Baliabide sintaktiko prepositiboak alde-handiz dirá baliabide efiziente-potente-eraginkorrenak

Txopik zioen atzo:

Argi dago ze preposizioak esaldi luzeetan dira abantaila itzela. An esaldi motz, erraz eta ezagunak ez dago hainbesteko alderik, aldiz an esaldi luze ta korapilatsuak, aldea da ikaragarria. Eta ertainetan ere bai.

Baliabide sintaktiko prepositiboak alde-handiz dirá tresna efiziente-potente-eraginkorrenak noiz aurkézten informazio berria (hots, benetako informazioa), akaso konplexua eta detailez betea, akaso sorpresiboa edo bereziki expresiboa, eta euren efektua dá etengabekoa (ikus [962]), hala kolokialean nola zainduan. [1034] [>>>]

Preposizioekin, '-a' determinatzaileak ondo egiten dú bere lan determinatzailea

Zioen Txopi-k atzo: 

Sintagma luzatzean "a" determinatzaileak du galtzen indarra:

- El pájaro se posó sobre el tejado de arcilla blanda y roja de los acantilados de la playa de Bakio".

Txopi-k eskaintzen digú esaldi ondo sugerentea, non agertzen zaigún txori bat zein ez den pausatu an edozein leku, baizik an leku arras konkretua zatio bere ezaugarri ondo gozagarriak. Hain zuzen ere, txoria pausatu dá gain teilatu bat zein den egina kin buztingorri biguna, halan-ze, puntu horretaraino, esaldi-zati horrek sugeritzen digú zoru erosoa, gustagarria, gustosoa, abegikorra. 

Alta, ez dira hor gozoak amaitzen zeren buztin aurrena-bigun eta soilik-gero-gorri hori, ez da edonongoa, ezezaguna, baizik sortua eta hazia an itsas amildegiak on hondarta bat, a hondartzá on Bakio, nondik ia ailegatzen zaizkigún itsasoaren oihartzun, zapore eta usain guztiak. Teilatu hori ez da ez, edozein leku, eta esaldi horrek eskutik eramaten gaitú gáindi sensazio horiek eskér bere estruktura progresiboa, non detaileak doazkigún agertzen an modu koherente-interpretagarria, sugerentea, evokagarria.

Aukera litezke tresna prepositibo diferenteak ki eman originaleko erlazio horiek, nola "on" ("o" erakusle zaharra "-n" an genitiboa) edo "e" marka genitibo zaharra, zek orobat funtziona leiketé nola erlazionatzaile orokor hutsak:   

Txoria zén pausatu gain teilatua on buztin biguna eta gorria ti itsaslabarrak on Bakioko hondartza.

Txoria zén pausatu gain teilatua e buztin biguna eta gorria ti itsaslabarrak e Bakioko hondartza.

Preposizioekin, "-a" determinatzailea ondo egiten dú bere lan determinatzailea. [1033] [>>>]

'-a' artikulu determinatuak ondo funtzionatzen du kin preposizioak

Txopi-k galdetú atzo:

¿Zein edo nolakoa izango zen artikulo determinatua kin preposizioak?

"-a" artikulu determinatuak ondo funtzionatzen du kin preposizioak, halan ze, oro har, ez du erakusten arazorik. Adibidez an:

Txoria kokatu zén gain teilatua.

non "teilatua" dén teilatu konkretu bat, determinatua. Beste adibide bat:

Etorri zen kin txoria zein kokatu zen gain teilatua.

non "txoria" dén justuki hura "zein kokatu zen gain teilatua". Pluraletan ere, berdin ondo joaten da:

Txoriak kokatu zirén gain teilatuak.

non "teilatuak" dirén teilatu konkretu batzuk. Edo:

Etorri zen kin txoriak zein kokatu ziren gain teilatuak.

non "txoriak" dirén justuki haiek "zein kokatu ziren gain teilatuak". Egoki iritziz gero, areagotu liteke determinazioa kin "artikulu-erakusle" bat:

Txoria kokatu zen gain teilatuori zein esan nizun atzo.

edota bidéz zehaztaile bat nola "justuki", "zehazki", "preseski" edo "propioki":

Txoria kokatu zén justuki gain teilatua zein esan nizun atzo.

Txoria kokatu zén justuki gain teilatuori zein esan nizun atzo.

Indeterminazioa ere, oro har, adierazi ahal da bidéz ohiko bideak ("bat", "zenbait", "-ren bat", "edozein",...):

Txoria kokatu zén gain teilatu bat.

Txoria kokatu zen gain teilatu batzuk zein ziren oso politak.

Ikus ere a sarrera titulatzén "Prozesua dá orokorra eta partikularra ere", non genioén: 

Genioen an aurreko sarrera bat, jarráiki Euskaltzaindia, ze baliabide prepositiboen funtzio diskursibo nagusiak zirén: funtzio artikulatzailea afin evitatu velcro-efektu nahasgarriak, eta funtzio iragarlea afin efizienteki estrukturatu diskursoa, irabaziz potentzia eta eraginkortasuna.

