Bide horretan, edozein tanta, edozein aportazio, dá oso inportantea (lan hori, finean, izan behar dá lan sozial bat)

2005eko artikuluan ere ez zen zuzendu sintaxia, zein, aurrekoan lez, berariaz egina baitzen, eta erantzunez ki reflexio sintaktiko razonatu bat, jada publikatua an "Euskararen garabideak". Horrá liburuaren azala:

Horrela, gradulaki, akaso tantaka, joan daitezke agertzen gerota aukera diskursibo gehiago, zein erabiliko baitira beti ere aukeran. Ez da esan beharrik ze, bide horretan, edozein tanta, edozein aportazio, dá bihurtzen oso inportantea. Lan hori, finean, izan behar dá lan sozial bat. [2291] [>>>]

Beste artikulu bat, hau 2005ekoa, zeintan saiatu ginen ematen zenbait aurrerapusu an norabide diskursiboa

Gaurkoan gogoratu nahi genuke ondorengo sarrera, non harira genekarren beste artikulu bat (ikus herenegungo eta atzoko sarrerak), hau 2005ekoa, zeintan saiatu ginen azaltzen nólatan ibili litezkén euskararen garabideak hala nola ere emáten zenbait aurrerapusu an norabide diskursiboa: 

• Dudagabe, aurrerapausu errazak eman daitezke, gradualki, pixkanaka... eta aurrerapausu horiek metatzen doaz, hola sórtuz egoera berriák ze errazten dituztén beste aurrerapausu batzuk...

Euskararen garabideak dirá bideak nondik euskararen sintaxiak (eta beste edozein sintaxik) aterako luké (eta zinez espero dugu aterako duela) bere (eta edozein sintaxitan ere) potentzia diskursibo guztia, zein den potentzia komunikatiboa ere, eta ondo aberasgarria ki euskara-erabiltzaileak. Baina, nóla joan daiteke egiten? 

Ba, gure ikusmoldetik (eta euskararen kasuan), prozesuaren parte printzipala etorri beharko litzake ti euskara landua, idatzia, non geldintzen den konstantziá on erabilera horiek, zein, zentzu batean, bihurtzen dirén antzeko zerbait nola jurisprudentzia linguistikoa, hola eskainiz ereduak eta bereziki sostengua ki ondorengo erabiltzaileak. Gero, eredu horiek, emeki-emeki joanen dira bustitzen hizkera guztiak areanda erabat blaitu.

Adibidez, Joanes Urkixo idazleak erabili zituen hiru "bitartean eta..." an artikulu txiki bat zein publikatu zen an aldizkari literario txiki bat ("Ttu ttua", 1985), eta erabilera horrek ematen digu guri gaur egun sostengua ki erabili estruktura hori. Hain sinple nola hori. Hóri da bidea.

Ikus gure ondorengo textua titulatzén:

• Analisi ekonomikotik hurbilpena (Rubio, 2005)
  

zein hasten den honela:

Artikulu horretan (zeintaz esan behar dugu ze publikatu baitzen batere arazorik gabe, normalitate osoz), erabili nituén, baita normaltasun osoz, hainbat SVO ordena, hainbat estruktura erlatibo (espezifikatiboak edo explikatiboak), "ezen" konpletiboak, "ezi" edo "nola" konparatiboak, "noiz" edo "harik eta" denborakoak, "afin" finalak, "bitartean eta" batzuk ere, eta lehenengo paragrafo horretan ikusten dugu "respektu" bat. Bai, argiki, hori da bidea ki bultzatu aldé aukerako sintaxi potenteagoa, efizienteagoa eta, denaz gain, eraginkorragoa.

Jakina, saioak joan behar izaten dira lantzen eta fintzen, eta gure saioak ez dira salbuespena, baina orain azpimarratu nahi duguna dá ze, dudagabe, aurrerapausu errazak eman daitezke, gradualki, pixkanaka... eta aurrerapausu horiek metatzen doaz, hola sórtuz egoera berriák ze errazten dituzten beste aurrerapausu batzuk...

