Eusebio Erkiaga: "Nork egin leza holako lanik?"

Aipatu genuén atzo "lezake" forma:

Azpimarratu nahi dugu ze "lei" forma hori dá monosilabikoa, bitartén "leike" dá bisilabikoa, eta batuko "lezake" trisilabikoa.

zein, genioenez, izanen zén printzipioz redundantea ("le-" eta "-ke" batera), eta diot printzipioz, zeren orobat erabil lei kin helburu pleonasmikoa. Edonola ere, zenbait hizkeratan errepikapen hori izan zeikén (zitekeen, zeikean) aukerakoa, hiztunak erabil leikelarik "lei" edo "leike" transitiboak segun bere helburu komunikatiboa, aukeratuz arten laburtasuna ("lei") edo, akaso, pleonasmo expresiboa ("leike").

Edonola ere, "le gi" izanen zén "egin" aditzaren "akasoko" forma zaharra (3. persona horretan) berdin nola "le za" izanen zén ber forma an "*ezan", zeinen signifikantza izanen zén nola "ahal izan":

le za > leza → lezake
le gi > legi → legike > leike

non, hizkera batzutan, bereziki 3. personan, "-ke" atzizkia geldi zeikén aukeran afin laburtu edo indartu expresioa (izan ere, 3. persona horretan ez zuen sortzen arazorik kin lehenaldia). Gerora, perifrastiko bihurtzean, "*ezan" aditza gamatikalizatuz joan zén nola laguntzaile (ez da bestela erabiltzen):

egin le(g)ike = egin lezake = egin ahal(ko) luke

Eta gauza da ze, "lezake" ere, noizbait erabili da gabé "-ke" an 3. persona hori ("leza" = "lezake"), akaso analogiaz, islatuz mendebaldeko "lei" = "leike". Ikus Eusebio Erkiaga euskaltzainaren erabilera hau ("Neurtitzak"):

Esan nahi baita: Nork egin lezake holako lanik? [881] [>>>]

Zenbait hizkeratan existitzen dá "lei" vs "le(g)ike" eta "le(d)iteke"

Genioen atzo ze:

..., "letorke" litzaké forma redundantea, non bikoiztu egin dén aipaturiko zentzua on posibilitatea. Ez ordea, 1. eta 2. personetan, non "nekarke" edo "ze(ne)karke" formek regularki jasoko zutén euren "akasoko" zentzua.

Geroago etorriko ziren aditz perifrastikoak, analitikoagoak, zatituagoak (zeinekin, apárte lortu sinplifikazio morfologikoa, lortuko zén aukera oparoagoa), eta eurekin aditz laguntzaileak, zein ez ziren baizik betiko aditz trinko zehatz batzuk, zein ziren ezberdinak segun euren erabilera transitiboa (adibidez, "egin") edo intransitiboa ("edin"). Horrela sortuko ziren, adibidez:

etor ledike > etor leike  (antzera nola "letorke")
ekar legike > ekar leike (antzera nola "lekarke")

halan ze aditz trinko jakin horiek (laguntzaile bihurtuak) erabiliko zirén askoz maizago zein lehenago. Eta akaso maiztasun horrekin, zenbait hizkeratan gordeko zirén erabilera zahar-laburragoak, zeren maiztasuna eta laburtasuna ez dira izaten bidaide desegokiak. Edonola ere, gauza da ze, diogunez zenbait hizkeretan, entzun ahal dira adizki potentzialak non ez den agertzen "-ke":

Ea bada, ez izu-bildurtu; arerioa txakur estu bat da; ausika egin lei, guk gura ez izan arren; tentau gaikez;... [Añibarro, "Lore sorta espirituala", 1802]

non daukagun:

lei < legi < le gi

Azpimarratu nahi dugu ze "lei" forma hori dá monosilabikoa, bitárten "leike" dén bisilabikoa, eta batuko "lezake" trisilabikoa.

Bestalde, "lei" forma orobat dagokio ki "edin" laguntzailea, nola konproba daikegun an ondoko pasartea (Juan Mateo Zabala an bere sermoiak, 1816-1833), non adizki hori agertzen den alternatuz kin "leike" (eta sermoi berean gorago daukagú "leiteke" ere an ber zentzua):

Egunean egunean dantzugu senarrai esaten: Ai Aita! Jaungoikoak emon eustan emazte bat, ezin beragaz bakerik egin leike: ain da temosea, ain da berbalaria ta min luzekoa, ain arrabiosea ze neure arimea galdu erazoten deust. Emazteak barriz diño: Jaungoikoak emoniko senar bat baukat, zeinegaz ezin bizitzarik egin lei; beti beti dago nire kontra, ezin ikusi nau, berbatxu bat egiten bot aserratuten da, ezin gusturik ezetan-bere emon deutsat. [Juan Mateo Zabala, "Sermoiak", 1816-1833]

Hor dugú:

lei < ledi < le di

zeinen alternatibak diren "leike" (bisilabikoa) edota "leiteke" (batuko "liteke") trisilabikoa, non esan behar den ze "te" eta "ke" betetzen ari dirá ber funtzioa redundanteki, antzera nola an "litzateke" ("litzake"). Azpimarratu, azkenik ze Zabala-k bere sermoietan erabiltzen ditú "lei", "leike" eta "leiteke" formak, aukeran, hirurak ere. Esan nahi baita ze, "lei" forma zaharra, hor daukagu, bitxi, distiratsu, labur, eta aukeran. [880] [>>>]

"lekarke" redundantea vs "nekarke" ez redundantea

Jarraituz kin adizkiak zein Gilen-ek propósatu hemen, ikus ditzagun azken biak:

Bestalde, orainaldiko "izan" laguntzailedunak (objektu zuzenik gabeak) eta orainaldikoak ez diren guztiak SV(O) dira:

noa
gagozkio
genekartzan
genekarzkizun
bazeneki
lekuske
...
[Gilen]

