu arazo", 2006]

Cowan-ek ere (2000) dio, aipatuz Miller (1956):

In a famous paper humorously describing “the magical number seven plus or minus two,” Miller (1956) claimed to be persecuted by an integer. He demonstrated that one can repeat back a list of no more than about seven randomly ordered, meaningful items or chunks (which could be letters, digits, or words). Other research has yielded different results, though. Young adults can recall only 3 or 4 longer verbal chunks, such as idioms or short sentences (Gilchrist, Cowan, & Naveh-Benjamin, 2008). Some have shrugged their shoulders, concluding that the limit “just depends” on details of the memory task. Recent research, however, indicates when and how the limit is predictable. [Cowan, 2000]

edota aurrerago:

For example, in comprehension of an essay, one might have to hold in mind concurrently the major premise, the point made in the previous paragraph, and a fact and an opinion presented in the current paragraph. Only when all of these elements have been integrated into a single chunk can the reader successfully continue to read and understand. Forgetting one of these ideas may lead to a more shallow understanding of the text, or to the need to go back and re-read. As Cowan (2001) noted, many theorists with mathematical models of particular aspects of problem-solving and thought have allowed the number of items in working memory to vary as a free parameter, and the models seem to settle on a value of about 4, where the best fit is typically achieved. [Cowan, 2000]

Edonola ere, bi artikulu horiek (Miller 1956 eta Cowan 2000) ez dirudite zuzenki aplikagarriak ki gure kontextu zehatza, non silabak ez diren gogoratu behar eurak explizituki, baizik soilik euren eragin komunikatiboa barné estruktura lexiko-morfo-sintaktiko bat. Esan nahi baita ze, ez dirudi ze gure silaba-kopuruak artikulu horietatik etor daitezkenik, baizik gehiago ti literatura gain intonazioa, zein Bittor-ek (2006) ere eskáini, eta non agertzen dirén kopuru silabiko ondo zehatzak referitzen ki Intonazio-Unitateak (IU-ak), nola hauek:

Ez da halako ikerketa gehiegi egin hizkuntzetan barrena eta direnen neurbideak ez dira beti pareko izan. Badirudi bat-bateko hizketako IUa, MEak mezua ere planifikatu behar duenean, laburragoa dela, irakurria baino. Haur eta hizketa apaletakoa ere, helduena eta hizketa trebe, prestatu eta jantzikoa baino. IU minimoak silaba bat du. Eta ez da arrunta 10ez gorakoa irakurketan ere, inoiz 15era irits baliteke ere (Navarro-Tomas 1939). Ingelesean arrunta bide da 5ekoa. Frantsesean laburrago esan ohi da. Gamindek (2004; agert.) Bizkaiko euskaran 4,51 eta 6,75 silaba bitarteko -etenen arteko- talde prosodikoak aurkitu ditu batez beste. Antzekoa da ere gure esperientzia (Hidalgo 2000a,b,c). Uste orokorra da hizkuntza guztietan ditugula oso IU laburrak, segundo baten azpikoak, 2ren pekoak luzeenak ere. Argigarri dateke IUen luzera mugatua bat etortzea aipatu planifikazio fonologikorako giza ahalmen eskasarekin eta lan memoriaren mugekin. Ez, esaterako, arnasa hartu beharraren giza muga fisiologikoekin. [Bittor Hidalgo, "Esaldiaren informazio egitura: unitate eta kontzeptu arazo", 2006]

Galdera da: gure intereseko kopuru silabikoak, oinarrian, referitzen dira ki Intonazio-Unitateak, ezta? [719] [>>>]

Bittor Hidalgo (2003): "errazago ulertzen da, beti, segida komunikatiboan antolatutako testua, alderantzizkoan antolatua baino"

Has gintezke aipatuz zure hitz hauek, Bittor: (Argia, 2003ko azaroaren 23a)

GALDERA: Zuk esana da: "errazago ulertzen da, beti, segida komunikatiboan antolatutako testua, alderantzizkoan antolatua baino". Zer da "segida komunikatibo" hori?