Marko funtzional horren barruan, batzuetan diskursiboki komenigarria izan daiteke erabiltzea "a" baliabide burulehena afin aurkeztu sintagma absolutibo bat, baina ez dirudi halakorik behar denik noiz sintagma absolutiboa doa barrú beste sintagma prepositibo bat, demagun, inesiboa (nola plantéatu Josu Lavin-ek an aurreko sarrera):

an etxea zein esan nizun
an herriak eze ez dute argindarrik

Esan nahi baita ze ez dute ematen beharrezkoak forma astunagoak nola:

an a etcheac = etcheetan

Ez, nahikoa da:

an etxeak zein...
ki etxeak zein...
on etxeak zein...
gain etxeak zein...
burúz etxeak zein...
...

Esan nahi baita ze, orohar, "-a" artikuluak ondo egin ohi du bere lan determinatzailea noiz joán barnén sintagma prepositibo bat. [1032] [>>>]

Leizarraga (1571): 'Eliçá ezten eliça'

Mintzo ginen atzo burúz azentuak on Leizarraga, aipatuz Schuchardt-en lana ("Introducción a las obras de Leizarraga", 1986:69 [1900, alemanezko originala]), eta orain gure asmoa dá hastea egiten repaso txiki bat gain erabilerak zein Schuchardt-ek aipátu an bere lan hori. Has gaitezen ikúsiz Schuchardt-ek zehaztutako lehenengo erabilera, non azentuatuko litzakén izen baten "-a" epentetikoa (izenak berez dakarrena) noiz gehitzen zaión "-a" artikulu determinatua ("-á" = "-a + -a"), bitárten ez duén azentuatzen "-a" epentetiko indeterminatua ("Eliçá ezten eliça"):

Kasu horietan, Leizarraga erabiltzen ari da azentua nahín ezberdindu izen determinatuak (kin azentua) ti euren versio indeterminatuak (gabén azentua). [1031] [>>>]

Schuchardt (1900) burúz Leizarragaren azentu akutua: '..., tiene que indicar la vocal más fuertemente acentuada de la palabra'

Gogoratzen genuen atzo ze:

Azentuak aspalditik erabili dira euskaraz (ikus adibidez Leizarraga), eta gaur egun ere izan daitezke ondo erabilgarriak afin desanbiguatu edo sinpleki lagundu deskodifikatzen textua arinago. Balbula, 2019]

aipatuz hor Leizarraga; baina, zér dakigu burúz erabilera azentuala on Leizarraga? Nóla erabiltzen zituen Leizarraga-k azentuak? Ikus daigun Hugo Schuchardt hizkuntzalariak zér dioskun an bere "Introducción a las obras de Leizarraga" (1986:68 [1900, alemanezko originala]):

Beraz, eta hasteko, Leizarraga-ren azentu-mota litzaké azentu tonikoa, erákutsiz, noiz azentu hori agertzen den, "...la vocal más fuertemente acentuada de la palabra", esan nahi baita vokal tonikoa.

Baina gaurko egunen azentuak baita izan litezké sinpleki diakritikoak, erakusleak, ez-derrigor-tonikoak, zeinen helburua izanen litzakén justuki desanbiguatzea edo laguntzea intérpretatzen (irakurtzen edo intonatzen) textua. Gogora daigun aurreko sarrerako adibidea ganik Axular:

Lehenbicico athea eta portale principala, da beguietaco vista. Visus. [Axular, Guero, 1643]

zein, genioenez, idatzi litekén erabiliz azentu diakritiko bat (ordeztuz koma), argiki erakutsiz zéin den esaldiko estruktura informatiboa (azentu horiek izanen liraké beti ere optatiboak):

Lehenbicico athea eta portale principala dá beguietaco vista. Visus.

Gero, ha intonazio konkretua (non sartuko genituzkén aukerako pausak (ikus [257]), aukerako enfasiak (ikus [290]), aukerako intonazio zintzilikatzaileak (ikus [741]) dá gelditzen eskú hiztuna. [1030] [>>>]

Komak eta... azentuak

Genióen hemen ze hala komek nola koma garaiek gehiago sugeritzen dute pausa zeinda jarraitutasun fluitua:

Atzo azpimarratzen genuen nóla helburu diferenteek eskatu ohi dituzté soluziobide diferenteak ere, eta nóla gaur egungo puntuazioak ez luken bilatu behar sinpleki leuntzea zurruntasun buruazkena (horretarako zatítuz diskursoa an adreilu ez-horregatik gutxiago buruazkenak), baizik, kontrara, saiatu beharko litzakela bidératzen fluitate burulehena, argiki markátuz aurrerabideak nondik irakurketa ibil dadin seguru eta gustoso.