Horien ordez erabiliko ditugú "bazenekar" eta "lekarke" analogoak, non aurkitzen ditugún "ba-" eta "-ke" morfemak, zeintaz Trask-ek dio ondorengo hau (1997:224):

This -ke follows the verbal root but precedes any suffixed agreement-marker, and its origin is completely mysterious. Lafont's view, very plausible, is that -ke could anciently be attached to virtually any finite form to convey a sense of indefiniteness, possibility or probability, and that the modern distribution largely reflects a degree of fossilization of the affix in forms in which its presence was semantically natural; note that a number of conditional forms do not exist in isolation, but only with either a prefixed ba- 'if' or a suffixed -ke: balu 'if he/she had it', luke 'he/she would have it', but no attested *lu, though conceivably such free forms did once exist. [Trask, 1997:224]

Izan ere, "-ke" atzizki horrek izanen luké ber esangura zein "le-" trinkotu zaharragoak (alegia, "akaso" antzeko partikula adverbial modukoa), zeini lekua hartzen ari zitzaion. Baina, zer dela ta? Nóndik etor ziteken mugimendu hori?

Gauza da ze, SOV ordena berrian, behinda "nekar", "zekar" eta "ekar" reanalizatuak zirelarik ordezta "ekarda/ekart", "ekarzu" eta "ekar" zaharrak, "le-" aurrizkiaren aplikabilitatea gelditzen zén murriztua: soilik atxiki liteké ki 3. personak, emanez adibidez "lekar" (formalki lehengo berbera, nahiz orain reanalizatua), baina ez hainbeste ki 1. eta 2. personak, non nolabait esan, "ne-" eta "ze-" aurrizkiek okupatua zuten "le-" potentzialaren lekua. Irregularitate hori kopontzera etorriko bide zen "-ke" atzizkia, zein atxikiko zitzaien ki persona guztiak nahiz 3. personetan izán redundantea.

Esan nahi baita ze goiko forma hori, "letorke" litzaké forma redundantea, non bikoiztu egin dén aipaturiko zentzua on posibilitatea. Ez ordea, 1. eta 2. personetan, non "nekarke" edo "ze(ne)karke" formek regularki jasoko zutén euren "akasoko" zentzua. Horixe izan ziteken arrazoi nagusietakoa zergátik "-ke" zabaldu zen an ber funtzioa zein lehenago betetzen ari zen "le-" trinkotua, dena an kontextu orokorra on aldaketa ti OVS dara SOV, zein ikus genezakén nola azken-azken eragilea. [879] [>>>]

Komentario bat burúz "e kar", "ekar", "ekarren", "zekarren", "zekartzan", "zenkartza"', "zenekarren", "zenekartzan" eta "zindekartzan"

Atzo komentatzen genuen nóla euskararen sintaxia garatzean, eta hola nagusiki SOV bilakatzean (tikan OVS), aditzean gertatu zirén zenbait reanalisi eta birmoldaketa (atzo genioenez, halako bilakabide sintaktikoak bereziki aproposak izan ahal dira arrén gertatu bilakabide morfologikoak ere). Zehazkiago, har dezagun "ekarren" forma, zein aterea zen erantsiz "-(e)n" (finean inesiboa) ki forma zahar analitiko trinkotuá ("e kar" >) "ekar", zein gelditu zaigún nola aditz-erroa. Gauza da ze, "ekarren" hori pertenitzen zen ki OVS serie regular bat:

hark hura ekarren aúrka nik hura ekardan, zuk hura ekarzun

baina nonoiz, nahiko goiz, argudiagarriki SOV bihurtzean, "ekarren" hori morfologikoki (ez interpretatiboki) reanalizatu zén nola:

hark hura ekarren aúrka nik hura nekarren, zuk hura zekarren

non dugún "ekarren" reanalizatua, eta serie osoa birmoldatua, halan ze, adibidez, daukagú "nekarren" referitua ki "nik hura" eta "zekarren" referitua ki "zuk-hura".

Gainera, daukagú "zekarren" horren plurala: "zekartzan", zein den "zuk-haiek", eginez interferentzia kin lehengo "zekartzan", zein zen "hark-zu", eta zein, disanbiguatzeko, birmoldatuko zén nola "zenkartzan", "hark-zu" berria.

Baina, geroago, zenbait hizkeratan (zeintatik gero aterako zén batua), "zekarren" reanalizatuko zén nola "hark-hura" ordezta "zuk-hura", eta hortaz "zuk-hura" forma hori birmoldatu behar izan zén, kasu honetan, nola "zenekarren":

hark hura zekarren aúrka nik hura nekarren, zuk hura zenekarren (batua)

Eta "zenekarren" horren plurala dá "zenekartzan" ("hark haiek"), zein den oso antzekoa nola "zenkartzan", "hark-zu", zein, azkenik, birmoldatuko zén ki "zindekartzan" "hark-zu" batua.

Horrela, reanalisi eta birmoldaketa ezberdinetan, joan ziren sortzen: "e kar", "ekar", "ekarren", "zekarren", "zekartzan", "zenkartzan", "zenekarren", "zenekartzan" eta "zindekartzan". [878] [>>>]

"nekar" ("nekarren") reanalizatua an kontextua on bilakaera ti OVS ki SOV

Jarrai dezagun kin atzoko adizkiak:

Bestalde, orainaldiko "izan" laguntzailedunak (objektu zuzenik gabeak) eta orainaldikoak ez diren guztiak SV(O) dira:

noa
gagozkio
genekartzan
genekarzkizun
bazeneki
lekuske
...
[Gilen]

Hortaz, har ditzagun hurrengo bi adizkiak: "genekartzan" eta "genekarzkizun", zein diren lehenaldikoak, eta ez orainaldikoak, nola atzokoak, non izanen genituén "dakartzagu" eta "dakarzkizugu", hala nola ondorengo forma guztiok (hemendik hartua):

Atzo genekusenez, horko "n-" edo "g-" morfemek egiten dute referentzia ki objektua e aditza ("-kar-"), mantenduz, gaur egun ere, OVS ordena. Bide beretik, hauxe esperoko genuke an lehenaldia:

ni e kar > nekar (ni hark) vs gaur nindekarren
e kar da > ekart (hura nik) vs gaur nekarren
e kar gu > ekargu (hura guk) vs gaur genekarren
gu e kar tza > gekartza (gu hark) vs gaur gindekartzan
...

nola konprobatu ahal den an ondoko taula (hemendik hartua):

non gertatu dirá ondo fenomeno interesgarriak, zein interpretatu nahiko genituzke barné kontextua e bilakaera ti OVS ki SOV.