BITTOR HIDALGO: Oso garbi dagoena da, guk ez ditugula gauzak osoki sortzen, ez jasotzen. 4 lerroko esaldi bat ezin da osoki entzun, ez irakurri, ez ulertu. Zatika jasotzen dugu, eta zati batek bestera garamatza. Lehen zatia ez badugu ondo lotzen bigarrenarekin, eta bigarrena hirugarrenarekin, ulertzeko zailtasuna sortzen da. Beraz, testu bat komunikatiboa izan dadin, zatiek elkarri ondo lotuta egon behar dute. 

Badirudi guk bai irakurtzean eta bai entzutean kolpe batean ulertzen ditugun zatiak direla 10 bat silabatakoak. 10 silabatik gorako zatiak nekez ulertzen ditugu. 7-8 silabatako multzo hori da "informazio unitatea" deitzen dena. Gure mintzoa informazio unitateak lotuz antolatzen da. 

Bestalde, gure memoriaren barruan zati desberdinak daude: gauzak ulertzeko eta esateko erabiltzen dugun memoria zatiari "short term memory" deitzen zaio, epe laburreko memoria alegia, edo "work memory", lanerako memoria. Badirudi guk lanerako memoria horretan erraz gorde genitzakeen datuak direla 7 silabatakoak, oso zati laburrak, ia informazio unitateen tipokoak. 

Informazio unitate independente pila bat ematen baditugu hasieran, entzuleak elkarrekin lotzeko zailtasunak ditu, esaterako: "Alemanian, iaz, gure lagunak, mendira joan zirenean..." zailtasuna dugu hori dena gure buruan gordetzeko harik eta amaieran esaten den aditzak dena borobiltzen duen arte. Bukaerako aditzak lotura ematen duenerako, hasierako xehetasun pila bat galdu ditugu, geure garunak, ez euskaldunen garunak, baizik gizakien garunak, ez daukalako gaitasunik dena gordetzeko, ez bada beste ideia nagusiago batekin lotuta. 

Horrek eragiten du idatzitako mezuak deskodetzeko arazoa. Esaldia hobeto antolatu behar da. Lehenengo ematen diren informazio unitateak globalizatzaileak badira, jakiten dugu geroztik datozen zatiak non kokatu. Hori da euskarazko modu naturalean idatzi diren testuetan oso erraz gertatzen dena. Eta hori da euskara batuarekin zaintzen ez duguna, horrekin beharrean kezkatu garelako galdegaiaren legea errespetatzearekin.

Ondo iruditzen bazaizu, oso interesgarria litzake ondo zehaztea referentzia bibliografiko nagusiak nondik segitzen diren silaba-kopuru horiek, hala nola handik ematea aipu konkretu esanguratsuren bat, edo batzuk.

Bestalde, 2003tik hona, izan al da novedade bibliografikorik? [716] [>>>]

"...albistea jakinaraztén ze...", "...albistea ezen..."

Gaia aldatuz (aurrerago itzuliko gara), duela egun batzuk Gilen-ek publikatu zuén ondoko komentario mamitsua an bloga on Erramun Gerrikagoitia (ikus hemen):

Honela hasi du Martxelo Otamendik bere gaurko artikulua Berrian:

Egun aproposean iritsi da Kaledonia Berrian bigarren independentzia galdeketa datorren urteko udan egingo dutela jakinarazi digun albistea.

Eta gogoa kendu zait irakurtzen jarraitzeko.

Izen-sintagma baten barruan, txarretsi beharko litzateke X silaba baino gehiago aurretik jartzea buruari (esaldi horretan, albistea).

X hori 12 izan liteke, hemen bezala:

Aldapeko sagarraren adarraren puntan.

Martxeloren esaldian 42 silaba dira. [Gilen]

Ikus ditzagun beste bi aukera, ordenatuak zatio luzera:

Egun aproposean iritsi da albistea jakinaraztén ze Kaledonia Berrian egingo duté independentzia-galdeketa, bigarrenez, datorren urteko udan.

