Garai horretan, erabiltzen al zirén Urolaldean ere 'dio-' adizki singularrak?

Atzo, ikusiz taula hau (Letariaga, 2019):

genioén:

Taula horretan ederki antzematen da nóla *eradun adizki argiak oso zabalduta egon zirén artio XVIII. mendea. Gainera ikusten da nóla forma horiek orokorki galtzen ari zirén "-ra-" referentzia datiboa, edo gutxienez referentzia horretako "-r-"a. Bádirudi ze orokorkiago galdu zén "-ra-" (an Goierri, Tolosaldea eta Beterri), bitarten Uroladean soilik "-r-" partea, baina barné joera evolutibo berbera. Akaso bihurtua zén redundantea kin bere aurreko "-i-" hori, eze (eze hori dá erlatiboa) jada uler liteké nola referentzia datibo bat.

Leturiagak, jarraian. bere fokua jartzen du justuki an Urolaldeko bilakaera propio hori, zehaztuz ondoko taula hau: 

non ikusten dugún lehenengo forma an "dio-" an OikiaDot (1784), zein dén:

OikiaDot (1784): Oikiako Dotrina

Hor, Loiolako dotrinean "diauzkazu" zena, bilakatu dá "diozkagu", zeinen ibilbidea izanen zén (azken urratsean genuké atzoko monoptongazioa):

dirauzkagu > diauzkagu > diozkagu  

horrela amáituz an "dio-", berdin nola goragoko beste eskualdetakoak. Gure galdera dá: Garai horretan, erabiltzen al zirén Urolaldean ere "dio-" adizki singularrak? [>>>]

Ikusten da nóla forma plural horiek orokorki galtzen ari zirén '-ra-' edo gutxienez '-r-' referentzia datiboa

Atzo genioenez, Leturiaga-k (2019) sistematikoki kokatu ditú gure intereseko adizki pluralak an lekua eta denbora, halan ze ikus daiteke nóla forma zaharragoak doáz bilakatzen forma berriagoak eskualdez eskualde:

..., eskualde guztietan ez da hain garbi ikusten *eradun oinarriko adizkien bilakaera -i(r)au- > -iu- > -io- izan zitekeenik. Gainera, forma zahar eta berriagotzat hartu ditugun horiek ez dira eskualde guztietan garai berean ageri; esate baterako, Goierrin diutzudan (145) 'dizkizudan' dago 1713an (OArin), baina Urolaldean 1737an oraindik diauzcu (2) 'dizkigu' edo diauztan (11) 'dizkidan' adizki luzeagoak ageri dira (AzkSerm); Tolosaldean l739an diuzca (53) 'dizkio' dakar Irazustak, baina garai bertsuan dirauzanac (10) 'dizkionak' ageri da Azpeitiko altzagatarren gutunetan (c. 1738). Beterrin ere diuscu (8. lerroa) 'dizkigu' gisakoak 1716rako jada bazirela erakusten dute Lasarteko bertsoek, Urolaldean ez bezala [Leturiaga, 2019:133]

Leturiagaren beheko pasartean gorriz gaineratu ditugú beste bi forma te Otxoa Arin (1713):

Taula horretan ederki antzematen da nóla *eradun adizki argiak oso zabalduta egon zirén artio XVIII. mendea. Gainera ikusten da nóla forma horiek orokorki galtzen ari zirén "-ra-" referentzia datiboa, edo gutxienez referentzia horretako "-r-"a. Bádirudi ze orokorkiago galdu zén "-ra-" (an Goierri, Tolosaldea eta Beterri), bitarten Uroladean soilik "-r-" partea, baina barné joera evolutibo berbera. Akaso bihurtua zén redundantea kin bere aurreko "-i-" hori, eze (eze hori dá erlatiboa) jada uler liteké nola referentzia datibo bat. [>>>]

Adizki singularren kokapen geografiko-kronologikoak ere lagunduko luké valoratzen zéin izan zitekén 'dio...' forma singularren eragina gain evoluzio normala te '*eradun' gisako adizki pluralak

Zioen atzo Josu Lavin-ek:

Olatz Leturiagaren "Gipuzkoako osagarri pluraldun adizki tripertsonalen erroez" iracurri dut. Hyper bicaina!!!

Bai, ados gaude. Besteak beste zeren artikulu horretan Leturiaga-k sistematikoki bildu eta erabili ditú oso datu zehatzak buruzki aztertutako aditz laguntzaile tripersonal plularak, kokatuz haien agerpena an lekua eta denbora. Gure partetik, nahiago genuke baldin adizki plural horien datuak gehiago erlazionatu izan balira kin euren kide singularren datuak ere (noiz existitu), akaso aztertuz (noiz ahal den) zéin izan den adizki singularren oinarrizko kronologia ere, horrela akaso hobeki valora daigun adizki singular horien eragina gain euren kide pluralak. 