Diogunez, beste saio bat an norabide diskursiboa. [2290] [>>>]

Ensunza (2001): "Hurrengo erreferentzia 1932. urtekoa da"

Jarrai daigun ikusten nóla euskaran joan diren gradualki sortzen a esapide aritmetiko funtzionalak zein gaur disfrutatzen ditugun. Hartara, aztertuko dugu orain beste aritmetika-liburu bat (hurrengo ekarpena baita) zein publikatu baitzén an 1932, esan nahi baita 12 urte geroago zein 1920koa jada komentatua an aurreko sarrerak. Honela aurkezten digu liburu hori hak Martxel Ensunza an bere 2001eko tesia: 

Hurrengo erreferentzia 1932. urtekoa da, Euzko Ikastola Batza izeneko elkarteak argitaraturikoa hain justu. [Ensunza, 2001]

Ensunza (2001) referitzen da ki:

Zenbakiztija. Lenengo Mallea. (Nabarriztarra-k atondua, 1932)

zeinen azala dén hau:

Ondorengo sarreretan saiatuko gara komentatzen zér ikusten dugun an aritmetika hori burúz gure intereseko adierazle matematikoak. [2197] [>>>]

Gradualki eráikiz sintaxia, ordéz gradualki eráitsi sintaxia

Jasotzen genuén atzo honako pasartea ti tesia on Martxel Ensunza (2001), nondik gaur azpimarratu nahi genukén ondorengo aipu laburra, non autoreak komentatzen ari den zergátik eman dirén atzerapausuak an Euskal-Zenbakiztia (1920) respektu Lopez Mendizabal-en Zenbakiztia (1913):

..., atzerapausuak harturiko bidea nahiko alboraturik gelditu zelako, ... [Ensunza, 2001:58]

Horretaz, aurrena, gogoratu nahi genuká gure atzoko komentario hau:

Bádirudi ze Ensunza-k bigarren aritmetika horretan gehiago ikusten dituela atzerapausuak zein aurrerapuasuak. Obvioki (ikus adibidez sarrera hau) ez gaude ados kin valorazioá ezen textu horretan ez dela ageri aurrerapen nabarmenik respektu aurreko ekarpena ti Lopez Mendizabal, zein jada ezagutzen dugun. 

Zér da ba "ken" erro hori an kenketak, zeini soilik falta zaion ukitu bat ki bihurtu oraingo "ken" isolatu prepositiboa (galdu beharko dú bere aurreko "-tik" ablatiboa)? (ikus sarrera hau) Edo zér dira ba "tol" edo "zat" aukera isolatu prepositiboak an multiplikazioa eta zatiketa? (ikus adibidez sarrera hau), edo "lain" aukera desdoblatua? (ikus sarrera hau)

Gure ikuspegitik horiek dirá aurrerapen handiak zein kasu batzuetan ("ken", "zat") aurkitzen dirén oso hurbil ti azken soluzioak zein finean konsolidatuko diren an gure hizkera matematikoa. Eta dena eskér lana on personak nola horiek zek prestatu eta idatzi zutén "Euskal-Zenbakiztia", zeren jakin baitzuten ikusten euskararen behar funtzional horiek hala nola ere bilatzen soluzioak, saiatuz ematen aurrerapusuak, gradualki baina an norabide ona.

Esan nahi baita ze, gure ikuspegitik, gerora etorri dena ez da baizik jarraipen bat ti tendentzia berritzailea zein aurkitu ahal dén hala an 1920ko textua nola an 1913koa. Jarraipen horrek ez du esan nahi ze goragoko ekarpen eta berrikuntza guzti-guztiak euren horretan hartu direla. Dakigunez, gerora etorriko dirá berrikuntza gehiago, gradualki bilátuz helburu funtzional bat eta bera. 

Bestela esanda, textu horretako bide orokor berritzailea ez da alboratzen, baizik ze jarraiera emanen zaio gradualki harik heldu ki gaurko egoera guztiz egokia respektu irakurketá on expresio matematikoak. Bai, gradualki, eta eráikiz gain lan garatzailea zein jada eginda dagoen, gradualki eráikiz sintaxia, ordéz gradualki eráitsi sintaxia. [2194] [>>>]

Baina hori guztia ez da jatortasuna, ez garbitasuna, ez ezer (onik), numerobako egoera ez da baizik egoera orokorra zeintan egon dirén munduko hizkuntza guztiak lehenago zein hasi garatzen teknologia numeriko potente eta emankor guztia

Atzokoari jarraiera emanik, jar daigun beste adibide bat, hau numerikoa, argiagoa delakoan. Hartara, gogoratuko dugu ze orriotan jada mintzatuak gara buruz pirahä hizkuntza (adibidez an "Piraha hizkuntza anumerikoa"), non ez den erabiltzen zenbakirik, baizik soilik expresio kuantitatiboak nola "asko" edo "gutxi". 

Baina, demagun orain ze, hango hizkuntz erabiltzaile batek jakin du nóla hortik zehar existitzen dirén tresna linguistiko batzuk zeinekin kantitateak zenbatu ahal dirén an modu ondo potenteagoa, halan ze expresatu du bere gogoa ki lagundu garatzen eta aukeran jartzen halako tresna miragarri eta potente horiek an pirahä, erabiliz hizkuntzaren beraren mekanismo propioak (ikusi du, adibidez, nóla erabili ahal dirén hatzak eta eskuak afin sortu zenbakiak eta haien expresioak).