Egun aproposean iritsi da albistea ezen Kaledonia Berrian egingo duté independentzia-galdeketa, bigarrenez, datorren urteko udan.

non esaldiari informazioa dario askoz uniformeago, jarraituago, progresiboago. [686] [>>>] 

Zéin erraza izan ahal den zientzia egitea

Pasa den astelehenean idatzi nion ki François Pellegrino (zein den autoreetako bat an bi lan horiek zein gatozen aipatzen an azken sarrerak: Pellegrino et al., eta Coupé et al.) eskátuz informazio gehiago buruz nóla aplikatu euren neurri bat (entropia baldintzatua) ki egoera linguistiko teoriko sinple-sinple bat zein interesatzen zitzaidan afin aztertu eta valoratu neurri horren funtzionamendua (hala nola ere haren egokitasuna ki konpáratu interlinguistikoki informazio-abiadura [IR]).

Eta justuki atzo arratsaldez jaso nuen Pellegrino-ren erantzuna non estekatzen zidán a doktore-tesia ganik Yoon Mi OH (zein den bigarren artikuluaren autoreetako bat), non aurkituko nuén informazio hori, hala nola ere askoz datu interesgarri gehiago, zein ez ziren agertzen an euren bigarren artikulua (askoz laburragoa baita).

Komentatuko ditugu datu horiek, baina orain, soilik nahi genuen nabarmendu zéin erraza izan ahal den zientzia egitea, edozer hobeto ezagutzea, eta baita ezagupen hori hobeto aplikatzea, noiz inplikatuek laguntzen duten. [685] [>>>]

Tonalitatea dá faktore inportantea noiz ulertzen abiadura silabikoa

Aurreko sarreran genioen ze vietnamera, izanki hizkuntza silabikoki motela, ez dela motelena artén 8 hizkuntzak on Pellegrino et al., non mandarina zén silabikoki motelena, ezta ere an experimentua on Coupé et al. (17 hizkuntza), non thai hizkuntza nagúsitu an moteltasun silabikoa bitárten mandarina pasatzen dén ki laugarren postua (ez dago zehaztasun osoz jakiterik zeren autoreek ez dute ematen abiadura numerikoa [silabak/segundu]) eta yue txinera dén hirugarren an moteltasun silabikoa. 

Eta gauza ze justuki lau hizkuntza horiek (vietnamiera, mandarina, thai eta yue) dirá tonalak (justuki 8tik 2 an Pellegrino et al. eta 17tik 4 an Coupé et al.), hala erakutsiz zé inportantea den tonalitatea artén faktoreak explikatzén abiadura silabikoa, nola esperoko genuen. [684] [>>>]

Vietnamera: 12 manera ki esan "can"

Genioen hemen ze:

Hizkuntza tonaletan, tonuek izan ahal duté efektu biderkatzaile handia, halatan ze tonu ezberdinetako silabak konsideratu litezké nola balira vokal ezberdinekoak, nondik, vokalen kopurua multiplikatu beharko litzaké bider tonu-kopurua afin konpútatu "vokalen" kopurua (tonuak barne).

Batzutan, duda ere egin liteké ahoskera bat noráino den tonu edo vokal. Ikus horretaz ondoko komentarioa on Bui Hoang Linh burúz tonuak an vietnamera:

It is often mistaken that Vietnamese has only 6 tones, namely,

Huyền Falling
Sắc Rising
Hỏi Curling fall
Ngã Curling rise
Nặng Lowly fall
Bằng Flat