Zeren gauza da ze, bitarten Otxoa Arin-ek erabiltzen zituén adizki plural hauek (1713):

halaber erabiltzen zituén forma singular hauek (1713), zein, dirudienez, zirén berrikuntza bat:

Zeren forma singular berri horiek eragin handia izan ahalko luketé gain forma pluralen evoluzioa (atraktore analogiko modura), akaso  azeleratuz edota finean biderátuz ere lehengo evoluzio normala, orain bilátuz adizki ondo uztargarriak an paradigma te singularra. Areago noiz *eradun erroko forma evoluzionatuak (nola "diuzka" gisakoak) ez dauden batere urruti ti "dio..." formak (nola "diozka" gisakoak). Leturiagak atzo zioén:

Honenbestez, esan daiteke balitekeela *eradun oinarriko adizkietan -iu- > -io- disimilazioa gertatu izana, diozka gisakoak diuzka gisakoetatik urrun ez daudela aintzat hartuta. [Leturiaga, 2019:132-133] 

Hortaz, hurbiltasun hori kontuan hartuta, hala nola ze, dirudienez, forma singularrak instalatu zirén lehenago zein pluralak an paradigma laguntzaile aktiboa, disimilazio posible hori egon zitekén (analogiaz) ondo erraztua (eta are bideratua) zatio atrakzioa te forma singular ondo instalatu horiek. Esan nahi baita ze adizki pluralen evoluzio hori izan zitekén produktu konbinatu bat te *eradun formen bilakaera normala gehi *nin itxurako forma singularren atrakzio analogikoa. Bi efektu horiek konvergituko ziren ki "diozka" gisako formak, bi efektu horiek batera konbinatuak. [>>>]

Leturiaga (2019) "...balitekeela *eradun oinarriko adizkietan '-iu-' > '-io-' disimilazioa gertatu izana, 'diozka' gisakoak 'diuzka' gisakoetatik urrun ez daudela aintzat hartuta."

Leturiaga (2019) dú jarraitzen aipatuz nóla Otxoa Arin-ek erabiltzen ditún hala adizki zaharrak nola berriak ere, adibidez: "dirautzut", "diutzut" eta"diozka" (edo baita erabiltzen dú "dirauzkagu" ere):

Gainera, autore berak forma zahar nahiz berriak ere erabiltzen ditu zenbaitetan: Otxoa Arin (1713) dugu, esate baterako, horren adibide: dirautzut (145) 'dizkizut' & diutzudan (145) 'dizkizudan' biak ditu; baita -io-dun diozcan (156) 'dizkion' / ciozcan (19) 'zizkion' ere. lrazustak (1739) ere diuzca (53) 'dizkio' & diozcatzu (27) 'dizkiozu' ditu. Honenbestez, esan daiteke balitekeela *eradun oinarriko adizkietan -iu- > -io- disimilazioa gertatu izana, diozka gisakoak diuzka gisakoetatik urrun ez daudela aintzat hartuta. [Leturiaga, 2019:132-133]

Hortaz, Leturiagak amaitzen dú pasarte hori esánez ze "...balitekeela *eradun oinarriko adizkietan -iu- > -io- disimilazioa gertatu izana, diozka gisakoak diuzka gisakoetatik urrun ez daudela aintzat hartuta. [>>>]

Leturiaga (2019): "Urolaldeko Azkoitiko Sermoia (1737) testuan, adibidez, '-i(r)au-' duten adizki askorekin batera, '-io-' formako adizkiren bat dago."

Eta behin atzo Leturiagak zehaztu ze ("Gipuzkoako osagarri pluraldun adizki tripertsonalen erroez", 2019):

Haatik, XVIII. mendearen bigarren erditik aurrera, ordura arte Gipuzkoako testuetan ageri diren di(r)au-/zi(r)au- erako adizkiak itzalean geratu eta diozka (& dizka/dizko) 'dizkio' gisakoak nagusitzen hasten dira. Aukera bat izan daiteke pentsatzea *eradun oinarrian -i(r)au- > -iu- > -io- bilakabidea gertatu zela (Ariztimuño, apud Lakarra 2011:197), eta hortaz, diozka gisako adizkiak ere *eradun oinarrikoak direla... [Leturiaga, 2019:131]

 eta jarraitzen dú:

Urolaldeko Azkoitiko Sermoia (1737) testuan, adibidez, -i(r)au- duten adizki askorekin batera, -io- formako adizkiren bat dago. [Leturiaga, 2019:131-132]

non "dirautza/dirauzka" formetan, azken "-a" hori zén a referentzia ki 3. persona, bitarten "diozka" forman hasiko litzaké interpretatzen ze 3. personako referentzia zén "-o-" ordezta "-a". [>>>]

Leturiaga (2019): "Aukera bat izan daiteke pentsatzea *eradun oinarrian '-i(r)au- > -iu- > -io-' bilakabidea gertatu zela (Ariztimuño, apud Lakarra 2011:197), eta hortaz, 'diozka' gisako adizkiak ere *eradun oinarrikoak direla"

Atzokoan aipatzen genuen nóla ...