Demagun, gainera, ze pirahärren artean báden "orotarako agintari bat", nok, ezagutu duelarik a intentzioa e gure pirahar jakinguratsua, proklamatu dú:

Jakin ezazue guztiok, ze pirahä jatorrean, pirahá garbian, ez da erabiliko batere zenbakirik. Guk jarraitu behar dugu gabé zenbakiak, zein soilik etor litezken ki itsustu eta zikindu gure kuantifikazio-sistema zaharra.

Gure hizkuntz erabiltzaile xumeak akaso esanen zuén:

Baina hori guztia ez da jatortasuna, ez garbitasuna, ez ezer (onik), numerobako egoera ez da baizik egoera orokorra zeintan egon dirén munduko hizkuntza guztiak lehenago zein hasi garatzen tenologia numeriko potente eta emankor guztia.

Eta bai, halaxe da, numerobako egoera ez da baizik egoera orokorra zeintan egon dirén munduko hizkuntza guztiak (ez dago ezer partikularrik hor) lehenago zein hasi garatzen teknologia numeriko potente eta emankor guztia. [2242] [>>>]

Ez, euskara ez da "endekatzen" gaiti bilatu komunikazio potenteago bat, baizik ahalduntzen eta indartzen, eta hala eginez, ohoratu egiten da hizkuntza eta bere izaera, bere izaera komunikatiboa

Horrá bigarren galdera zein Txopik planteatzen zuen herenegun (ikus atzokoa ere):

- Aldaketak an Euskara baldin bada hizkuntza profanatzea, ¿horrek esan nahi du mendeetan eta mendeetan dela profanatu sistematikoki gure hizkuntza? Beraz, logika honen arabera, dugu hitz egiten hizkuntza endekatua? Lehen bai baina orain ez... Ze kontraesan da hori?

Euskara ez zen "profanatu" noiz hiztunak, erábiliz euren eskubide komunikatiboak, joan ziren emáten gerota sujetu aurreratu gehiago (SV ordezta VS) eta gehituz "ga" partikula ergatibo sujetu-bereiztailea (zein den koinziditzen kin 2. persona singularreko "ga" izenorde klitikoa, zeini suposa dakioke lehengo bizitza bat nola izenorde independentea eta seguruena nola erakuslea ere); berdin nola euskara ez litzaken "profanatuko" baldin ergatiboa desagertuko balitz azpi beste baldintza komunikatibo batzuk (areago, ergatibo plurala ez da erabiltzen an mendebaldeko eta erdialdeko euskara). 

Era berean euskara ez zen "profanatu" noiz idazle zaharrek aukeran erabiltzen zituzten SVO ordena kin parte rhematikoena an bukaera, edota noiz lantzen eta zabaltzen zituztén hainbat baliabide prepositibo zein gaur egun praktikoki ahaztuak baitira an armairuko sakonena. Esan nahi baita ze SOV postpositiboa ez da euskararen (ezta ezein hizkuntzaren) berezko ordena (nola genioén atzo bertan an hitzak te Lakarra), berdin nola ez den berezkoa ergatibitatea, edota ustezko galdegaiaren legea. 

Antzera ere, euskara ez litzake "profanatuko" baldin erabiliko balira gerota estruktura eta baliabide prepositibo gehiago (gradualki, zentzuz, baina sendoki), erántzunez ki behar eta baldintza gerota exigenteagoak eta erábiliz euskararen beraren mekanismo eta baliabide berberak zein erabili dirén betidanik ere kin betidaniko helburu eta funtzio genuino komunikatibo berbera. Ez, euskara ez da "endekatzen" gaiti bilatu komunikazio potenteago bat, baizik, kontrara, dá ahalduntzen eta indartzen, eta hala eginez, ohorátu egiten da hizkuntza eta bere azken izaera, bere izaera komunikatiboa.

Kontrako joera, orain (eta orohar pasa den mendean) nagusi dabilena, dá joera pobretzailea eta ahultzailea, zein ez den baizik ezbidea, eta zein justuki oposatzen da ki garabidea, zein den zentzuzko bide bakarra, esan nahi baita: bide bakarra. [1760]

Txopi: "Aldaketa handiak dira hasten tik aldaketa txikiak ta honetan idazleak on Iparralde dute eman aunitzetan lezio eredugarriak"

Txopik zioén atzo:

Aldaketa handiak dira hasten tik aldaketa txikiak ta honetan idazleak on Iparralde dute eman aunitzetan lezio eredugarriak.

