Gain paper zentrala on aditza an estruktura informatiboa

Dio Koldo Bigurik (an artikulua deitzen "Inpertsonalak eta abstraktuak", jada aipatua an aurreko sarrera):

Esango nuke, orain arteko euskaran behintzat, eta, seguru aski, hizkuntza guztien halako fasean, mintzagaia biziduna izateko joera dagoela.

Hor, aparte utzita hori-referentzia interesgarria (urdinez) zein Koldo Bigurik dún egiten respektu existentziá on fase linguistiko komunak an bilakaerá on munduko hizkuntza guztiak, aipatu nahi nuke nóla Tomlin hizkuntzalari famatuak zun proposatu an 1986 bere printzipio deskriptibo orokorra deitzen "bizidunak aurretik":

The Animated First Principle: in simple basic transitive clauses, the NP [izen-sintagma] wich is most animated will precede NPs wich are less animated. (Tomlin 1986:102, Basic Word Order: Functional Principles)

Jakina, bizidunen lehentasun hori estuki erlazionatua dago kin euren mintzagaitasuna (esaldi transitiboetan, mintzagaiak dira izaten agente, eta agenteak bizidun).

Beste maila batean, báda kategoria sintaktiko bat zein dan oso ondo egokitzen ki mintzagaia: sujetutasuna. Ikuspuntu sintaktikotik, sujetua da hori zeintaz dan predikatzen zerbait (izan ere, sujetua ulertu ahal dá nola "mintzagai sintaktikoa", bizidun edo gabe), eta nahizta izan kategoria sintaktikoa, argi ikus daiteke zéin hurbil dagoen kategoria sintaktiko hori ti kategoria informatiboa deitzén mintzagaia.

Sujetua joan ohi dá esaldian aurrena, mintzagai. Gero, esaldi transitiboetan komunikatiboki egokia izaten da sujetu-mintzagai horren ostean koka dadin aditza, zein dún mugatzen mintzagaia, bai eta aldiberean ematen informazio rhematiko transizionala (aditza baita transizioá on esaldi transitiboa: izan ere, aditza izaten dá informazio rhematikoa, baina gutxiago rhematikoa ezi osagarria, zein dan izaten parte rhematikoena: bukaeran hobe).

Horrela, aditzak markatzen du nóiz dan bukatzen mintzagaia, eta aldiberean, nóiz dan hasten rhema (hori da oso paper zentrala, zentzu guztietan, an estruktura informatiboa). Hortaz, SVO estrukturak aski efizienteki mugatzen du estruktura informatiboa [gehien-gehienetan: MINTZAGAIA (Sujetua) - RHEMA (Verbua-Objetua)], eta hain zuzen askoz hobeki ezi SOV estruktura, non ez dan agertzen oinarrizko referentzia estrukturalik respektu nón bukatú mintzagaia eta nón hasí parte rhematikoa; eta non, gainera, aditzaren informazio transizionala dan ematen an esaldi-bukaera (hots, esaldi transitiboa dá gelditzen barík bere transizioa), an modu ez-progresiboa.

Kontua gehiago ere okertzen da noiz esaldiak ez dun sujeturik (maiz): kasu horretan SOV bilakatzen dá OV, eta horrek dakar aski inseguritate respektu zéin dan izaera sintaktiko-informatiboa on esaldi-hasiera (izan ere, hantxe non espero baita sujetu thematikoa, topatuko dugu objetu rhematikoa). SVO estrukturak, ordea, ez du arazorik afin omititu sujetua: aditzarekin hasita ere, rhema dá gelditzen berdin ondo mugatua. Eta progresibitate informatiboak argi uzten du nón dan esaldiaren parte rhematikoena: bukaeran. [196] [⇶]

Aukerako inpersonalizazioa, ifrentzua?

Atentzioa deitu dit nóla ondorengo aipuan Koldo Bigurik dún egiten valorazio negatiboa respektu inpersonalitatea on expresioak nola "istripu hilgarri":

Izan ere, alde batera utzita “istripu hilgarri” batean derrigor jendea hiltzen den ala ez, era honetako esamoldeen erabilerak ifrentzuan duen inpertsonalizazioaz (edo despertsonalizazioaz) nahi nuke mintzatu... (Koldo Biguri, 2013: Inpertsonalak eta abstraktuak)

Eta atentzioa deitu dit zeren hori inpersonalizazioa (edo bestela esanda, hori ariketá on abstrakzioa respektu elementu personal-partikularrak) dá ezaugarri nagusia on kontzeptualizazioa (sorkuntza kontzeptuala): izan ere, konzeptu bat sortzen dugunean, adibidez"etxe", egiten dugu abstraitu ezaugarri batzuk eta horiekin sortu kontzeptu linguistiko berria.

Horrek guziak bádu loturarik kin nominalizazio-prozesuak, non halaber galduko baitira xehetasunak afin sortu zerbait orokorragoa, abstraktuagoa. Adibidez eta konkretuki, ahal dugu kontatu zerbait gain "ume bat zein ari dan jokatzen partidu bat" edo sinpleki gain "jokalari bat", zein lúken berdin balioko baldin jokalaria heldua balitz, atzo aritua edo bihar aritzekoa. "Jokalari" kontzeptu hori dá abstraitzen ti ezaugarri personalak on jokalaria, edo bestelakoak ere (nola denbora), afin sortu ideia orokorragoa, esateko laburragoa, hainbat kasutan funtzionalagoa, eta ... aukeran!

"Istripu" ere dá kontzeptu orokorra, non ez dan zehazten batere partikularitaterik respektu ezein "istripu" konkretu (kasu honetan izen edo kontzeptualizazio hori ez da derivatzen ti aditz bat). Gainera, kontzeptualizazio sinpleetatik sor daitezke kontzeptualizazio konplexuagoak, nola "istripu mortala", hots, "accidente con resultado de muerte", zein ez dan berdin nola "istripu hilgarria": istripu hilgarria dá potentzialki hilgarria, baina istripu mortalak du efektiboki eragin heriotza.

Ibon Sarasolak, bere Zehazki hiztegian, dú ematen: "accidente mortal, hildakoak izan diren istripua", baina euskarazko hori ez da benetako izendapen bat, ez da izen moduko bat, ez da denominazio bat, baizik gehiago definizio bat. Ikus:

   Uste dugu ze bihar gertatuko dira hiru "hildakoak izan diren istripu".

Aparte izan expresio regresibo eta atzerakargatua, horko aditzak ez datoz bat (bata etorkizun, bestea iragan), istripuetan ez dira zértan gertatu "hildakoak" pluralean, eta "hiru" zenbaki hori ez da ondo ulertzen aurrén ustezko denominazio hori (ez da berdin nola izena bailitzan). 

Ikus, ordea, beste hauek:

   Uste dugu ze bihar gertatuko dirá hiru istripu mortal. 

edo:

   Creemos que mañana acurrirán tres accidentes con resultado de muerte. 

Horiek bai dira denominazioak: abstraktuak, erabilgarriak, aberasgarriak, eta aukeran. [195] [⇶]