This misconception is due to the limited detonation signs the Portuguese has used to denote the spoken Vietnamese language. This lead to a belief that only “tonal signs” that are counted (e é ẻ ẹ ẽ è). In reality, the extra letters that are being used in the Vietnamese alphabet serve no purpose other than to denote the subtones that can be coupled with the maintones (namely, ă â ê ô ơ ư) to produce totally different tones. Among these special letters, there is one letter ă that is undoubtedly tonal (pronounced as á but it give an abrupt ending sound to the syllable-similar to Cantonese ending the word with -p -k -t). The other letters can be considered as different vowel for simplification purpose. So total we have,

a (can) Flat
á (cán) Rising
ả (cản) Curling fall
ạ (cạn) Lowly fall
ã (cãn) Curling rise
à (càn) Falling
ă (căn) Flat with abrupt end
ắ (cắn) Rising with abrupt end
ẳ (cẳn) Curling fall with abrupt end
ặ (cặn) Lowly fall with abrupt end
ẵ (cẵn) Curling rise with abrupt end
ằ (cằn) Falling with abrupt end

Total of minimum 12 tones in the Vietnamese language.

Tonu, subtonu edo vokal konsideratuta ere, vietnamerak izango luké tonu-sistema konplexua, kin aukera vokal-tonal zabala, zek ahalbídetu, adibidez, 12 manera ki esán "can".

Eta gauza da ze, Pellegrino et al. lanean (8 hizkuntza), vietnamerak dauká informazio-densitate altuena (silaba gutxien) eta bigarren abiadura silabiko baxuena, 5,22 silaba segunduko (mandarinak du baxuena kin 5,18), eta Coupé et al. lanean (17 hizkuntza), vietnamerak izanen luké berriro informazio densitate silabiko altuena, eta berriro ere izanen litzaké bigarren silabikoki motelena (nahiz orain motelena izán thai hizkuntza, zein aurreko ikerketan ez zen agertzen).

Edonola ere, vietnamerak izanen luké abiadura silabiko motelenetakoa, nola esperoko genuen. [683] [>>>]

Baina vokal-kopurua ez litzake faktore bakarra eragitén gain aukera eta abidura silabikoa

Aurreko sarreretan genioen ze fonema vokalikoen kopuruak akaso iragar lezaké hala aukera silabikoa nola abiadura silabikoa. Hala ere, vokal-kopurua ez litzake faktore bakarra erágiten gain aukera eta abidura silabikoa: bádute euren pisua konsonanteek, eta eurena ere diptongoek, hala nola ere bestelako faktoreek, nahiz euren boterea ki finean irágarri abiadura silabikoa ez litzaken hain handia.

Adibide baterako, har ditzagun grekera eta rusoa, justuki bi hizkuntza zein aipatu berri ditugu zatio euren 5 fonema vokalikoak, eta zeinen silaba-abiadura ez den aztertu an Pellegrino et al. edo Coupé et al. (5 fonema vokaliko dá kopuru minimoa artén hizkuntzak zein agértzen hemen, nahiz munduan zehar aurki litezkén hizkuntzak kin inventario vokaliko murritzagoak) .

Hortaz, grekera eta rusoa espero genituzké silabikoki arinak afinda konpénsatu, neurri batean bederen, eurentzat esperotako karga silabiko erlatiboki handiagoa (zatio izán vokal erlatiboki gutxi). Hala ere, konsonanteei erreparatuta, nabari dugu diferentzia handia artén 18 konsonanteak ti grekera aúrka 34 konsonanteak (ia doblea) ti rusoa (konsonante-multzoak ere, gehiago esperokó an rusoa, eta printzipioz, silaba konplexuagoak ere). Eta, diptongoei begiratuta, hiru aldiz gehiago daude aldé rusoa (15 kóntra 5), areago berretuz a posibilitate konbinatorioak on rusoa respektu grekoa an silabak.

Gauza da ze grekeran bateratuko liraké inventario vokaliko murritza, inventario konsonantiko murritza, eta diptongo-kopurua ere erlatiboki txikiagoa respektu rusoa, halan ze grekeran esperoko genuké silaba-aukera ez hain zabala, hitz silabikoki luzeagoak, eta abiadura silabiko erlatiboki altuagoa (respektu rusoa), bitárten rusoan, konsonante eta diptongo-kopuru handiagoek eragingo bide luketé silaba-aukera zabalagoa eta, finean, abiadura erlatiboki baxuagoa respektu grekera, nahiz jarráitu izaten silabikoki arina (5 fonema vokaliko). Hala esperoko genuke. [682] [>>>]