Hor azpimarratu nahi dugu ha ideia on gradualitatea (hain baitá inportantea an afera hau), zein garatu beharko litzake kin aportazioak on idazleak on leku guztiak afin joan aberasten euskarabidea kin gerota aukera sintaktiko diskursiboki potenteagoak, moldagarriagoak eta finean efektiboagoak azpi baldintza eta behar komunikatibo orokorrak. Beti ere, eskáiniz. [1365] [>>>]

Yamamoto (2005): "... it seems most likely that human languages originally started with SOV basic word order ..."

Txopi-k atzo:

Badakigu beraz, nola izan ahal zen sintaxia on hizkuntzak an Neolitiko garaia.  [Txopi]

Horretaz ikus daigun ondorengo artikulua ganik Hideki Yamamoto (2005) titúlatzen "A historical view on areal distribution of word order around the world", non dioskún:

When the distribution is considered from a historical point of view, however, it is very likely that most of the areas had been covered with (S)OV-type languages and that the areas of a VO type had been very restricted before many large language families expanded after the Neolithic age. [Yamamoto, 2005]

edo, aurrerago:

The present work does demonstrate and argue that SOV order is most likely to have covered most of the world as far as we go back to the past based on the studies of areal and genetic distribution of word order of the world's languages, but it does not necessarily argue that SOV was the earliest word order of human languages. If SOV order was predominant in most areas on the globe when we trace back to the past, however, there should be some reason for this and it seems most likely that human languages originally started with SOV basic word order unless there are good grounds for judging that languages developed SOV order from another order. The reason for this, however, should be found in studies of pidgin or creole languages and language typology rather than in the speculation made by Givón based on tbe observation of animal comunication or language acquisition.

Beraz, eta labúrbilduz:

... it seems most likely that human languages originally started with SOV basic word order unless there are good grounds for judging that languages developed SOV order from another order. [Yamamoto, 2005]

Horixe. [1337] [>>>] [A2] [A3] [A4]

Dudagabe, aurrerapausu errazak eman daitezke, gradualki, pixkanaka... eta aurrerapausu horiek metatzen doaz, hola sórtuz egoera berriák ze errazten dituztén beste aurrerapausu batzuk...

Euskararen garabideak dirá bideak nondik euskararen sintaxiak (eta beste edozein sintaxik) aterako luké (eta zinez espero dugu aterako duela) bere (eta edozein sintaxitan ere) potentzia diskursibo guztia, zein den potentzia komunikatiboa ere, eta ondo aberasgarria ki euskara-erabiltzaileak. Baina, nóla joan daiteke egiten? 

Ba, gure ikusmoldetik (eta euskararen kasuan), prozesuaren parte printzipala etorri beharko litzake ti euskara landua, idatzia, non geldintzen den konstantziá on erabilera horiek, zein, zentzu batean, bihurtzen dirén antzeko zerbait nola jurisprudentzia linguistikoa, hola eskainiz ereduak eta bereziki sostengua ki ondorengo erabiltzaileak. Gero, eredu horiek, emeki-emeki joanen dira bustitzen hizkera guztiak areanda erabat blaitu.

Adibidez, Joanes Urkixo idazleak erabili zituen hiru "bitartean eta..." an artikulu txiki bat zein publikatu zen an aldizkari literario txiki bat ("Ttu ttua", 1985), eta erabilera horrek ematen digu guri gaur egun sostengua ki erabili estruktura hori. Hain sinple nola hori. Hóri da bidea.

Ikus gure ondorengo textua titulatzén:

• Analisi ekonomikotik hurbilpena (Rubio, 2005)
  

zein hasten den honela:

Artikulu horretan (zeintaz esan behar dugu ze publikatu baitzen batere arazorik gabe, normalitate osoz), erabili nituén, baita normaltasun osoz, hainbat SVO ordena, hainbat estruktura erlatibo (espezifikatiboak edo explikatiboak), "ezen" konpletiboak, "ezi" edo "nola" konparatiboak, "noiz" edo "harik eta" denborakoak, "afin" finalak, "bitartean eta" batzuk ere, eta lehenengo paragrafo horretan ikusten dugu "respektu" bat. Bai, argiki, hori da bidea ki bultzatu aldé aukerako sintaxi potenteagoa, progresiboagoa eta, denaz gain, eraginkorragoa.

Jakina, saioak joan behar izaten dira lantzen eta fintzen, eta gure saioak ez dira salbuespena, baina orain azpimarratu nahi duguna dá ze, dudagabe, aurrerapausu errazak eman daitezke, gradualki, pixkanaka... eta aurrerapausu horiek metatzen doaz, hola sórtuz egoera berriák ze errazten dituzten beste aurrerapausu batzuk... [⇶]

Idatzitik esanera

Atzo aipatzen genuén "kin-eta..." baina berdin aipa genitzaké "buruz...", "gain...", "arten..."..., zein hortxe dauden, guztiz prest, guztiz eskura: izan ere, behinda idazle edo gramatikari edo euskaltzain edo... holako beste referenteren batek erabilí halako estruktura bat, adibidez idatzi batean, estruktura hori geldituko litzake guztiz libre gana beste guztiok. 