... *eradun formak oso zabalduta baitzeuden oraino an XVIII. mendea, adibidez an Azpeitia eta Azkoitia:

Larramendik jakinarazten digu, besteak beste, Azkoitian eta Azpeitian *eradun oinarriak jarraitzen zuela XVIII. mendean: "Aqui en Azpeitia y Azcoitia, hallo una terminaci6n verbal, y es dirautzat, dirauzquit, por diozcat, diauzcat, dizquit, diauzquit pero no las siguen en todas las transiciones del verbo" [Leturiaga, 2019:131]

Hortaz, ondoan egonen liraké:

• dirautzat
  

eta 

• dirauzkit 

formak, biak *eradun errokoak,...

Eta jarraitzen dú Olatz Leturiaga-k an bere "Gipuzkoako osagarri pluraldun adizki tripertsonalen erroez" (2019):

Haatik, XVIII. mendearen bigarren erditik aurrera, ordura arte Gipuzkoako testuetan ageri diren di(r)au-/zi(r)au- erako adizkiak itzalean geratu eta diozka (& dizka/dizko) 'dizkio' gisakoak nagusitzen hasten dira. Aukera bat izan daiteke pentsatzea *eradun oinarrian -i(r)au- > -iu- > -io- bilakabidea gertatu zela (Ariztimuño, apud Lakarra 2011:197), eta hortaz, diozka gisako adizkiak ere *eradun oinarrikoak direla... [Leturiaga, 2019:131]

Bai, horixe izan liteke aukera bat. [1882] [>>>]

'dirautzat', 'dirauzquit' formak an XVIII mendeko Azpeitia eta Azkoitia

Atzokoan Josu Lavin-ek zioén (Eskerrik asko, Josu):

derauzka > dirauzka > dirozka > diozka

derautza > dirautza > dirotza > diotza

zein iduri dá oso posibilitate zentzuzkoa, eta antzekoa nola atzoko lehenengoa:

di(r)auzka > diuzka > diozka

Eta gauza da ze *eradun formak oso zabalduta baitzeuden oraino an XVIII. mendea, adibidez an Azpeitia eta Azkoitia:

Larramendik jakinarazten digu, besteak beste, Azkoitian eta Azpeitian *eradun oinarriak jarraitzen zuela XVIII. mendean: "Aqui en Azpeitia y Azcoitia, hallo una terminaci6n verbal, y es dirautzat, dirauzquit, por diozcat, diauzcat, dizquit, diauzquit pero no las siguen en todas las transiciones del verbo" [Leturiaga, 2019:131]

Hortaz, ondoan egonen liraké:

• dirautzat
  

eta 

• dirauzkit 

formak, biak *eradun errokoak, non:

• dirauzkit > diauzkit (>?) dizkit

• dirautzat > dirauzkat > diozkat
  

Hor, bigarrenean, gertatuko zén halako alternantzia horietako bat artén '-t-' eta '-k-' epentetikoak, nola an ondoko sarrera: 

• 'dirauzkagu' adizkiak ordeztu dú 'dirautzagu' regularra, trukatuz '-t-' eta '-k-' epentetikoak an posizio diferenteak

Ikus ere:

• Ariztimuño (2020): "-irau- (> -iau- > -iu-)" [an adizkiak nola 'dirautzut' > 'diutzut']

Larramendi-ren testigantza hori (1745) iruditzen zaigú oso interesgarria. [1881] [>>>]

"di(r)auzka > diuzka > diozka" versus "dio > diozka"

Genioén atzo:

• Eta 'diozka'? Nóndik letorke?
  

Eta zéin aukera daude? Nola dioén Olatz Leturiaga-k an bere artikulu guztiz interesgarria titúlatzen "Gipuzkoako osagarri pluraldun adizki tripertsonalen erroez" (2019), "diozka" etor liteké ti *eradun aditza jarráituz bide hau:

di(r)auzka > diuzka > diozka

edo bestela etor liteké ti *nin aditza jarráituz bide hau:

dio > diozka

Eta nóndik etorriko zen? [1880] [>>>]

Eta 'diozka'? Nóndik letorke?

Herenegun komentatzen genuen:

Gogora daigun gaur ondorengo sarrera:

• Hala "-t-" nola "-k-" horiek izanen liraké berdin epentetikoak
  

Jarraituz kin aurreko egunetako haria, J. Oregi-k (1972:359) beste artikulu batean ("Otxoa-Arinen 'Doctrina' - (1713)") komentatzen ditú justuki Otxoa-Arinen adizkiak (1713ko gipuzkera), zeinen artean agertzen zaizkigún ondoko formak (ezkerrekoak dirá oraingo batukoak, eta eskuinekoak orduko gipuzkerakoak):

Hor dauzkagu, adibidez, honakoak:

• hark haiek hari dirautza 

• guk haiek guri dirauzkagu
  

non "dirauzkagu" agertzen zaigú ordezta "dirautzagu", zein izanen litzakén  regularragoa respektu "dirautza"; nahiz, beste ikuspegi batetik orobat esan liteke ze agertzen zaigú "dirautza" ordezta "dirauzka", zein litzakén regularragoa respektu beste forma batzuk nola "dirauka" edo "dirauko" singularrak (ikus sarrera hau).