Lehenengo kontu deigarria dá ze adizki guztiak jaso duté "-(e)n" bukaera, zein, finean, ez litzaken besterik zein inesibo postpositibo tenporal bat (ez dezagun ahaztu ze inesiboak orobat adierazten du ideia tenporala, ez soilik lekuzkoa, dá zérbait nola "noiz..."), zeinekin azpimarratuko zen a ideia e iragana.

Ohartu ze "-(e)n" hori erantsi zaie ki adizki osoak, zein askotan amaitzen dira kin subjektu aktiboa, nire aburuz argiki adierazíz ze, garai horretarako (noiz bukaera horiek erantsi ziren), adizkiak jada sintetiko bihurtuak ziren, trinkotuta zeuden, edo beste hitzetan, jada zirén aditz trinkoak.

Eta justuki aditz trinko horiek adierazten digute ze bukaerako subjektuak jada morfema bihurtuak ziren, eta subjetu aktibo operatiboak jada hasierara pasatuak ziren. Esan nahi baita ze, estruktura ez zen jada hasierako OVS ondo inestablea, baizik SOV estableagoa (nahiz izán gutxiago establea zein SVO). Horrela, inesibo horrek emanen zien bukaera uniforme bat ki iraganeko forma guztiak, aparte sakondu an iraganeko ideia.

Hortaz, hizkuntza pasatua zen ki bere SOV fasea, eta halako bilakabide sintaktikoak bereziki aproposak izan daitezke ki bilakabide morfologikoak ere, edota ki eragín aldaketak an interpretazioa e morfologia zaharra, esan nahi baita berrinterpretazioak edo reanalisiak. Justuki horixe gertatuko zen kin:

ni e kar > nekar > nekarren

zeinen zentzua reanalizatuko zén noiz hitz-ordena bilakatua baitzen SOV (lehengo "n-" objektua berrinterpretatuko zen nola "n-" subjektu aktiboa).

Eta hala gertatu zen kin "nork-hura" serie osoa: "nekarren", "zekarren", "ekarren" ordezta ekardan, ekarzun, "ekarren"... Azpimarratzekoa da ze azken "ekarren" hori  dá berdina bi serieetan, eta, akaso izanki serie horretako erabiliena (3. persona-3. persona), forma hori izan zitekén zubia nondik pasatuko zén berrinterpretazio osoa. Esan nahi baita ze forma anbiguo horretatik heda zitekén paradigma-aldaketa osoa, antzera nola gure egunetan gertatu baita, zenbait lekutan, kontrako prozesua kin "leike" forma zubikoa, nondik sortu dén adibidez "leikegu" ordezta "geinke", itxuran analogiaz respektu "dauka-daukagu".

Era berean, oso fenomeno interesgaria da nóla, salbu "nork-hura" (nekarren, zenekarren,...) eta "nork-haiek" (nekartzan, zenekartzan,...), beste iraganeko adizki-sorta guztiak mantendu dirá an estruktura OVS (nindekarren, zindekartzan,...), erakutsiz nóla reanalisia soilik gertatu zen an aipatutako forma (sorta) horiek. 

Eta gauza da ze, gertatutako reanalisiaren ondorioz, OVS horiek guztiak birmoldatu behar izan ziren, zeren baldin jada "nekarren" bazen "nik-hura" jarráiki SOV berria, ezin ziteken izan aldiberean "ni-hark" (hasierako "nekarren"), nola beharko zuen regularki jarráiki OVS zaharra. Hor, "ni-hark" adizkiak nolabait ezberdindu behar ziren, eta hala egin zuten arartez formak nola:

nenkarren (hark ni) = lehengo nekarren (hark ni)
zenkartzan (hark zu) =  lehengo zekartzan (hark zu)
ekarren (hark hura) = lehengo ekarren (hark hura)
...

Gero, zenbait hizkeratan lehengo "ekarren" bihurtuko zén "zekarren", zeinen ondorioz sortuko zirén "zenekarren" eta "zindekarren":

nekarren (nik hura) = reanalisi osteko nekarren (nik hura)
zenekarren (zuk hura) = reanalisi osteko zekarren (zuk hura)
...

eta

nindekarren (hark ni) = reanalisi osteko nenkarren (hark ni)
zindekartzan (hark zu) = reanalisi osteko zenkartzan (hark zu)
...

Laburbilduz, adizki trinkoen lehenaldiko serie batzuetan gertatu zén reanalisi bat, zeinen adibide dá "nekarren" birranalizatu hori, non "n-" dén subjektu aktiboa, eta zeinen eragile nagusietakoa izanen zén ha bilakaera ti OVS ki SOV. Horren ondorioz, birmoldatu beharko zirén "nor-nork" formak nola "nenkarren", "zenkartzan"...". Gero, zenbait hizkeratan hasiko zen erabiltzen 3. personako "zekarren" forma, zeinen ondorioz agertuko zirén "zenekarren" (zuk hura) eta "zindekartzan" (hark zu), zeintzuk, hala ere, mantendu zirén morfologikoki OVS, jarráiki patroi zaharra. [877] [>>>]

"nator < ni da tor" eta "nakar < ni da kar" finean ber OV estruktura

Bukatzen zuén Gilen-ek bere hemengo komentarioa honela:

Bestalde, orainaldiko "izan" laguntzailedunak (objektu zuzenik gabeak) eta orainaldikoak ez diren guztiak SV(O) dira:

noa
gagozkio
genekartzan
genekarzkizun
bazeneki
lekuske
...