Bai, gaur eta hemen akaso horixe izanen litzake bide erraz eta normalena: idatzitik esanera. Lehenengo, eman beharko litzake euskarri (normalean idatzi) bat, zeinekin, gero, erabilera askatuko zen, nahiz, jakina, finean erabilerak aginduko luke. Hortaz, eta genioenez, behar dirá referenteak eta referentziak. [⇶]

'salbu...', salbu-eta...' versus '...salbu' antzera nola 'kin...', 'kin-eta...' versus '...kin'

Aurreko sarreran aipatzen genuén "an" baliabide inesiboa, baina berdin ere aipa genezakeen "kin" edo "kin-eta" soziatiboa, zein den protagonistá e azken sarrera an bloga e Erramun Gerrikagoitua (ikus "Gradu communicativoac gradualqui jarriac"), dioelarik:

Iracurten dugu gaur an Gara hau titularra:

Hezkuntza ministro frantsesak ezkerra muturreko islamismoarekin lotu du.

Beste possibilitate informativoqui hobea zatequen hau: 

Hezkuntza ministro frantsesak ezkerra lotu du muturreko islamismoarekin 

edo baita honela edo honelatsu:

Hezkuntza ministro frantsesak lotu du ezkerra kin muturreko islamismoa 

[Erramun Gerrikagoitia]

Azken esaldi horretan sinpleki erabiltzen ari dá "kin..." aurreratua, zeinen evoluzioa ti postposizioa ki atzizkia ia gertatu baita aurren gure begiak:

kide + n > kiden > kien > kin

eta zein, areago, ikusi dugu aski independenteki aglutinatua ki izen singular edo plural absolutiboak, alternatúz...

... kasu absolutivoa eta genitivoa noiz gauzatzen euren aglutinazioa ki izena. Esan nahi baita ze, nola genioen hemen, adibidez "kin" soziativoa lotu izan dá kin absolutivoa ere:

"kin" soziativoa, gainera, ager daiteke loturik ki absolutivoa, nola an Landuchioren hiztegia (1562):

Vere personeaquin
Oyñaquin çapaldu
Gozoquin
[adibideok atera dira tikan Euskal morfologiaren historia, Azkarate-Altuna, 2001:105]

nahiz, orokorkiago, agertzen da loturik ki genitivoa, osatuz "...-re kin" = "...rekin"... [Balbula, 2019]

Larramendik, an bere "El imposible vencido" (1729) jasotzen du, pluralerako, ondorengo aglutinazioak, zein, antzera ere, joan bide litezke solterik (ikus an edizioa hen 1853):

acquin—con los, con las.
acgatic—por los, por las.
acgabe—sin los, sin las.
etan—en los, en las.

[Larramendi, 1729, tikan edizioa hen 1853:2]

nahiz sigularrean eramaten dú genitivoa:

aréquin—con el, con la;
agátic—por el, por la.
agábe—sin el, sin la.
án, eán, agán—en el, en la.

[Larramendi, 1729, tikan edizioa hen 1853:2]

Alternantzia absolutivo-genitivo horrek erakusten du "kin" atzizki aglutinatu bat, aski independentea, zein, nola genioen gorago, antzera idatz liteke solterik, printzipioz postpositivoki:

laguna kin, lagunak kin

baina, duda gabe, dena gelditzen da prest afin, nahi edo behar izanez gero, egín jauzi prepositivoa:

kin laguna, kin lagunak

Beti ere, aukeran. [Balbula, 2020]

Eta eredurik (edo mekanismorik) ez da falta. Hortxe dugu adibidez, a eredua e "salbu..." edo "salbu-eta..." versus "...salbu", zein erabiltzen ari dira gaben arazorik batere, normal-normal. Bide beretik erabil litezké baliabideak nola "kin..." edo "kin-eta..." versus "...kin". Antzera ere nola "baizik..." edo "baizik-eta..." versus "...baizik" adibidez. 

Akaso ez-gutxirentzat izanen zén "un extrañamiento, una sorpresa discursiva", baina gauza da ze sorpresa diskursibo hori izanen zén eraikitzailea, irekitzailea, garatzailea. [⇶]

Belén López Marín (2017): 'Nuestra gramática está caduca, y nos quieren hacer creer, no entiendo por qué, que no somos sus dueños, [...]. Pero eso es falso.''