Gure analisian, hala "-t-" nola "-k-" horiek izanen liraké berdin epentetikoak.

non azpimarratu nahi dugún ze "dirauzkagu" adizkiak ordeztu dú "dirautzagu" regularra, trukatuz "-t-" eta "-k-" epentetikoak.:

• dirautzagu

• dirauzkagu

an posizio diferenteak.

Goragoko aipuan ikusten dugu ze Otxoa Arin-ek (1713) erabili zuén "diozka" adizki interesgarria ere (3. persona plurala), zein, antzera nola "diotza", konsidera liteke zubi moduko forma bat artén "eradun" aditzeko formak (dirautza/dirauzka), eta "nin" errokoak (dio/dizkio). Zéin izan liteke bere jatorria? Nóndik letorke? [1879] [>>>]

Kintana-k (1971) planteatzen ditú zenbait aditz-evoluzio an laguntzaile pluralak

Sarrera honetan Oregi-k (1972) aipatzen zuén Kintana, eta zehazki haren liburua titulatzén "Linguistika orain arte" (1971):

 Horrá Kintana-ren pasarte batzuk (1971):

non planteatzen dituén zenbait evoluzio an aditzak on laguntzaile pluralak. [1878] [>>>]

'dirauzkagu' adizkiak ordeztu dú 'dirautzagu' regularra, trukatuz '-t-' eta '-k-' epentetikoak an posizio diferenteak

Gogora daigun gaur ondorengo sarrera:

• Hala "-t-" nola "-k-" horiek izanen liraké berdin epentetikoak
  

Jarraituz kin aurreko egunetako haria, J. Oregi-k (1972:359) beste artikulu batean ("Otxoa-Arinen 'Doctrina' - (1713)") komentatzen ditú justuki Otxoa-Arinen adizkiak (1713ko gipuzkera), zeinen artean agertzen zaizkigún ondoko formak (ezkerrekoak dirá oraingo batukoak, eta eskuinekoak orduko gipuzkerakoak):

Hor dauzkagu, adibidez, honakoak:

• hark haiek hari dirautza 

• guk haiek guri dirauzkagu
  

non "dirauzkagu" agertzen zaigú ordezta "dirautzagu", zein izanen litzakén  regularragoa respektu "dirautza"; nahiz, beste ikuspegi batetik orobat esan liteke ze agertzen zaigú "dirautza" ordezta "dirauzka", zein litzakén regularragoa respektu beste forma batzuk nola "dirauka" edo "dirauko" singularrak (ikus sarrera hau).

Gure analisian, hala "-t-" nola "-k-" horiek izanen liraké berdin epentetikoak.

non azpimarratu nahi dugún ze "dirauzkagu" adizkiak ordeztu dú "dirautzagu" regularra, trukatuz "-t-" eta "-k-" epentetikoak.:

• dirautzagu

• dirauzkagu

an posizio diferenteak. [1877] [>>>]

'deutsoz', kin erdiko '-z- > -s-' pluralgile zahar bat, zeinen zentzu pluralgilea galdu den, eta bukaerako "-z" pluralgile bat, formalki errepikatua, zeinen zentzu pluralgilea bádabilen

Josu Lavin-ek zioén herenegun:

deucoZ eta deutsoZ bucaeraco -Z hori, ceina /s/ bat baita nire belharrietan erdarazco -S plural marca egoquitua baino ez dela iruditzen çait ascotan.

Gure ikuspegitik, "-z" hori dá euskararen pluralgile zahar bat, berbera zein den agertzen an:

• derautzo  > deutzo/deutso
  

• edutzi > eutzi/eutsi
  

• daramatza
  

• daroaz

• dagoz

edo

• dagozkio
  

Atzo genioen ze, "deukotsot" horretan formalki errepikatua da "-o-" referentzia datiboa, zeren ...

• báda "-o-" datibo zaharrago bat, zeinen zentzu datiboa galdu zen, eta 

• bigarren "-o-" bat, zein agertuko zen noiz lehenengoaren zentzua galdu baitzen, eta zeinen zentzu datiboa bádabilen.

Josu-k gorago aipatutako "deutsoz" horretan ere, antzeko kasua daukagu baina kin "z" pluralgilea, zeren:

• báda "-z-" pluralgile zaharrago bat, zein gerora bihurtu zén "-s", zeinen zentzu pluralgilea galdu zen, eta

• bigarren "-z" bat, zein agertuko zen noiz lehenengoaren zentzua galdu baitzen, eta zeinen zentzu pluralgilea bádabilen.
  

Ikusten denez, gure analisia dá oso antzeko nola atzokoa, baina kin "z" pluralgilea, formalki errepikatua. [1876] [>>>]

"deukotsot", non gehitu zaion bigarren "-o" referentzia datibo bat bidéz "-tso-" morfema, jada kin personalitate datibo guztiz propioa eta potentzialki hedagarria

Zioén Josu Lavin-ek atzo:

Eta deuco-c noritassuna galduric deucotso sorthu da.

