Gain paper zentrala on aditza an estruktura informatiboa

Dio Koldo Biguri-k (an "Inpertsonalak eta abstraktuak", jada aipatua an aurreko sarrera):

Esango nuke, orain arteko euskaran behintzat, eta, seguru aski, hizkuntza guztien halako fasean, mintzagaia biziduna izateko joera dagoela.

Hor, aparte utzita nóla, oso interesgarriki, Koldo Biguri referitzen den ki existentziá on fase evolutibo komunak an bilakaerá on munduko hizkuntza guztiak (seguru aski, hizkuntza guztien halako fasean), aipatu nahi genuke nóla Tomlin hizkuntzalari famatuak proposatu zituen an 1986 printzipio deskriptibo-funtzional orokor batzuk xedé azaldu gaur egungo hitz-ordenen banaketa (an bere "Basic Word Order: Functional Principles", 1986), non postulatu zuén ze tipikoki izen-sintagma animatuagoak kokatuko liraké lehenago zein izen-sintagma gutxio animatuak (The Animated First Principle, zein izan zén Tomlin-en hirugarren printzipioa):

The Animated First Principle: in simple basic transitive clauses, the NP [izen-sintagma] wich is most animated will precede NPs wich are less animated. [Tomlin 1986:102]

Jakina, bizidunen lehentasun hori estuki erlazionatua dago kin euren mintzagaitasuna (esaldi transitiboetan, mintzagaiak izaten dira agente, eta agenteak bizidun, alegia animatuak).

Beste maila batean, báda kategoria sintaktiko bat zein oso ondo egokitzen den kin mintzagaia: sujetutasuna. Ikuspuntu sintaktikotik, sujetua da hori zeintaz predikatzen dén zerbait (izan ere, sujetua ulertu ahal dá nola "mintzagai sintaktikoa", biziduna edo ez), eta nahizta izán kategoria sintaktikoa, argi ikusi ahal da zéin hurbil dagoen kategoria sintaktiko hori ti kategoria informatiboa deitzen mintzagaia.

Esaldi transitiboetan, sujetua joan ohi dá esaldian aurrena, mintzagai. Gero, komunikatiboki egokia izaten da sujetu-mintzagai horren ostean koka dadín aditza, zek mugatzen du mintzagaia, bai eta aldiberean emáten informazio rhematiko transizionala (aditza baita transizioa an esaldi transitiboa: izan ere, aditza izaten dá informazio rhematikoa, baina gutxio rhematikoa ezi osagarria, zein izaten dén parte rhematikoena: bukaeran hobe).

Horrela, aditzak markatzen du nóiz bukatzen den mintzagaia, eta aldiberean, nóiz hasten den rhema (hori da oso paper zentrala an estruktura informatiboa, zentzu guztietan). Hortaz, SVO ordenak aski efizienteki mugatzen du estruktura informatiboa [gehien-gehienetan: Mintzagaia (Sujetua) → Rhema (Verbua + Objetua)], eta hain zuzen askoz hobeki ezi SOV ordena, non ez den agertzen oinarrizko referentzia estrukturalik respektu nón bukatu mintzagaia eta nón hasi parte rhematikoa; eta non, gainera, aditzaren informazio transizionala ematen den an esaldi-bukaera (hots, esaldi transitiboa gelditzen da barík bere transizioa), an modu ez-progresiboa.

Kontua areago okertzen da noiz esaldiak ez duen sujeturik (maiz): kasu horretan SOV bilakatzen dá OV, eta horrek ekartzen dú aski inseguritate respektu izaera sintaktiko-informatiboa on esaldi-hasiera (izan ere, hantxe non espero baita sujetu thematikoa, topatuko dugu objetu rhematikoa). SVO ordenak aldiz, ez du arazorik afin omítitu sujetua: aditzarekin hasita ere, rhema gelditzen da berdin ondo mugatua. Eta progresibitate informatiboak argi uzten du nón aurkitzen den esaldiaren parte rhematikoena: bukaeran. [196] [>>>]

Aukerako inpersonalizazioa, ifrentzua?

Atentzioa deitu dit nóla ondorengo aipuan Koldo Biguri-k egiten duén valorazio negatiboa respektu inpersonalitatea on expresioak nola "istripu hilgarri":

Izan ere, alde batera utzita “istripu hilgarri” batean derrigor jendea hiltzen den ala ez, era honetako esamoldeen erabilerak ifrentzuan duen inpertsonalizazioaz (edo despertsonalizazioaz) nahi nuke mintzatu... (Koldo Biguri, 2013: ikus beherago)

Eta atentzioa deitu dit zeren hori inpersonalizazioa (edo bestela esanda, hori ariketá on abstrakzioa respektu elementu personal-partikularrak) dá ezaugarri nagusia on kontzeptualizazioa (sorkuntza kontzeptuala): izan ere, konzeptu bat sortzen dugunean, adibidez "etxe", egiten dugu abstráitu ezaugarri batzuk eta horiekin sórtu kontzeptu linguistiko berria.

Horrek guziak bádu loturarik kin nominalizazio-prozesuak, non halaber galduko baitira xehetasunak afin sórtu zerbait orokorragoa, abstraktuagoa. Adibidez eta konkretuki, ahal dugu kontatu zerbait gain "ume bat zein ari dan jokatzen partidu bat" edo sinpleki gain "jokalari bat", zek berdin balioko luke baldin jokalaria heldua balitz, atzo aritua edo bihar aritzekoa. "Jokalari" kontzeptu hori abstraitzen da ti ezaugarri personalak on jokalaria, edo bestelakoak ere (nola denbora), afin sórtu ideia orokorragoa, esateko laburragoa, hainbat kasutan funtzionalagoa, eta ... aukeran!

"Istripu" ere dá kontzeptu orokorra, non ez den zehazten batere partikularitaterik respektu ezein "istripu" konkretu (kasu honetan izen edo kontzeptualizazio hori ez da derivatzen ti aditz bat). Gainera, kontzeptualizazio sinpleetatik sortu ahal dirá kontzeptualizazio konplexuagoak, nola "istripu mortala", hots, "accidente con resultado de muerte", zein ez den berdin nola "istripu hilgarria": istripu hilgarria dá potentzialki hilgarria, baina istripu mortalak efektiboki eragin du heriotza.

Ibon Sarasola-k, bere Zehazki hiztegian, dú ematen: "accidente mortal, hildakoak izan diren istripua", baina euskarazko hori ez da benetako izendapen bat, ez da izen moduko bat, ez da denominazio bat, baizik gehiago definizio bat. Ikus:

   Uste dugu ze bihar gertatuko dira hiru "hildakoak izan diren istripu".

Aparte izán expresio regresibo eta atzerakargatua, horko aditzak ez datoz bat (bata etorkizun, bestea iragan), istripuetan ez dira zértan gertatu "hildakoak" pluralean, eta "hiru" zenbaki hori ez da ondo ulertzen aurrén ustezko denominazio hori (ez da berdin nola izena bailitzan). 

Ikus, ordea, beste hauek:

   Uste dugu ze bihar gertatuko dirá hiru istripu mortal. 

edo:

   Creemos que mañana acurrirán tres accidentes con resultado de muerte. 

Horiek bai dira denominazioak: abstraktuak, erabilgarriak, aberasgarriak, eta aukeran. [195] [>>>]