Has gaitezen kin lehenengo biak: "noa" eta "gagozkio", zein diren, oso posibleki, zaharrenak. Gauza da ze, euskara zahar hartan, egungo subjektu intransitibo eta objektu transitiboek jasotzen bide zutén ber tratamendu sintaktiko eta diskursiboa, berdin ziren, bat eta bera, ez ziren ezertan ere diferente (adibideetan erabiliko ditugú "tor" erro intransitibo gardena, eta "kar" transitiboa, berdin gardena ere):

ur da tor. ("ur" subjektu intransitiboa)
ur da kar. ("ur" objektu transitiboa)

Esan nahi baita ze, hasiera sinple hartan, berdin zen SV nola OV, biak ere finean OV. Eta berdin nola:

ur da.

izanen genuké:

ni da. ("ni" subjektu intransitiboa)

eta:

ni da tor > nator (edo, berdin, "noa")
ni da kar > nakar.

non "nator", "noa" edo "nakar" erakusten duté ber estruktura sintaktikoa, finean OV. Eta berdin errepikatzen da estruktura an "gagozkio" eta "dakarzkio":

gu da go tza ki o >  gagozkio
sagar da kar tza ki o > sagar dakarzkio

non biei berdin gehitu zaie:

• "tza > z" referitua ki pluraritatea e subjektu-objektua (kantitate-adverbio moduko bat, zein berdin erabiltzen da kin oraingo subjektu intransitiboak nola kin oraingo objektu transitiboak). 
• "(k)i" partikula zaharra, eta "o" referente indirektua ("o" horrek balioko luke nola "hori")

Nolabait esan, "noa" eta "gagozkio" estruktura horietan ez zen konsideratzen inolako subjekturik, baizik soilik objektu modukoak, an OV estruktura. [876] [>>>]

OVS ez da ordena egonkorra, baizik oso inestablea

Zioen herenegun Gilen-ek an lehenengo partea on bere komentarioa:

Aurreko posteko adizkien oinarrizko elementuek ordena berbera dute zein (gaurko) gaztelaniazko forma equivalenteek:

- dakartzagu
orain.indik-hura-ekarri-plural-guk
= OVS

(los) traemos
hura.plural-ekarri-orain.indik.-guk
= OVS

dakarzkizugu
orain.indik-hura-ekarri-plural-dat.zu-guk
= OVS

te (los) traemos
zu/dat.zu-hura.plural-ekarri-orain.indik.-guk
= OVS

Bai, hala da, gaztelaniaren gaurko "(los) traemos" ere báda OVS, non "los" klitikoak egiten dú referentzia ki objektu plural preverbal bat, eta "-mos" morfemak ki lehenengo persona plurala on subjektu postverbal bat.

Eta bai, estruktura horrek bide ematen digu ki espekulatu ze gaztelania zaharra (zein ez den baizik latina, edo, lehenago, indoeuroparra edo protoindoeurparra), izanen zén hasieraren hasieran OVS ere, justuki nola euskara. 

Hori ez litzake batere harritzekoa, zeren horixe izan liteke aski patroi evolutibo normala artén hizkuntzak noiz ari zirén sortzen. Hasieran, pensatzekoa da ze soilik izanen ziren hitz solteak, zeinek, kontextu oso explizitoetan, izanen zirén mezu osoak, nahiz ez erákutsi batere estruktura sintaktikorik, ezta batere kategoria gramatikalik, soilik hitzak, tipikoki objetu konkretuak: ia izanen zirén kolpe komunikatiboak, afin adierazi zerbait konkretua, zerbaiten presentzia:

Ur.

Geroago, joango ziren agertzen beste era bateko hitzak, zentzu batean abstraktuagoak, nahiz oraindik oso kontextualak, nola "da", zein hasiera-hasieran akaso izanen zén erakusle moduko bat (edo zérbait artén erakuslea eta aditza):

ur dá.

adieraziz ze ur hori hortxe dago, bertan eta oraintxe. Gero joango ziren agertzen kategoria are abstraktuagoak nola aditzak (edo aditz zehatzagoak):

ur da go.

adieraziz ze ur hori egonean dago, geldi, eta ez ibiltzen:

ur da bil.

Egoera zahar hartan, komunikazioa garatuko zén tipikoki artén persona ondo ezagunak, an mezuak zein izanen zirén ondo sinpleak. Baina, komunikazioa garatu ahala, batzuetan zenbait aditzekin handituko zén beharra on adierazi zérbait gehiago, osagarriki, beste erakusle moduko bat: sujetu aktiboa (zéinek egin akzioa); eta aukerako informazio osagarri hori hasiko zen ematen an garai hartako posizio osagarriena edo, nahiago bada, gutxien inportantea (respektu hasiera urgentea), eta hori zén justuki bukaera:

"Ur da kar gu"l

Edonola ere, gauza da ze OVS hitz-ordena, izanik ere aski argudiagarria an sorrerá on hizkuntza guztiak (akaso an hizkuntza zahar-zahar primigenio bakarra), ez da ordena egonkorra, baizik oso inestablea, izan ere, komunikazio-beharrak igo ahala, sujetuak hartzen doáz gerota paper diskursibo handiagoa, oinarrizkoagoa, eta esaldi-hasierara pasatuko lirake, emanez SOV hurrenkera. Horrela daukagu ze, egun, munduko hizkuntza gehien-gehienek kokatzen duté, normalki, sujetua an esladi-hasiera.

Hortaz, OVS ordena oso inestablea izanik (jotzen du buruzki SOV), gertatzen da ze, periodo historikoan, soilik ezagutzen dira OVS sintaxi gutxi batzuk (oso baldintza berezietan), hala nola ze agertzen zaizkigu SOV protoestruktura asko, praktikoki hizkuntza guztietan, zein denborarekin eta presio komunikatiboa medio ari diren bihurtzén SVO (gutxi gora behera, hizkuntza guztien erdia dá jada SVO).