Eskerrik asko, Josu. Bai, hala da. Lehenago "deukot" izan zén datiboa (nik hari hura), nola genioén an sarrera hau:

• "deukot" datiboa ere jasota dago an mendebaldeko "Refranes y Sentencias, 1596"

Eta gaur aipatu nahi genuke ze mendebaldeko euskaran jasota dagó "deukot" datiboa:

Peco gassoa deucot ...  "Mala sospecha le tengo ..."  [Refranes y sentencias, 1596 (425)]

non, "-e-" horrek iragarriko luké (iragarri ohi dú) argumentu datibo bat, zein kasu horretan dén 3. persona singularrekoa, bidéz "-o-". Eta gauza da ze "deu(k)ot" horren kide plurala izanen zén "deutzot/deutsot", ...

Gero, joanen zén galtzen zentzu datibo hori, antzera nola an "daukat" jatorriz-datiboa ere, eta Josu-k zioenez:

deukot horrek NORItasuna galdu ostean, sortu da deukotsot / deukotsat berria, zein ahoskatzen baita orokorki: /dekotzet/.

Eta geroago, analogiaz agertuko da "deukotsot", antzekoa nola goragoko "deukotso", non gehitu zaion berriro "-o-" referentzia datibo bat (deukotsot) bidéz "-tso-" morfema, jada kin personalitate datibo guztiz propioa eta potentzialki hedagarria ki edozein forma verbal zeini sortu nahi zaión 3. personako referentzia datibo bat. [1875] [>>>]

... non, gure analisian, "deutso" singular horren jatorria izanen litzaké justuki "de(ra)utzo" plurala, reinterpretatua nola singularra

Genioén atzo nóla ezberdindu ahal dirén:

... hiru flexio laguntzaile aktibo hauek:

dio/dizkio; derauka/derautza, drauzkio; deutso/deutsoz

Hortik bigarrenak, akaso zaharrena baita, bádu aldaera kin "-o":

• derauka/derauko (sing.) / derautza/derautzo (plur.)

zeinen parean jar geinké ondoko kide formalak ere:

• eduki /edutzi 

Iruditzen zaigu oso paralelismo formal azpimarragarria, bide emánez pensátzeko ze akaso jatorriz azken bi partizipio horiek izan litezké aditz beraren partizipio singular bat (kin "-k-" epentetikoa) eta partizipio plural bat (kin "-t-" epentetikoa).

Eta Josu Lavin-ek zioén:

Eta halaber deuco eta deutso.

non, gure analisian, "deutso" singular horren jatorria izanen litzaké justuki "de(ra)utzo" plurala, reinterpretatua nola singularra. [1874] [>>>]

'derauka-derauko (sing.) / derautza-derautzo (plur.)' versus "eduki /edutzi": Jatorriz partizipio singular eta plurala?

 J. Oregi-k (1972:367) egiten ditú ondorengo komentarioak an bere "Otxoa-Arinen 'Doctrina' - (1713)" (artikulu interesgarri hori jada aipatua dugu adibidez an sarrera hau):

non ezberdintzen dituén hiru flexio laguntzaile aktibo hauek:

dio/dizkio; derauka/derautza, drauzkio; deutso/deutsoz

Hortik bigarrenak, akaso zaharrena baita, bádu aldaera kin "-o":

• derauka/derauko (sing.) / derautza/derautzo (plur.)

zeinen parean jar geinké ondoko kide formalak ere:

• eduki /edutzi 

Iruditzen zaigu oso paralelismo formal azpimarragarria, bide emánez pensátzeko ze akaso jatorriz azken bi partizipio horiek izan litezké aditz beraren partizipio singular bat (kin "-k-" epentetikoa) eta partizipio plural bat (kin "-t-" epentetikoa). [1873] [>>>]

Çumelçco, Eneriçco, Enerizquo, Eulzco, Oscozco, Ovanosco, Gorrizco, ...

Atzokoan komentatzen genuen nóla sarrera batean agertzen zirén ...

... bi toponimo, "Aezkoa" eta  Gipuzkoa, non Patxi Salaberrri-k (2011) zioén ze:

Además, la mencionada -o podria ser componente del sufijo locativo -oa que encontrarnos en Aezkoa (N), Gipuzkoa, Nafarroa (Navarra), Ezpeloa (con base ezpel «boj», aldea despoblada del valle de Arakil, N), Ondarroa (B, sobre hondar «arena»), o en microtoponimia, Iturroa ... [Salaberri, 2011:42]

eta non justuki agertzen dén "-k-" bat atzén tema bat an "-(t)z", baita ere sibilantea:

• Aez(k)oa
  

• Gipuz(k)oa

non "-k-" izan litekén berdin epentetikoa nola argiki dén goragokoa an "Ibilosketa" atzén sibilante bat.

eta gaur soilik azpimarratu nahi genuke ze halako abizen horietan non agertzen dén "-(k)o" erlazionatzaile adnominala, ez-gutxitan agertzen dá halako sibilante bat aurrén gure ustezko "-k-" epentetikoa, nola an beheragoko:

... Çumelçco, Eneriçco, Enerizquo, Eulzco, Oscozco, Ovanosco, Gorrizco, ... [an Mitxelena-ren "Palabras y textos", 1987:126]

hola favorétuz ondorengo "-k-" epentetiko hori orokor dadin an halako erabilerak. [1872] [>>>]

'Aez(k)oa', 'Gipuz(k)oa', akaso kin "-k-" berdin epentetikoa nola argiki dén an "Ibilosketa" atzé sibilante bat..