Vokal eta konsonante-kopuruak

Mintzo ginen atzo burúz kantitate erlatiboa on vokalak respektu konsonanteak gehi konsonante-multzoak barné hizkuntzak. Eta kopuru horien ideia orokor bat hartu ahal dezagun (nahiz ideia hori akaso ez izán osoro zehatza, zeren datuen iturria izanen dá Eupedia, zein baita portal japoniar bat zeinen helburu nagusia ez den zientifikoa, eta non ez den aipatzen nóndik atera dituzten datu horiek), topatu ditugú ondorengo bi taulak, zeintan zenbatzen dirén fonema vokalikoak, konsonantikoak eta diptongoak zenbait hizkuntzatan:

Datu horietako minimo vokalikoa dá 5, non agertzen zaizkigún Basque, Greek, Russian, Serbo-Croatian, Spanish-Castilian eta Japanese. Horietarik lau, justuki Basque (EUS), Serbian (SRP), Spanish-Castilian (SPA) eta Japanese (JPN), agertzen dirá baitare an azterketa on Coupé et al., eta Spanish-Castilian and Japanese an ikerketá on Pellegrinok et al., eta gauza da ze bost hizkuntza horiek izanen lituzketé silaba-abiadura erlatiboki altua (eta informazio-densitate erlatiboki baxua), nola esperoko genuen. [681] [>>>]

Hizkuntza baten vokal-kopuruak akaso iragar lezaké hizkuntza horren abiadura silabikoa

Mintzo ginen atzo burúz inventario fonemikoak, eta nóla, hizkuntza ezberdinetan, aukera fonemiko horiek izan litezkén zabalagoak edo murritzagoak, ahalbidetuz konbinazio fonemiko gehiago edo gutxiago barné silaba ezberdin gehiago edo gutxiago, eraginéz inventario silabiko zabalagoak edo murritzagoak ere (konprobatzen genuen nóla hizkuntza batean aukera silabikoa izan litekén harik 20 aldiz handiagoa zein beste hizkuntza batean).

Eta konbinazio fonemiko horietan akaso azpimarratu beharko genuke paperá on fonema vokalikoak (vokalak eta euren kopurua) zatio euren konbinazio-gaitasun handiagoa noiz sortzen silaba diferenteak: ideia da ze, vokalek sor ditzaketé silabak bai soilduta, bai diptongoak eginda, bai eta konbinatuak kin edozein konsonante edo konsonante-multzo, zein izan ahal dirén askoz gehiago zein vokalak, halatan ze, nolabait esan, vokal baten eragin (silabiko-) sortzailea multiplikatzen da bidér kopurua on konsonanteak eta konsonante-multzoak zein exístitu an hizkuntza.

Hizkuntza tonaletan, tonuek izan ahal duté efektu biderkatzaile handia, halatan ze tonu ezberdinetako silabak konsideratu litezké nola balira vokal ezberdinekoak, nondik, vokalen kopurua multiplikatu beharko litzaké bider tonu-kopurua afin konpútatu "vokalen" kopurua (tonuak barne).

Horrela, hizkuntza ezberdinetan espero beharko genuke erlazio bat artén vokal-kopuruak, silaba ezberdinen kopuruak eta silaba-abiadurak; halan ze hizkuntzak kin vokal gutxiago izanen zirén, oro har, arinagoak (an silabak segunduko), bitárten vokal gehiago lotuko zirén kin abiadura silabiko baxuagoa.

Edo, bestela esanda, hizkuntza baten vokal-kopuruak akaso iragar lezaké, hein interesgarri batean, hizkuntza horren abiadura silabikoa. [680] [>>>]

Inventario fonemikoa vs inventario silabikoa

Mintzo ginen hemen burúz silabak, silaba-kopuruak, soinuak... eta konprobatzen genuen nóla japonierak zituén 416 silaba diferente, bitárten inglesak izán 7931, alegia ia 20 aldiz aukera silabiko handiagoa aldé inglesa. Diferentzia horrek ahalbidetuko dú, neurri batean bederen, inglesak izatea informazio-densitate ia bikoitza (0,91) respektu japoniera (0,49) (ikus nóla kalkulatu den informazio-densitate hori).