Halaxe egin zuen latinak an bere bilakaera buruzki hizkuntza romantzeak, eta halaxe egin du partzialki euskarak ere, nahiz oraindik ez den guztiz onartzen. [875] [>>>]

"Opil da kar neskato" / "Opil e kar neskato" / "Opil le kar neskato"

Zioen atzo Erramun Gerrikagoitia-k burúz atzoko bertako sarreraren lehenengo paragrafoa:

Iracurriric lehenengo paragraphoa atera dut conclusionea ze noiz oraindic ez zegoen euscaraz ergativoric phraseac izan ahal ziren honelatsu OVS

opila jan du nescatoa

ezen partitua bi bloquetan

(opila jan du) ////// (nescatoa)

guero pasatu zatequelaric izatera SOV aurreratzen dela subjectua, holan

nescatoa opila jan du

eta hemen nolabait sortu zen ergativoa kin "-ga" postpositionea holan

nescatoaga opila jan du

ondoren transformatu zela -ga izaitera -k, holan

nescatoac opila jan du

Ondo interpretatu al dut esan duzuna Jesus an lehenengo paragraphoa? [Erramun Gerrikagoitia]

Bai, oro har. Soilik komentario batzuk.

1.: Garai zahar hartan, non ez zen ergatiborik, ez zen artikulurik ere:

Opil...

2.: Garai zahar hartan, ez zen aditz laguntzailerik, adibidez transitiborik, nola "du" an "jan du", baizik soilik adverbio-erakusle moduko batzuk, guztiz orokorrak, nola "da", adieraziz halako hantxe-bertakotasuna edo oraintasuna, edota, antzera, izango genuke "e" afin adierazi iragan antzeko bat, edo berdin "le", adieraziz "akaso" potentzial moduko bat:

Opil da ... (Opil horko-hori-orain...)
Opil e ... (Opil lehen...)
Opil le ... (Opil akaso...)

3.: Garai zahar hartan, erabiliko ziren, analitikoki, oso aditz-erro sinpleak, nola "kar", zein den an bihotza on "e-kar(-ri)", edo "dan", zein egon litekén an bihotza on "jan". Adibide honetan, erabiliko dugú "kar", zein, gaur egun ere, den gardena:

Opil da kar ... (Opil horko-hori-orain ekarri...)
Opil e kar ... (Opil lehen ekarri... )
Opil le kar ... (Opil akaso ekarri...)

4.: Garai zahar hartan, subjektua gehienetan deduzituko zén kontextualki, halan ze askotan ez zen emanen, eta noiz eman, kokatuko zen an bukaerá on esaldia, ondórenda aditza:

Opil da kar neskato. (Opil horko-hori-orain ekarri neskatoa)
Opil e kar neskato. (Opil lehen ekarri neskatoa)
Opil le kar neskato. (Opil akaso ekarri neskatoa)

Genioenez, "da", "e" edo "le" interpreta litezke nola adverbio sintaktikoki independenteak, zein gero bihurtuko ziren aditz-morfologia prepositiboa respektu aditza an aditz trinkoak: "dakar", "ekar" edo "lekar".

5.: Gerora, behar komunikatiboak tarteko, subjektua pasatuko zen ki hasiera, hartuz "-ga" partikula ergatiboa:

Neskatoga opil da kar.
Nestatoga opil e kar.
Neskatoga opil le kar.

zeini soilik falta zaizkión ukitu batzuk afin izán gaur-gaurko esaldiak. [874] [>>>]

"ga" partikula ergatibo postpositiboa vs "ki" partikula datibo prepositiboa: ber funtzio ezberdintzailea

Atzoko sarrera bukatu genuen esánez ze euskararen aurreneko hitz-ordena akaso izanen zén OVS, zein, gerora, bihur zitekén SOV noiz sujetua, hasierara etorrita, ergatibizatu zen, hartuz ha partikula postpositiboá "-ga" (> "-k") afin ezbérdindu ti objetua (zein, explizituki, agertuko zén maizago zein sujetua, eta ez zuen markarik). Partikula hori postpositibo izatea ondo lotzen da kin bere posizio preverbala.

Baina, diogunez, prozesu horren aurretik, euskara ondo izan zitekén OVS, zein den, ez alferrik, ordena kontextualena (oso egokia an sintaxi-hasiera bat). Ordena horretan, objetuak okupatuko luké ha zentrua on eszena, zein, orduko komunikazio sinplean, ez zen izanen esaldi-zentrua, baizik esaldi-hasiera bera (ia beste guztia kontextualki gainulertuko zen, gehienetan). Esan nahi baita ze, halako OV kontextualean, aurrena emanen zen OV hori, eta gero, baldin komenientea, beste guztia: nagusiki objetu indirektua (I) eta sujetua (S), biak ere aditzaren ostean, sortuz OVIS ordena.

Eta gauza da ze, OVIS ordena horretan, hiztunak izanen zuen ber arazoa artén objetu indirektua (I) eta sujetua (S) nola gerora izanen baitzuen an SOV respektu sujetua (S) eta objetua (O): izan ere, objetu indirektu hori, noiz explizituki agertu, ezberdindu beharko zen ti subjektua (zein explizituki agertuko zén maizago zein objetu indirektua, eta, postpositiboki, ez zuen markarik) arartez mekanismoren bat: kasu honetan, gehituz ha partikula prepositiboá "ki" (edo antzekoren bat) an osagarri datiboa, hola bide emánez ki datibotasun prepositiboa. Partikula hori prepositibo izatea ondo lotzen da kin bere posizio postverbala.