Irakurri berri dut ondorengo artikulua ganik irakasleá Belén López Marín titúlatzen "Breve revisión del concepto de economía del lenguaje" (2017), nondik entresakatu ditut bi zatiok:

Si queréis decir, o escribir, amigos y amigas. Si queréis buscar alternativas a expresiones de extendido uso hoy en día. Si queréis dirigiros a vuestro jefe con la palabra jefa porque sea una mujer. Si queréis preguntar: ¿Estamos todas? Refiriéndoos a vuestro grupo de amigos y amigas… Hacedlo. Hacedlo libremente, sin ninguna vergüenza y con total naturalidad. Y no temáis errores gramaticales ni dificultades de concordancia. El motivo bien merece un anacoluto, una situación de extrañamiento, una sorpresa discursiva, unas risas… ¿Miembra? ¿Fatala? ¿Por qué no? Solo nos faltaba sentirnos en sociedad como si existiese una policía lingüística acechando detrás de la puerta. Lo importante no es regirse por la norma, sino conocerla muy bien y dominar otros parámetros que nos ayuden a saber cuándo quebrantarla para comunicarnos mejor.

eta (bukaera): 

Nuestra gramática está caduca también, y nos quieren hacer creer, no entiendo por qué, que no somos sus dueños, que no podemos ni debemos reinventarla para reinventar el mundo. Pero eso es falso. Claro que podemos, y debemos hacerlo. Desautomaticemos nuestra lengua, seamos creativos, es nuestra. 

La encomienda no es sencilla, y tiene sus riesgos, pero no nos perderemos en el camino si nuestra brújula es el respeto, el sentimiento de hermandad profunda, la búsqueda de la justicia, de la libertad y de la equidad como principios reguladores de las relaciones, el estímulo cultural de las gentes, la difusión de los saberes…. En resumen: hagamos nuestro el mundo y hagámoslo un lugar mejor donde vivir, y no tengamos miedo de nombrarlo con una lengua nueva. Trabajemos siempre en ello, no dejemos morir nuestro idioma entre libros viejos, poltronas polvorientas ni sillones orejeros. 

Contagiemos con desparpajo la alegría de los nuevos significados.

Magistrala! [⇶]

Aukeran eman behar dira berrikuntza linguistiko ustez funtzionalenak, eta erabilerak esanen

Aurreko sarreretan ikusi dugu nóla garai batean "*ezan/egin" aditzak bihurtu zirén laguntzaile, barnén mekanismo sortzaile bat ze erabiltzen zituén aditz horien forma sintetikoak afinda sortú forma perifrastikoak. Honelaxe genioen herenegun:

Gero, forma perifrastikoak sortzean, aditz horietako batzuk bilakatuko zirén laguntzaile, adibidez "egin" transitiboa, eta garatuko zirén formak nola:

ekar egian (indikatiboa: aoristoa = ekarri zuen)
ekar dagiket (potentzial-futuroa)
ekar dagien (subjuntiboa)
ekar egizu (inperatiboa)

denak ere konpártituz ber forma: ber aditz-erroa eta ber laguntzailea, "egin", nahiz izán semantikoki oso ezberdinak. Eta antzekoa esan ahal da respektu aditz intransitiboak kin "*edin" ("bilakatu") eta "-te" morfema.

Ikuspuntu sinkroniko batetik, gaur egun, aoristoa desagertua da, eta baita gorago aipatutako geroaldi arkaikoa ere, gelditzen zaizkigularik soilik forma potentziala, subjuntiboa eta inperatiboa, zein, ez izanik indikatiboak, dúten konpartitzen zenbait ezaugarri semantiko (ez-indikatibo), zeini Josu Lavin-ek deituko lieke "ezaugarri subjuntiboak" (horra, kontu nominalista). [Balbula, 2020]

Gainera, eta erabiliz oso antzeko mekanismo sortzailea (baina orain kin "*edun/izan" laguntzaileak eta markatzaile aspektualak: "-tzen", "-tu" edo "-ko"), joan ziren garatzen, gradualki, egungo adizki-sorta erabilienak (kasu horretan akaso mailegatuz zenbait eredu estruktural eta, dirudienez, "-tu" markatzaile aspektuala ti latina). Orobat aipatu nahi genuke "ahal" modala, zein lehiatzen ari da kin potentzialak kin "-ke", sintetikoagoak (ikus sarrera hau).