Jarraituz harago, aniztasun silabikoa ahalbidetuta datór, neurri batean bederen ere, ga aniztasun fonemikoa (fonemak dirá soinu kontrastibo semantikoki esanguratsu), zeinda, printzipioz, esperoko genuken handiagoa an hizkuntzak kin aukera silabiko handiagoa. Horretaz irakurtzen dugú ondorengo datua an artikulua ganik Coupé et al.:

Focusing on their phonetics and phonology, these languages vary in their number of phonemes (from 25 in Japanese and Spanish to more than 40 in English and Thai), the number of distinct syllables (from a few hundred in Japanese to almost 7000 in English), tonal complexity (from none to six contrastive tones), and various other phonological phenomena (e.g., vowel harmony is present in Finnish, Hungarian, Korean, and Turkish). [Coupé, Mi Oh, Dediu eta Pellegrino, 2019]

Esan nahi baita ze, autoreek landutako 17 hizkuntzetatik, justuki japoniera egongo litzake artén hizkuntzak (gaztelania ere) kin aukera fonemiko laburrena (25 fonema) eta justuki inglesa egongo litzake artén hizkuntzak (thai hizkuntza ere) kin fonema diferente gehiago (>40 fonema).

Konplexitate tonala aparte utzita (esan nahi baita, aparte utzíz hizkuntza tonalak nola, adibidez, mandarina, vietnamera edo thai hizkuntza), goragoko datuok aldeztuko luketé ideia ezen, nahiz hizkuntzen fonema-kopurua ez izán faktore bakarra zek erágin gain tamaina on inventario silabikoa (izan ere bi hizkuntzek, nola japoniera eta gaztelania, izan ahal duté, alde batetik, ber aukera fonemikoa, 25, eta bestetik, aski aukera silabiko ezberdina: 416 vs 1593, hots, lau aldiz handiagoa), báda faktore inportante bat (adibidez, gaztelaniaren 1593 silaba ezberdinen kopuru horrek jarraitzen dú izaten baxua respektu beste hizkuntza batzuk kin aukera fonemiko handiagoa, hala nola inglesa, frantsesa, alemana edo italiera bera), nola espero genuen. [679] [>>>]

Eta zénbat da 150 ms?

Genioen atzokoan ze, Coupé eta besteren experimentuan, irakurraldien iraupenak neurtzean, kendu dituzté pausa guztiak zein izán handiago ze 150 ms luze. Baina, zénbat da 150 ms? Zér egin daiteke an 150 milisegundu? Zér egin daiteke an 1'5 segundu-hamarren? Zér egin daiteke an segundu-zortziren bat

Ba, segundu-zortziren batean eman ahal dá silaba bat. Izan ere, ikusten genuén hemen edo ondorengo taulan:

nóla hizkuntzen silaba-abiadurak (Syllabic Rate) ibiltzen zirén tarten 5 eta 8 silaba segunduko, non, adibidez euskara, japoniera, edo gaztelania bera, aski hurbiltzen zirén ki 8 silaba segunduko, zein, beste era batera esanda, dá silaba bat segundu-zortzireneko, edo silaba bat 150 milisegunduko, zein den gure tituluko neurria.

Eta interesgarri iruditzen zaigu nóla, hizkuntza batzuetan bederen, pausa tipikoek irauten dutén aski antzera nola silaba tipikoek, halatan ze, bide horretatik, aztertu liteke ea pausa tipikoek hizkuntza ezberdientan antzera irauten ote duten, edo, hala ez balitz, ea hizkuntzen silaba-iraupenak eta euren pausa-iraupenak lotuta agertzen diren. Zeren, akaso, silaben martxak eragin bailezaké gain pausen luzera. [678] [>>>]