Norabide prepositiboa: zein bestela?

Xabier Amurizak diotso ki Erramun Gerrikagoitia:

... , hik [esan nahi baitu: Erramunek], gauza askotan, arrazoi handiak izan arren, idazkera prepositibo horrek zeharo desorientatzen najok. Askatasunaren janduntzat ondo ikusten joat, baina ez jakiat, ba, hizkuntzari hortik asko lagundu leitekionik.

Lehenengo begiratuan, gure idazkera honek irudi luke lar diferentea respektu ohiko eredua, ez da dudarik. Hortaz, ez da arraroa Amurizari edo edonori eredu hau txokante eta desorientagarria iruditzea.

Gauza da ze eredu horrek ez duela erakutsi nahi bihar-goizerako jarduna, baizik-eta adierazi nahi duela norantza bat, hain zuzen ere adierazi nahi du norantz jo beharko luke euskarak baldin nahiko baleza gainditu estuasun estrukturalak ze dúten mugatzen bere ahalmen komunikatiboa. Azken buruan, norantza horrek nahi du erakutsi helburu bat, zein beharko genuken iritsi atzen prozesu bat.

Edonola ere, nahiko nuke argi utzi ze euskararen estuasun estrukturalak jaiotzen dira ti bere estruktura postpositiboa, eta hortaz, haiendako soluzioak soilik etor litezke ti evoluzioa on eredu postpositibo hori dara eredu askeago eta irekiago bat, zein soilik izan liteke eredu prepositiboagoa (uler bedi "prepositibo" hori an zentzu estruktural zabala). Ez dago beste soluziobiderik, ez dago beste norantzarik. Ez bada irabazten euskara irekiagoa, estuasunek hortxe iraunduko dute. Hori da norantza: bidea urratsez urrats egin behar da, baina beti norabide horretan.

Adibide baterako, Amurizak berak aipatu du berriki ezen euskarak arazo estrukturalak ditu, eta adibidetzat eman du estruktura relatiboa. Amurizak dú eskatzen soluziorik, eta nik proposatu nahi diot soluziobide bat: "ze" eta "zein" tresnak, euskararenak baitira.

Gainera, zénbat eta prepositiboagoa (irekiago ) izan estruktura orokorra, zénbat eta tresna prepositibo gehiago izan, háinbat nabariagoa litzake bi relatibo prepositibo horien potentzialitatea (izan ere, potentzialitate komunikatiboa on estruktura guztiz pospositiboa dá ondo mugatuagoa ezi potentzialitatea on estruktura guztiz prepositiboa). Edonola ere, soluzioaren oinarria hortxe dugu, guztiz eskura ("ze" eta "zein"). Zergatik ez dugu bultzatzen?

Beraz, kontua da ze eredu hori ez da, bere horretan, bihar goizerako, baizik helburu bat zein beharko litzaken irabazi gradualki; eta edozein kasutan nahi du erakutsi norabide bat, zein baita ezinbesteko norabidea baldin euskarak iritsiko badu gradu diskursibo konparagarria (zein baitá orohar efizientzia eta, finean, eraginkortasuna) kin gradua zein dugun gozatzen an gure beste hizkuntzak. [⇶] [150]

Nola sinplifikatu aditza, aldiberean birsortuz baliabide prepositibo zahar bat

Demagun bi esaldi hauek:

Hura doakizu / Harek daramakizu

Hor aditza dá trinkoa, baina aditz trinko hori (neurri baean) destrinkotzen badugu, orduan genituzke bi forma hauek:

Hura doa ki zu / Harek darama ki zu

non "ki" morfema datibo hori bereiztu dugu ti aditz-erroa (-ma-) eta ti datiboa bera (-zu). Patroi zahar horri jarraiki, planteatu ahal dira honako aukerak ere:

Hura doa ki zu

Hura doa ki Eneko

Hura doa ki Bilbao

eta:

Harek darama ki zu

Harek darama ki Eneko

Harek darama ki Bilbao

"ki" hori erabil daiteke optatiboki afin eratu edozein forma verbal datibo:

Nik eman dut liburua ki Eneko [dut + ki ... = diot + ... -ri]