Eta gauza da ze, gaur egun ere, nahi dugularik minímotu aditzen luzera eta konplexitatea (ikus adibidez [919]), adi egon beharko ginake ki edozein erabilera zein izan liteken interesgarri afinda lortu helburu funtzional hori, emanez aukeran forma ustez funtzionalenak, hala an aditza nola an sintaxia (arlo batean zein bestean, mekanismo eta erabilera interesgarriak egon, bádaude). Erabilerak esanen. [942] [>>>]

Amuriza (2012): "Soluzioa ez litzateke forma zailak eta luzeak dekretuz eliminatzea, [baizik] forma errazago eta praktikoagoak aukera[n ematea], erabilerak erabakitzeko"

Jarraituz kin Xabier Amuriza-ren "Zazpi ebidentzia birjaiotzarako" (2012:173), hona hemen nóla bideratu ahalko zirén proposaturiko adizki alternatiboak (edo beste batzuk) an euskara batua: 

Soluzioa ez litzateke, noski, forma zailak eta luzeak dekretuz eliminatzea. Hizkuntza batek denentzat izan dezake bere gune oportunoa. Iradokitzen ari naizen bakarra da (eta hau ere ebidentzia bat iruditzen zait) forma errazago eta praktikoago hauena aukera onetako bat izan daitekeela.

Bestalde, bi aditz laguntzaile sinonimoek bizikidetza baketsuan iraun dezakete [ari da gain "ezan" eta "egin"], erabilerak erabakitzeko utziz euskaldungoa norantz lerratzen den, ala bien jarraipena hobesten duen. Bata eliminatzen bada (euskara batuan, esan nahi dut), ez dago modurik erabilerak ezer hauta dezan. [Amuriza, 2012:274]

Eta gauza da ze ezin egon ninteke adosago. Dudagabe, horixe da prozedimendua: aukerak eman, eta praktikak esanen. [929] [>>>]

Akaso ezin da dena batera egin, eta joan behar da gradualki

Zioen atzo Txopi-k:

Nik jarriko nuen denak singularrez. Alde batetik geyo xinple eta bestalde geyo motz.

Dudagabe, hori ere aukera bat da. Horren inguruan, ikus ondorengo pasartea ti gure idatzia titúlatzen "Buruz hizkuntzen garapen sintaktiko-diskursiboa" an "Hizkuntzen berdintasun komunikatiboa: mitoa ala errealitatea?" (Mendizabal, 2014:109)]:

Estruktura horretan aurreratzen dá aditz laguntzailea afin adiárazí ergatibitatea on bere aurreko subjektu aktiboa. Esan nahi baita ze:

..., dira kode konventzionalak zein duten jartzen hegoak ki komunikazioa...

dá berdin nola:

..., dira kode konventzionalak zeinek jartzen dituzten hegoak ki komunikazioa...

zein ez dabilen hain ondo nola lehenengoa (eta, jakina, hain ondo ez dabilena, ez da erabiltzen). Artikulu horretan, hauxe nioen burúz erabilera hori (2014:108):

Holako kasuetan, noiz laguntzailea aurreratzen zaión ki aditz nagusia (hala nola ki bere objetua), bereziki interesgarri dateké aditza singularrean ematea, zeren hiztunak, aditz laguntzailea emateko puntuan, akaso ez du oraindik guztiz erabaki bere objetuaren numeroa. Bestalde, horrela, "zein" erlatibo monosilabikoak izan leike funtzio ergatiboa ere.

Artikulu hartan erabili genuén objektu-konkordantzia singularra noiz ere aditz perifrastiko bat aurreratzen zitzaion ki bere objetua. Aukera ona da baina, akaso ezin da dena batera egin, eta joan behar da gradualki. [888] [>>>]

Garabide komunak eta zentratuak an eraginkortasun komunikatiboa

Atzoko sarreran aipatzen nuén nire "Euskararen garabideak" (2002) xedé azpimárratu bere planteamendu orokorra. Alde horretatik ikus nóla hasten zen liburu horren kontrazala (nik idatzia):

Bai, gure ikuspuntua ekonomikoa da, eta aplikagarria ki hizkuntza guztiak, zeinen garabide sintaktikoak dirén komunak eta zentratuak an eraginkortasun komunikatiboa, zentratuak lortzén ideien antolakuntza komunikatibo eraginkorra. [865] [>>>]

Hizkuntza guztientzako...

Zioen atzo Erramun Gerrikagoitia-k:

Esquerrac nire partetic Jesus aguetzea gatic zure lanaren ildoac tik panorama global universala marcatuz eta seinalatuz ze critica -jorratze- hori da valioco tzat munduco edozein mintzaira. Niri aberasgarri guertatu zait percibitzea zure lan hori (zein dagoen centratua an euscara) cocatua pean panorama zabal eta universal diozuna. Esquerrac.

Lehen nic ez nuen ikusten holan amplequi zure lana baizic centratua soilic an euscara an bere puntu criticable graveen concretuac, nahizta sarri zenuen aiphatzen esateraco japones hizcuntza eta besteren batzuc.