 Ikusten genuén atzo "Ibilosketa" toponimoa:

... Ibillosketa ( < Ibillo(t)s + -(k)eta) ... [Salaberri, 2011:42]

non, hor ere, agertu zaigún "-k-" epentetiko bat noiz integratzen "-eta" sufijo pluralgilea an "Ibillo(t)s", osatuz "Ibillosketa", kin "-k-" epentetikoa atzén "-(t)s-" (an  "-(k)eta").

eta gauza da ze herenegun agertzen zirén beste bi toponimo, "Aezkoa" eta  Gipuzkoa, non Patxi Salaberrri-k (2011) zioén ze:

Además, la mencionada -o podria ser componente del sufijo locativo -oa que encontrarnos en Aezkoa (N), Gipuzkoa, Nafarroa (Navarra), Ezpeloa (con base ezpel «boj», aldea despoblada del valle de Arakil, N), Ondarroa (B, sobre hondar «arena»), o en microtoponimia, Iturroa ... [Salaberri, 2011:42]

eta non justuki agertzen dén "-k-" bat atzén tema bat an "-(t)z", baita ere sibilantea:

• Aez(k)oa
  

• Gipuz(k)oa

non "-k-" izan litekén berdin epentetikoa nola argiki dén goragokoa an "Ibilosketa" atzén sibilante bat. [1871] [>>>]

Ikusten genuén atzo "Ibillosketa ( < Ibillo(t)s + -(k)eta)" kin "-k-" epentetikoa atzé "-s-".

Atzo ikusten genuén ondoko textua on Patxi Salaberri (2011):

El mismo final tendríamos en Ubilloa, (...). En Ubillots, Ibilo(t)s , y en Ibillosketa ( < Ibillo(t)s + -(k)eta), convertido hoy en Inbuluzketa (N), además, parece que hay otro sufijo que puede ser un compuesto de -o y una terminación no identificada -ts. [Salaberri, 2011:42]

non agertzen zaigún honako deskonposizioa on "Ibilosketa" toponimoa:

... Ibillosketa ( < Ibillo(t)s + -(k)eta) ... [Salaberri, 2011:42]

non, hor ere, agertu zaigún "-k-" epentetiko bat noiz integratzen "-eta" sufijo pluralgilea an "Ibillo(t)s", osatuz "Ibillosketa", kin "-k-" epentetikoa atzén "-(t)s-" (an  "-(k)eta"). [1870] [>>>]

Salaberri (2011): "En 'Ubillots', 'Ibilo(t)s' , y en 'Ibillosketa' ( < Ibillo(t)s + -(k)eta), convertido hoy en 'Inbuluzketa' (N), además, parece que hay otro sufijo que puede ser un compuesto de '-o' ..."

Atzokoan irakurtzen genituén Patxi Salaberri-ren hitz hauek (an bere "De toponimia vasco-pirenaica: sobre el sufijo -otz, -oz(e)", 2011), erlazionatuz "-o" referentziala kin "-oa" sufijo lokatiboa zein agertzen den an "Aezkoa",  Gipuzkoa edo Nafarroa:

Además, la mencionada -o podria ser componente del sufijo locativo -oa que encontrarnos en Aezkoa (N), Gipuzkoa, Nafarroa (Navarra), Ezpeloa (con base ezpel «boj», aldea despoblada del valle de Arakil, N), Ondarroa (B, sobre hondar «arena»), o en microtoponimia, Iturroa ... [Salaberri, 2011:42]

Salaberri-k (2011) jarraitzen du:

El mismo final tendríamos en Ubilloa, (...). En Ubillots, Ibilo(t)s , y en Ibillosketa ( < Ibillo(t)s + -(k)eta), convertido hoy en Inbuluzketa (N), además, parece que hay otro sufijo que puede ser un compuesto de -o y una terminación no identificada -ts. [Salaberri, 2011:42]

Beraz, bádirudi ze hor egon ahal dá otro sufijo que puede ser un compuesto de -o. [1869] [>>>]

Salaberri (2011): "... , la mencionada '-o' podria ser componente del sufijo locativo '-oa' que encontrarnos en 'Aezkoa' (N), 'Gipuzkoa', 'Nafarroa' ..."