Nik eraman nuen liburua ki Bilbao

Modu horretan izanen genuke modu alternatibo bat afin eman aditz trinko datiboak (zein batzuetan gerta daitezke lar astunak), erabiliz preposizio datibo eta adlatibo bat zeinekin lagunduko genuke osatzen gure erraminta-kutxa prepositiboa zeinekin irabaziko genituzke aukera komunikatibo eanguratsuki potenteagoak eta erosoagoak. [⇶] [149]

Zuzenketa

Atsegin handiz zuzendu nahi dut nire aurreko mezua, non mintzatu bainintzen buruz oker bat zein ustez egina baitzuen Kike Amonarriz-ek an programa Mihiluze. Izan ere, bada aurreko mezu horretan okerrik, baina ez da Kike Amonarriz-ena, baizik nirea. Azalduko dut nola jakin dudan:

1.: Joan den ostiralean bidali nion mezu bat ki Kike Amonarriz, zeinetan atxiki nion aurreko posta (Buruz "zinatekete"). Mezu horretan nioen:

Kaixo Kike Amonarriz (Mihiluze):
Atxikita doakizu mezu bat zein publikatu baitut nire blogean (buruz "zinatekete"). Akaso commentatu zenezake programan Josu Lavin-ek esandakoa (eta akaso proposatu adizki alternativo bat).
Segi ondo,
Jesus Rubio

2.: Kike Amonarriz-ek erantzun astelehenean:

Aupa Jesus:
Lehenik eta behin, milesker egindako oharrarengatik.
Aspalditik jarraitzen ditut zure idatziak. Oso interesgarriak iruditu zaizkit euskararen adierazkortasunaren inguruan egin dituzuen hausnarketak, nahiz eta proposatzen duzuen bidetik urrun samar ikusten dudan nire burua. Nolanahi ere, segi zuen lanarekin, hausnarketarako bide eta aukera emanez.
Asko eskertuko nizuke, aipatzen duzun oker hori zein egunetan ikusi zenuen zehaztea, guk aipamena egin ahal izateko. Egia esan, zuzenekoan horrelakoak egitea ez da harritzekoa eta guri ere ondo datorkigu gure buruari barre egitea.
Besarkada bat eta eskumuinak Hartz Arrazoidunari
Kike

3.: Nik, zehaztasunak emateko, bilatu nuen programaren kopia bat, ikusi berriro ustezko okerra (behin baino gehiagotan, bigarrenez), eta, harrigarriki, bigarren saio horretan ere ez nintzen ohartu ezen okerra ez zela baizik neurea; eta Kikeri idatzi, atzokoan:

Kaixo Kike:
Eskerrak zure hitzengatik, eta barka erantzun honen atzeramenduagatik.
Okertxua dago aurreko asteko asteartean (abenduaren 9an), bazkalosteko saioan (astelehen gauekoan), bukaera aldera (saioaren azken txanpan), noiz egiten diezun galdera bat ki Beñat eta Endika bikotea ....
Okerrak dira gauza normala, eta oker konkretu honen kasuan aringarritzat jo daiteke "zinatekete" saihestea, inkontzienteki bada ere. Halako egoerarik berriro gerta ez dadin, ez dut uste aukera txarra litzakeenik adizki alternativoa proposatzea (esan nahi dut zuek proposatzea), eta aurrerantzean hori-adizkia erabiltzea. Zuek ikusi, baina nago ezen aurrerapausua litzakeela.
Bestalde, gustatuko litzaidake argitaratzea zure aurreko (beheko) erantzuna nire blogean: egin dezaket?
Ondo segi, eta besarkada bat.
Jesus Rubio

4.: Kikek erantzun, atzo arratsaldez

Aupa Jesus:
Erantzuna blogera pasatzeko arazorik ez. Horrelakoetan normala den bezala, korrika idatzi eta zuk/zuek batzuk nahastu nituen. Zerorrek zuzendu denak pluralean edo singularrean jarrita eta kito.
Okerraren inguruko "zazpikia" prestatzen dugunean jakinaraziko dizugu.
Milesker
Kike

eta gerotxoago:

Aupa Jesus:
Ni berriro. Zuk aipatutako programa ikusten ari gara (Europako hiriei buruzkoa "Zer da zer"a) eta nik esaten diedan esaldia honako hau da:

"Europara joan beharko bazenute, nora joko zenukete?