Ez da esan beharrik ze "ki" partikula prepositibo hori dá harribitxi handia. [873] [>>>]

Eta "dakartzagu-dakarzkizugu" sintetikoak sortuko zirén ti sintetizazioa on aurreko forma analitikoak

Atzo Txopi, bere komentarioan, mintzo zen burúz evoluzioa on euskal aditza, zeinen bidez, garai batean, adizki sintetikoak (potentzialki konplexuak) bihurtuko zirén analitikoago, sortuz aditz-forma perifrastiko batzuk non aditzaren informazio lexikal (aditz printzipala) eta aspektuala zirén emanen sistematikoki aparte (nahiz izán aditz-forma oro har luzeagoak). Herenegun Josu Lavin-ek eta atzo Txopi-k eta Erramun-ek sugeritzen dute ze akaso bilakabide horretatik zerbait gehiago ikasi beharko zen. Eta bai, hala da, asko ikasi ahal da eta asko ikasi beharko genuke ti edozein bilakabide, hemengoa edo edonongoa: zér, nóiz, nóla, zergátik, zéin baldintzetan...

Adibidez, euskaran bertan, forma sintetikoak ez ziren sortukó instantaneoki, ez baitzen pasako goizetik arratsera ti zero konplexitate verbala ki "formas personales sinteticas de extremada complejidad" (ikus hemen). Esan nahi baita ze forma horiek nola edo hala garatu beharko ziren, jarraituz bilakabide bat barrén denbora luzea, zein amaituko zén an forma sintetiko horiek, zeintzuk, diogunez, ez da pensatzekoa ze jaioko ziren sintetiko, baizik zatika eta ondo analitiko (aditza da subsistema linguistiko berezi eta mugatu bat, nola numerikoa, non sintetikotasunak izan ahal dúén paper funtzional bat, bilatuz laburtasun ez-konplexuegia).

Gauza da ze adizki sintetikoak nola "dakartzagu-dakarzkizugu" sortuko zirén ti sintetizazioa on aurreko forma analitikoak: "da kar tza ki zu gu", oinarrizkoagoak. Garai haietan, esaldi bat izan zitekén:

sagar da kar tza ki zu gu

non "sagar" izango litzaké izena (adieraziz zerbait konkretua zein izanen litzakén ha oinarria on esaldia) "da" halako adverbio-erakusle moduko bat, adieraziz horko bertako oraingo presentziá on zerbait edo norbait (edo akaso soilik oraintasuna segun kasua); "kar" litzaké aditza, "(t)za" izan liteké beste adverbio moduko bat, adieraziz nolabaiteko kantitatea; "ki" preposizioa, zein jatorrian ez zen izanen preposizioa (preposizioak oso elementu abstraktuak dira), baizik soilik beste modifikatzaile moduko bat; "zu", zein izango litzakén nola gaurko "zuek" (eta non, akaso, "zu" horrek adieraziko zuén nolabaiteko pluralitatea); eta, azkenik, "gu" sujetua. OVS beraz, zein gero bihur zitekén SOV noiz subjektua, hasierara etorrita, ergatibizatu zen (hasieran euskara ez zen izanen hizkuntza ergatiboa). [872] [>>>]

Trask:(1997): "The participìal formation in "-i" is no longer productive."

Atzoko sarreran mintzo ginen burúz forma perifrastiko berriak zeinen arabera berrantolatu zén euskal aditz-sistema. Zehazki, Mitxelena-k aipatzen zituén euskararen "perfectum" eta "futuro" formen paralelismoa respektu forma latino-romantzeak, adibidez (an "Lengua común y dialectos vascos", 1981)

[Mitxelena, "Lengua común y dialectos vascos", 1981]

Mitxelena-k, beraz, azpimarratzen du ha analogia artén "he de coger" eta "hartuko dut" edo "harturen dut" an futuroa, hala nola ere artén "es venido" (forma zaharra hen "ha venido") edo "est venu" eta "etorri da" an iragan perfektua.

Modu horretan, lortzen ari zirén forma verbal analitikoagoak, non aditz printzipala eta aspektu verbala ateratzen zirén ti multzo sintetikoa (jada aski zamatua), bitárten flexio personal guztiak (nor-nori, nor-nork, nor-nori-nork) eramaten ziren ki bigarren parte perifrastikoa, zein gauzatzen zén an laguntzaile ezberdinak (gutxi) non jada konplexitatea gutxiagotzen baitzen, nahiz oraindik izan potentzialki altua, nola dakigun.

Bide berriek izanen dute euren isla an morfologia, non "-tu" morfemak ordezkatuko dú "-i" morfema noiz sortzen partizipioak:

The participìal formation in "-i" is no longer productive. For many centuries, the function of "-i" has been assumed by a new suffix "-tu". This is of Latin origin: Basque borrowed verbs from Latin in the form of their perfective participles, such as aditu 'hear, understand' < AUDITU and jostatu 'play' < IUXTATU. [Trask, The history of Basque, 1997:213-214]

Gaur egun soilik "-tu" morfema da produktiboa. [871] [>>>]

Mitxelena (1981): "...formas personales sintéticas de extremada complejidad..."

Zioen hemen Gilen-ek:

Ikus zer euskara ekonomikoa zerabilten euskara "arkaikoan" (RS), geroaldian "egin" adierazteko:

bait [badagit] = egingo dut
Bait agindua eta ezertua.
beizut [badegizut] = egingo dizut
Beizut nahi baduzu,
gaur, bihar, etzi, etzilimo, etzikaramu.
dai [dagi] = egingo du
Zaran bat dagianak bi dai.
nai [nagi] = egingo nau
Gaiztoagoak hobea nai.

Ez dakit nik ba zer hobetu dugun azken bost mendeotan.

Hor dauzkagunak dirá orainaldiko formak kin valioa on futuroa, eta bai, konkretuki horiek oso dira laburrak eta sinpleak, zeren, besteak beste, aplikatu dirá kontrakzioak:

b(ad)e(g)izut → beizut

Baina sistema sintetiko zaharra, bere osotasunean hartuta, ez ei zen, Mitxelena-ren hitzetan, batere sinplea, baizik gehiago, sistema konplexu bat, zein joango zen erabiltzen gerota gutxiago aldéz forma perifrastikoak, akaso jarráiki, partzialki bederen, eredu berriak (an "Lengua común y dialectos vascos", 1981)

[Mitxelena, "Lengua común y dialectos vascos", 1981]

Mitxelena mintzo da hor burúz formas personales sinteticas de extremada complejidad, zein joan ziren desagertzen aldéz forma perifrastikoak, edo analitikoak, edo akaso esan beharko genuke analitikoagoak, zeren forma horien laguntzaile guztiek (euren artean "egin" berak) jarraitu zuten izaten ondo sintetikoak.