Atzokoan jasotzen genituén honako hitzak on Patxi Salaberri buruzki gure "-o" referentziala (an bere "De toponimia vasco-pirenaica: sobre el sufijo -otz, -oz(e)", 2011):

... en toponimia vasca, al igual que en antroponimia (Ezkerro, Xurio - Jurio - Txurio, Zabalo ... , sobre ezker « izquierdo », xuri, txuri « blanco » y zabal « ancho »), encontramos el artículo de grado próximo -o ya no productivo: Elorrio (B) sobre elorri « espino albar », Orrio (N) sobre orri « hoja » ... [Salaberri, 2011:41]

eta gaur jarraitu nahi genuke kin hitz hauek:

Además, la mencionada -o podria ser componente del sufijo locativo -oa que encontrarnos en Aezkoa (N), Gipuzkoa, Nafarroa (Navarra), Ezpeloa (con base ezpel «boj», aldea despoblada del valle de Arakil, N), Ondarroa (B, sobre hondar «arena»), o en microtoponimia, Iturroa ... [Salaberri, 2011:42]

non erlazionatzen dén hori "-o-" an Aezkoa eta an Gipuzkoa (besteak beste) kin el artículo de grado próximo -o, zein dén gure "-o" referentziala an "-(k)o" guztiak, non, gure analisian, "-k-" hori izanen litzaké epentetikoa. [1868] [>>>]

Salaberri (2011): "... en toponimia vasca, al igual que en antroponimia (...), encontramos el artículo de grado próximo '-o' ya no productivo: Elorrio (B) sobre elorri"

Mintzatuz gain "-o" referentziala, Patxi Salaberri-k dio an bere "De toponimia vasco-pirenaica: sobre el sufijo -otz, -oz(e)" (2011):

... en toponimia vasca, al igual que en antroponimia (Ezkerro, Xurio - Jurio - Txurio, Zabalo ..., sobre ezker « izquierdo », xuri, txuri « blanco » y zabal « ancho »), encontramos el artículo de grado próximo -o ya no productivo: Elorrio (B) sobre elorri « espino albar », Orrio (N) sobre orri « hoja »... [Salaberri, 2011:41]

non izanen genukén "-o" referentzial hori an toponimia ere. [1867] [>>>]

Nóla funtzionatuko litzaké "ko" erlazionatzile adjetibo orokorrak prepositiboki?

Genioén herenegun ze "... ko" postpositiboa dá erlazionatzaile adnominal orokor bat:

Bai, "-ko" horrek produzitzen ditú modifikatzaile adjetibo konplexuak zek eginen liokete referentzia ki izen bat ("adnominalak") bidéz azken "-o" referentzial hori (an "-(k)o).

irákurriz adibideak nola hau:

• guk ikusitako jendea.
  

Eta nóla funtzionatuko litzaké halako erlazionatzile adjetibo orokorra prepositiboki?

• ... jendea ko guk ikusi dugu.
  

Horrela, eta besteak beste, bihurtuko litzaké tresna erlatibo prepositibo orokor bat (gogoratu gaitezen ze perpaus erlatiboak finean dirá perpaus adjetiboak).

• Ekarri behar dituzu apunteak ko tratatzen duté gai hori.

Printzipioz, dirudi oso erabilgarria, nahizta gehiago praktikatu beharko zen. Praktikak esanen. [1866] [>>>]

Mitxelena (1972): "..., '*mendiango' se realiza en la superficie como 'mendiko'."

Mintzo ginén atzo gain "-ko" erlazionatzaile adnominala esánez:

Bai, "-ko" horrek produzitzen ditú modifikatzaile adjetibo konplexuak zek eginen liokete referentzia ki izen bat ("adnominalak") bidéz azken "-o" referentzial hori (an "-(k)o).

Horretaz mintzo zen Mitxelena (1972) noiz zioén:

..., *mendiango se realiza en la superficie como mendiko. [Mitxelena, 1972:315]

Hortaz, "mendiko" horretan, "ko" izanen litzaké erlazionatzaile adnominala artén sintagma inesibo bat eta izen bat. [1865] [>>>]

"-ko" dá erlazionatzaile 'adnominal' orokor bat zek eginen lioke referentzia ki izen bat ("adnominala") bidéz "-o" referentzial hori

Jarraituz kin gure azken egunetako ildoa, R. L. Trask-ek dio an bere "The history of Basque" (1997):

"The 'relational" or 'adnominal" suffix -ko ... (...) to produce a complex adjectival modifier ... [Trask, 1997:100-102]

emánez hainbat adibide:

Bai, "-ko" horrek produzitzen ditú modifikatzaile adjetibo konplexuak zek eginen liokete referentzia ki izen bat ("adnominalak") bidéz azken "-o" referentzial hori (an "-(k)o). [1864] [>>>]

'Gonsalu ko Mendiko' edo 'Jaiak ko Bilbao' (2023)

 Zioén atzo Txopi-k gain "ko" postpositibo soltea ("Gonsalu Mendico co"):

¿Zubia artean deklinazio ta preposizio? Kasualitate?