Nik uste ez dagoela gaizki esanda... Egia da zuzenean askotan sortzen direla okerrak eta "lapsus linguae"ak (nik behintzat maiz egiten ditut), baina ikusi eta entzundakoaren arabera, zati horretan ez dago akatsik.
Jesus, adi-adi jarraitu beharko duzu hurrengoaren zain.
Milesker
Kike

Mezu hori ikustean, arineketan jo nuen ki grabazioa on programa, eta hantxe konprobatu ahal izan nuen ezen Kikek arrazoia zuela: dio "joko zenukete" eta ez "joango zenukete".

Ez dago aitzakiarik: Kikek dio "joko" eta ez "joango". Jakina, berak ez zuen ezer zuzendu edo azaldu behar zeren berak ondo esan zuen. Hortaz, barkamenak eskatu behar ditut bai Kike Amonarrizi, eta baita blogaren irakurleei ere; eta saiatu ikasten afin horrelakorik berriro gerta ez dadin.

Edonola ere, nik uste ezen aurreko mezuak sortu ditu komentario oso interesgarriak ganik Josu Lavin eta Erramun Gerrikagoitia, zein irakurri beharko lirateke arreta handiz. [⇶] [148]

Buruz "zinatekete"

[Mezu honen zuzenketa, irakur hemen.]

Lehengo asteartean nengoen ikusten programa Mihiluze, eta hara non aurkezle Kike Amonarriz-ek bota zuen ondorengo galdera ki bikote bat zein ari zen parte-hartzen an programa:

... bazenute, nora joango zenukete?

Kasualitatez, telebistak badu aukera afin rebobinatu atzera zer ikusten ari zaren, eta hala konprobatu ahal izan nuen nola Amonarriz-ek eusten zion ki bere ustezko okertxua gabez egin esfortzu minimoena ere afin zuzendu edo gutxienez argitu bere estruktura hori: okerra ote zan?, akaso argot-berrikuntza? (kontuan har bedi ezen programan badute atal bat buruz oker barregarriak, eta halaber zabaltzen dituztela berrikuntza linguisticoak nola "esamesak")

Dena dela, kontua da ze, hortxe non printzipioz esan behar zen "zinatekete", Amonarriz-ek eman zuen "zenukete"; hots ordeztu zuela "zinatekete" gaitik "zenukete". Anekdota horrek ez luke berez zer komentaturik, ez balitz zeren, hori ikustean gogoratu nintzen kin mezu bat na Josu Lavin non mintzatzen baitzen buruz efektua na erabiltzea "zinatekete" adizkia. Zioen Josuk (2007/01/07):

Problema larrienak ZINATEKETE adizkiak sortarazten ditu. Batetik luzeegia da eta bestetik pedantekeriazko kutsua erantsi diote irakasleek berek.

Lehen Hezkuntza edo Bigarren Hezkuntzako ikasle batek bere ikaskideei normaltasunez mintzo zaielarik ZINATEKETE bat botatzen balu, irakaslearen bizkarrezurretik gora harridurazko zirrara igoko litzateke, bat ere dudarik gabe. Antza denez, ZINATEKETE bat bakarrik erabili ahal da eta justifikatuta dago aditzei buruzko ariketa ergel bezain alferreko' hutsuneak betetzekoak egiten direnean.

Gustatuko litzaidake gaur ZINATEKETE inozente bat erabiliko bazenute lagunen aurrean. Adibidez:

etorriko zinatekete

joango zinatekete

poztuko zinatekete

...

Bai, holakoren bat eta errepara iezaiozue, mesedez, interlokutorearengan eragiten duen reakzioari.

Saia zaitezte ahalik eta tonorik naturalena erabiltzen!

Eta gero hemen konta! Vale?

Adeitsuki

Josu Lavin

Arrazoia izango ote du Josu Lavin-ek? Akaso Amonarrizek saihestu zuen "zinatekete" afin saihestu berdin ere haren ustezko efektu fisikoa gain audientzia?

[Mezu hau bidali dut ki "mihiluze@eitb.com". komentatuko al dute programan?; Josuri arrazoia emanda, proposatuko al dute adizki alternativo bat afin esan "zinatekete"?; zabalduko al dute adizki alternativo hori programan berdin nola zabaltzen duten "esamesak"? Ikusiko dugu].
______________________________________

Ikus nire Zuzenketa. [⇶] [147]