Anitz esker zuri, Erramun.

Horretaz, ekarri nahi dut ondorengo pasartea ti nire "Euskararen garabideak" (2002):

Zeren lan honetan hizkuntzen izaera eternoaren aurrean hizkuntzen garabide-logiko-komunikatibo-diskurtsibo baten existentzia aldarrikatzen baita, hizkuntza guztientzako garapen-prozesu komunikatibo bat (zein ibili daitekeen ala ez), beti ere hizkuntzen perspektiba dinamiko, historiko batean. Zeren bada, izan ere, hizkuntzek garatzeko duten joera orokor bat, norabide bakarrekoa, sintaxi komunikatibo landurantz jotzen duena; eta, hain zuzen, joera esanguratsuki aberasgarri horren aldera bultzatu behar dute hala filologoek nola beste hizkuntz eragileek ere, kontrara bultzatzen ibili beharrean (hots, atzerantz, azpigarapenerantz). ["Euskararen garabideak", 2002:21]

[864] [>>>]

Bide zahar-berriak: behar dira referenteak eta referentziak

Ikusi dugu (hemen eta hemen) nóla regimen verbalen erabilera joan daiteke aldátzen diakronikoki, esan nahi baitá barrén denbora. Eta ikusi dugu nóla garai berean erabili ahal dirén hiru regimen ezberdin (OEH: "heldu" aditza, 9. adiera).

Halaber ikusi dugu (hemen) ze regimen verbalen erabilera joan ahal da aldátzen geografikoki, esan nahi baitá barrén eskualdeak eta euskalkiak (Euskara Batuaren Eskuliburua).

Eta gauza da ze, oro har, sintaxian, aukerak bádira, eta mekanismo sortzaileak ere. Sinpleki, landu ditzagun aukera eta mekanismo horiek afinda joan eskaintzen gerota posibilitate irekiagoak, erosoagoak, aberatsagoak, potenteagoak, funtzionalagoak, zein izango lirakén berdin zaharrak nola berriak, zahar-berriak, eta zein joan beharko ziren agertzen gradualki baina etengabe an erabilera idatzia (egoki ikusten denean) afin denok jaso ditzagun eredu zahar-berri horiek. Behar dira referenteak eta referentziak. [856] [>>>]

Ezin da ukatu

Atzo galdetzen genuen nóla den posible ukatzea ze munduko teknologia sintaktiko guztiak (sintaxi guztiak) ez daude berdin garatuak, noiz eta hortxe daukagun hain muturreko adibidea nola den sintaxi piraharra, non, besteak beste, izen-osagarriak ematen dirén banan banan, deskonposatuki (ikus atzoko aipua eta artikulu osoa).

Eta akaso espero litekenez, piraha hizkuntzan ezaugarri arrekursibo ondo esanguratsu hori konbinatzen da kin beste batzuk nola ausentziá on nexu koordinatibo eta subordinatibo explizituak, edo ordenamendu buruazkena, biribilduz teknologia komunikatibo bat erlatiboki oso gutxi potentea respektu sintaxi burulehen ondo hornituak kin edonolako nexuak [ikus ere "Hizkuntza bere osotasunean" (Rubio, 2017), an "Gotzon Aurrekoetxea lagunartetik hara" (EHU, Iglesias/Ensunza (arg), 2017:301)]:

Ezin da ukatu. [843] [>>>]

Navarro/Zabaleta ez al dira konturatzen?

Antza denez, Koro Navarro eta Josu Zabaleta ez dira konturatzen ze askoz errazagoa da sórtzea izen-sintagma efektiboak noiz erábili baliabide burulehenak. Ikus hortaz, adibidez, zér zioen Juan Garzia-k afin erakutsi zergátik nominalizazioa dén ondo arazotsua noiz erabili ordena buruazkena:

..., nominalizaziorako pauso hori emanez gero -ardatza aditza izatetik izena izatera pasatzen baita-, eta, ondorioz, inguruko konplementazio osoa hartara egokitu behar da (hor da funtsezkoa preposizioen jokoa, eta euskara, jakina denez, ez da hizkuntza prepositiboa). (Juan Garzia, "Kalko okerrak", 2005:86)

Nola genioen hemen: bistan da asimetria funtzionala artén preposizioen jokoa eta postposizioen jokoa noiz muntátzen izen-sintagmak. Eta orobat bistan da ze arazoa, benetako arazoa on sintagma nominalak, ez dela superfiziala, nola ondorioztatzen dutén Navarro-k eta Zabaletak, baizik estrukturala, sintaktikoa. Azkenik, bistan da soluziobidea: joatea irabazten gradualki aukera burulehenak. [840] [>>>]