Interesgarri, oso interesgarri! [Txopi]

Eskerrik asko, Txopi. Bai, oso interesgarria iruditzen zaigu ikustea "ko" solte postpositibo bat. Behin isolatua, are errazagoa da bere aukerako aurreratzea:

Gonsalu ko Mendiko

Jaiak ko Bilbao

non "ko" horrek eginen lioké referentzia ki hurrengo elementua. Eta ez litzaké baizik euskara hutsa. Aukeran, noiz nahi den. [1863] [>>>]

'Gonsalu Mendico co' (~1140)

Egiten genuén atzo galdera hau:

• Testigatu al da inoiz "ko" idatzi solte bat?

Eta gauza da ze irakur daikegu ondorengo adibidea an Mitxelena-ren "Notas lingüísticas a «Colección diplomática de Irache»", 1969:

... Gonsalu Mendico co ... [Mitxelena, 1969:10]

non, Mitxelena-k dioenez, dauzkagu bi "ko":

... diminutivo el primero ... [Mitxelena, 1969:10]

eta

... derivativo el segundo ... [Mitxelena, 1969:10]

zein ...

... aparecerían reunidos en Gonsalu Mendico co ... [Mitxelena, 1969:10]

non bigarren "ko" hori, lekuzkoa baita, solte agertzen zaigun. [1862] [>>>]

Testigatu al da inoiz "ko" solte bat?

Jarraituz kin aurreko kontuak gain "-ko" ezberdinak eta euren balizko sorrerak eta balio diferenteak (nahiz guztiak hasieran izan litezkén berdin referentzialak), gaur soilik egin nahi genuke galdera bat?

• Testigatu al da inoiz "ko" idatzi solte bat? 

Zeren, behin solte ikusita, are errazagoa da bere desdoblamendua, nahi izanez gero. [1861] [>>>]

-OTE (-KOTE)

 Zioén Erramun Gerrikagoitia-k atzo:

Hor daucagu ere zabalote adjectivoa.

Eskerrik asko, Erramun. Bai, "zabalote" horretan agertzen zaigú "-ote" sufijoa, zek dirudi berbera zein den agertzen an gaztelaniako "anchote". Gainera, gaztelaniaz oso produktiboa da "-ote" atzizkia, inkluso egínez reduplikazioak ("anchotote"). Honela mintzo da L. M. Mugica gain atzizki hori (an bere "Origen y desarrollo de la sufijación euskérica", 1978):

La constatación de un mismo sufijo en castellano y euskara es fácilmente observable ... [Mugica, 1978:324]

Guk, sarrera honetan, soilik azpimarratu nahi genuke nóla euskaraz gehien-gehinetan erabiltzen dén "-kote" aldaera ("zarkote"), non gehitutako "-k-" hori ez litzake baizik gure betiko "-k-" epentetikoa. Atzizki hori ez da soilik erabiltzen gain adjetiboak, baizik ere gain izenak nola:

liburu(k)ote = librote

non, Mugica-k gorago dioenez, erraz ikusten da bi erabilera horien parekotasuna, eta baita nóla euskaran gehitu dén "-k-" epentetiko bat, hain komuna an halako fusioak. [1860] [>>>]

'Eneko zabalo' versus 'Eneko Zabalko'

Tituluko "zabalo" horrek adieraziko luké (ikus atzoko sarrera):

• zabalo = zabalori = zabal hori

bitárten tituluko "Zabalko" hori litzaké:

• Zabalko = Zabalkori = Zabalko hori

non "-k-" epentetiko horrek ezberdinduko luke nóiz bere osteko "-o" horrek adierazten duén leku bat (kin "-k-" an "Zabalko") eta nóiz "-o" horrek sinpleki adierazten duén karakteristika bat (gabé "-k-" an "zabalo").

Gerora, "-o" referentzial horren zentzua galduko zén, eta "-ko" formak izaera berria hartuko zuén lótuz lekua ("Zabal") eta "-o" berria (zein dén "hori") an "Zabalko hori" (non hasierako "-o" = geroko "hori"). [1859] [>>>]

'Eneko zuhurro' versus 'Eneko Erroko'

Atzokoan (eta herenegun) aipatzen genuén "çalduno" forma, zeinen bukaerako "-o" hori litzaké berbera zein den agertzen an "otsoko" edo "neskato", nahiz azken erabilera horietan agertzen den kin "-k-" eta "-t-" epentetikoak. Azken "-o" hori orobat izanen litzaké berbera zein den agertzen an "Erroko", edo "derauko" (kin "-k-" epentetikoa). 

Finean, "-o" hori izanen litzaké referentzia bat, jatorriz hurbileko referentzia bat, zein gero joanen zén bihurtzen diminutibo-hipokoristikoa (gaur egun funtzio horretan bereiztu dá "-to/-tto/-txo"), edo beste erabileratan, erlazionatzaile orokor moduko bat (gaur egungo "-ko" erlazionatzailea).

Esan nahi baita ze, gure analisian:

Eneko zuhurro 

izanen litzaké formalki oso antzekoa nola: 

Eneko Erroko

epentesiak gorabehera. Gure ikuspuntutik, hirurek konpartituko lukete "-o" referentzial berbera. [1858] [>>>]