Bere buruari galdetzen dio Gilen-ek: "Ez dakit nik ba zer hobetu dugun azken bost mendeotan". Akaso muturreko konplexitate horretan bilatu beharko litzake azken arrazoia zergátik hasi zen erabiltzen sistema berri bat, partzialki analitikoa. Antzera nola orain. Zaharrak berri. [870] [>>>]

Formal arruntean ere, zentzuzko kontrakzio-gradu batek arinduko du expresioa

Herenegungo sarreran, Gilen-ek erantzun zion ki Erramun, esanez ze:

Erramun, zure gazte denborako esaldi horretan aplikatzen diren arau fonologikoak universalak dira, hau da, balio dute euskara osorako. Izan ere, edozein euskalki izan liteke hori, are batua ere:

gu etxean geratu gara

gu etxian geatu ga

gu etxi(e)n gatu a

Funtsean, A aurreko E bilakatzea I, eta vokal arteko G eta R jaustea.

Eta atzokoan Txopi-k ere erakusten zigun halako gradazio moduko bat an kontrakzioak on inglesa:

is not it  [kontrakziorik gabe]

isn’t it  [kontrakzio formala]

Eta ondoren elkarrizketetan /i:ni/ [kontrakzio kolokiala]

Eta bai, egoten dira kontrakzio-graduetan bi mutur:

• zero-gradua (gu etxean geratu gara edo is not it), non ahoskera guztiz ajustatzen den ki idazkera, eta non ez den batere kontrakziorik egiten, eta
• gradu maximoa, aski kontextuala, non justu ahoskatzen dirén referentzia foniko minimoak ki uler dadin mezu bat zein aisa ulertuko den an kontextu jakin bat (gu etxi(e)n gatu a edo /i:ni/).

Gauza da ze, ahozko erabilera formal-arruntean (adibidez universitate-klase batean) egon beharko litzaké lekua (eta báda lekua) afinda, noiz nahiago, aplíkatu zentzuzko kontrakzio-graduak. Adibidez:

hoiek eta horiek
eluke eta ez luke
di(r)a eta dira
zitun eta zituen
ekarriko(u)zu eta ekarriko duzu
eiteko eta egiteko
...

Jakina, noiz nahiago eta, beraz, aukeran. [869] [>>>]

Hitzen forma(k) eskaintzean, ondo kontuan hartu beharko litzaké pisu fonikoa ere

Zioen atzo Erramun Gerrikagoitia-k burúz kontrakzioak:

Euscara coloquiala zen lehenago differenteago herri edo auzo batetic bestera zein zen ikasia imitatuz eta calcatuz esaten zutena gure aurretico generationecoac ze nolacoa den gaur egun entzuten den euscara.

Baina ba dira contractione universalac ere esateraco esaten ohi da Euscal Herri guehienean edo guztian beatzi numero contraitua adierazteco bederatzi formala. Nic orain esan eta izquiriatu ohi dut soilic beatzi. ¿Othe litzateque berdin jocatzecoa kin atseden eta bere forma contraitua atsen? Eta kin beste verba asco. Nolanahi desberdin da verba contraitu bat eta phrase contraitua.

Bai, ezberdindu behar dirá, alde batetik, horiek kontrakzioak (edo bestelako laburpenak) zein, nolabait esan, idazten diren, eta bestetik, kontrakzio ez idatziak (zein, hala erabakiz gero, pasa litezke ki idatziak, eta zein izan ahal dirén formalak ere, edo kolokialagoak). Ikus zér genioen an "Diskursoa arintzeko bide guztiz nagusia dirá estruktura burulehenak":

Bestalde, eta osagarriki, ondo egonen da erabil dadín edozein aukera ki laburtu luzera e-bloke sintetikoak, ahal delarik erabilíz hitz laburragoak, laburtuak edo kontraituak. Hortaz:

• Laburragoa dá "radiografia" respektu "erradiografia".
• Laburtutako hitza dá "zine" respektu "zinematografo". 
• Kontrakzio bat dá "abagune" respektu "abadagune", edo "abaune" respektu "abagune".

Orotariko Euskal Hiztegian aurkitu ahal dugú katalogo ederra e-forma lexikal kontraituak, nondik laburrenak beharko lirake baloratu.

Gainera, hizketan, saiatu beharko ginaké fonetikoki errazten gure jarioa, ez soilik hizketa kasualean, baizik formalean ere (hor beste neurri batean, baina hor ere bai, salbuespenak salbuespen), erabiliz "ohiko" kontrazio eta errazpideak, zein datozen ki koipeztatu diskursoa (adibidez, arinduz ohiko "g", "r" edo "d" intervokalikoak). Eta, halako zenbait kontrazio edo errazpide ere idatzira pasa litezke:

daitekeen → daiteken

Edonola ere, ez gaitezen ahaztu ze diskursoa arintzeko bide guztiz nagusia dirá estruktura burulehenak. [Balbula, 2018]

Mintza gaitezen orain burúz lehenengoak, idatziak. Gauza da ze, hitzen forma(k) eskaintzean, ondo kontziente izan beharko ginake gain inportantziá on pisu fonikoa: ez dela berdin 5 silaba edo 4, ezta 4 edo 2; gero etorriko direla atzizkiak, eta atzizki horiek aglutina daitezkela, osatuz konposizio lar pisuak eta soilik nekez erabilgarriak. Horretaz mintzo ginen an "erradiografia" vs "radiografia":

Horrela, jatorrizko hitz konposatu luze bati ("radiografia" 5 silaba) gaineratu diogú beste silaba bat, zeini gehitu behar zaizkión kasu-markak edo, akaso, beste atzizki potentzialki metagarri batzuk, halatan ze multzo osoa batzuetan gertatuko litzaké askiinpraktikablea. [Balbula, 2018]

edota an sarrera titulatzén "Hitz laburrak edota laburtuak: bereziki beharrezkoagoak an sintaxi buruazkena". Hortaz, behar dira aukerak:

"beatzi" (2) eta "bederatzi" (4)

"beitu" (2) eta "begiratu" (4)

"hitzein" (2) eta "hitz egin" (3)

"litzake" (3) eta "litzateke" (4)

"dezaken" (3) eta "dezakeen" (4)

Bai, hitzen forma(k) eskaintzean, ondo kontuan hartu beharko litzaké pisu fonikoa ere. [868] [>>>]

Kontrakzioek bádute paper funtzional bat, eremu formalean ere, zein landu behar den

Zioen atzo Txopi-k:

negar egiten duzu –nire amonak esango zuen - near iten zu- alegia, 7 silaba aurka 3 silaba
negar egiten zenuen- nire amonak esango zuen - near (i)ten zenun- alegia, 8 silaba aurka 4 silaba.

Eta abar luze bat. Nik dut ateratzen ondorio argi bat guzti honetatik:
Noiz hizkuntza bat “zuzen” hitz egiten edo idazten dugun, automatikoki hizkuntza horrek asko galtzen du. Otto Jespersen hizkuntzalari daniarrak argi esan zuen: “Hizkuntza batean oker gramatikal bat egiten den gehien gehienetan, komunikazioan irabazten da”

Esango nuke dela ia maxima taoista bat, “Irabazten duenak galtzen du” edo “Gutxiago da gehiago”, pixkat sakontzen badugu, azalean geratu gabe, egi handiak. Ta hizkuntzetan ere ematen du doala ildo horretatik “Hizkuntza zuzena da hizkuntza traketsa” alegia, ez zuzena. Edo “Hizkuntza ez zuzena da hizkuntza komunikatiboa”, alegia, beharrezkoa den hizkuntza, benetakoa.

Eta bai, kontrakzioak dute bi abantaila handi. Alde batetik informazioaren zama murrizten da. Hau maiz egiten da adibidez informatikan. Bestalde badu bigarren abantaila oso garrantzitsu bat, kargatzen du gutxiago memoria on hiztuna eta entzulea, beraz erlazionatzea esaldiaren alde desberdinak da geyo erraza.

Txopi

Bai, azken buruan, alde fonikoak ere bere pisua du eta landu behar da. Ikus zér genioen an sarrera titulazén "Evoluzio sintaktikoa vs evoluzio fonikoa" noiz genioen ze:

Baina, bestalde, diskursoa gorpuzten da an soinuak eta hitzak zein, nahiz antolatuak an modu sintaktiko efizienteena ere, daukaté gorputz foniko bat, gorputz fisiko bat zein izan ahal dén modu batekoa edo bestekoa (báditu ezaugarri batzuk), eta zein ahoskatu behar den erabiliz esfortzu bat zein izan ahal dén handiagoa edo txikiagoa.
(...)
Edonola ere, báda evoluzio fonikoa bilátuz funtzionalitate handiena kin esfortzu txikiena, halatan ze ceteris paribus (hots, beste guztia berdin izanda), hobe laburrago ezez luzeago. Arazoa dagó an ceteris paribus hori, zein, praktikan, ez den orohar batere argi (soinu zailagoak izan litezké adibidez indartsuagoak, berdin nola hitz luzexeagoak izan litezke adibidez argiagoak) salbu adibidez an hitz funtzionalak, zein izan behar dirén labur, eta an hitz definitiboki luzeak, zein izan beharko lirakén salbuespen. [Balbula, 2019]

Eta mintzatuz burúz hitz funtzionalak, genioen hau (an "Hitz funtzionalak, labur"):

Estruktura da zerbait kualitatiboa, bitarten hitzen luzera da zerbait kuantitatiboa. Ez gutxitan, halere, alde kuantitatiboak izaten ditu ondorio kualitatiboak, eta baita alderantziz ere.

Ildo horretatik, nik bere inportantzia onartzen diot a afera printzipioz kuantitatiboa on hitz-luzera, adibidez an hitz funtzionalak, zeinen luzera izan baitaiteke determinantea per euren erabilera edo ez-erabilera. [Balbula, 2006]

Bai, bi aspektuek (sintaktikoa eta fonikoa) bádute, finean, lotura funtzionalik, oso bereziki an estruktura buruazken eta aglutinatzailea. Eta kontrakzioek bádute hor paper funtzional bat, arinduz gehiegizko pisu fonikoa, koipetuz expresioa, eginez erabilgarri hura zein bestela akaso ez zen izanen hain erabilgarri: hala hitz funtzionaletan, nola aditzetan edo, oro har, hitzetan.

Eta baita eremu formalean ere (kontrakzio batzuk izan beharko liraké kontrakzio formalagoak, (ia) beti egitekoak, eta beste batzuk kolokialagoak). Baina, betiko moduan, hori guztia landu behar da, zeren, nola genioen an "Euskara estandarrak ez ditu asebetetzen, ezta urrutitik ere, ez behar landuagoak, ezta behar kolokialagoak ere":

3. euskara batu estandarrean ez dira landu kontrakzioak eta bestelako errazpideak (segun egoera pragmatikoa), zein diren beste aukera ondo erabilgarri bat afin aukeran koipeztatu engranajeak e-jarduera estandarra: kontuan hartu ze, zenbat eta motor sintaktiko gutxiago potentea izan (zenbat eta sintaxi buruazkenagoa izan), hainbatenago beharko dirá kontrakzioak eta errazpideak afin, ahal den neurrian, goxatu jarduera eta, zertxobait bada ere, zabaldu estuasunak. [Balbula. 2018]

Horixe. [867] [>>>]