Zentzu horretan, iruditzen zaigu ze hala komek nola koma garaiek gehiago sugeritzen duté pausa ezenez jarraitutasun fluitua, eta, esan dugunez, ez da hori gure helburua. Hortaz, ez bata ez bestea ez lirake biderik egokienak afin provókatu irakurketa fluitu-gozotsuena, are gutxiago noiz existitzen den puntuazio bat gutxio agresiboa eta gutxio zatitzailea nola den azentua, zein den mekanismo ondo gardenagoa, ondo erabilgarriagoa, ondo orokorragoa, ondo erosoagoa, ondo fluituagoa, eta ondo egokiagoa

eta hemen ze azentuak ez lirake izan behar soilik desanbiguatzaileak, baizik laguntzaile hutsak ere:

Azentuen erabilera optatibo hori, bestalde, ez litzake egon behar baldintzatua ki existitu anbiguetate sintaktiko-interpretatiboa. Esan nahi baita ze, askotan, nahiz teknikoki ez existitu halako anbiguetaterik, arinago interpretatuko dugu textua baldin erábili azentu bat, ez afin desanbiguatu, baizik, sinpleki, nahizik lagundu deskodetzen textua azkarrago eta aisago.

eta azkenik hemen jartzen genuén adibide hau:

Axular-ek idatzi zuén ondoko esladia an bere "Guero" (1643):

Lehenbicico athea eta portale principala, da beguietaco vista. Visus. [Axular, XLI]

zein orobat idatzi litekén erabilíz azentu bat gain aditza:

Lehenbicico athea eta portale principala dá beguietaco vista. Visus.

hala eginez irakurketa akaso fluituagoa.

Azentuak aspalditik erabili dira euskaraz (ikus adibidez Leizarraga), eta gaur egun ere izan daitezké ondo erabilgarriak afin desánbiguatu edo sinpleki lagúndu deskodifikatzen textua arinago.

Bai, orohar, puntuazioa erabiltzen dugu asmóz desanbiguatu edo sinpleki lagundu deskodifikatzen textua arinago. Eta hor, euskaran, azentuek bádute zeregin bat, zein, jakina, landu behar den. [1029] [>>>]

Txopi: 'Karramarroen antzera, atzeraka goaz.'

Herenegun, Txopi-k zioén:

450 urte dira pasa ta dugu idazten okerrago. Karramarroen antzera, atzeraka goaz.  

Bitxia da, baina, bai, dudagabe, hala da. Gai horretaz, gogora ditzagun adibidez ondorengo hitzak ganik Koldo Zuazo (an sarrera titulatzén Antton Elosegi: "...lehio bat irekitzen zitzaion euskarari...mundu berri batean sartzen zen euskara..."):

Halako ikuskera-talka batez ari zen Koldo Zuazo noiz zioskun ze (ikus hemen):

Ikuskera talka bat ere bazegoen oinarrian, Zuazok azaldu duenez. «Euskara batua egiten hasi zenean, XVI. eta XVII. mendeetako literatura lapurtarrarenganako lilura zegoen. Hori zeukaten euskara jasotzat». Batik bat Bilbo inguruan zabaldu zen joera hori. «Lilura horren ondorioz, antzinako hainbat hitz eta egitura berpiztu ziren». Zuazoren arabera, hala ere, gaindituta dago hori, «oso baztertuta». [Koldo Zuazo, erantzunez ki Garikoitz Goikoetxea an "Batuaren arantzak", Berria, 2018-9-30]

Bistan denez, ezbidea ez da soilik gertatu an esparru juridikoa.

Bai, euskal diskursoa atzeraka joan da, nabarmenki, jarraitúz euskararen desbideak, ordezta joán aurrerantza, askoz aurrerantzago, nola behar duen, jarraituz bere garabide propioak. [1028] [>>>]

Erlatibo restriktiboak, sistematikoki gabén koma (explikatiboak kin koma)

Zioen herenegun Gilen-ek respektu ondorengo koma:

Blessed are those servants, whom the Lord when he cometh shall find watching: verily I say unto you, that he shall gird himself, and make them to sit down to meat, and will come forth and serve them. 

edo respektu ondorengoa ere:

zein ager daitezken artén aurrekari erlatibo bat eta bere anafora restriktiboa:

Pausa prosodikoa markatzen du koma horrek, hau da, aurretik gorako intonazioa dakarren eten ' koma baino laburragoa. Bestelako signorik egon ez eta koma erabiltzen ohi zen, hala euskaraz nola beste hizkuntza batzuetan. Dakigunez, noizbait apostrofoa proposatu da eginkizun horretarako. Gaur egun, koma kentzen da maiz.

Ikus 21. mendeko King Jamesa:

Blessed are those servants whom the lord, when he cometh, shall find watching. Verily I say unto you, that he shall gird himself and make them to sit down to meat, and will come forth and serve them.

[Gilen]

Bai, koma horrek markatu nahiko luké pausa prosodiko bat, eten foniko bat, zeinen aurrean, aurrekari erlatiboak ("zerbitzari hek" edo "those servants") izanen lukén gorako intonazioa, iragarriz jarraipen bat.

Edonola ere, perpaus erlatibo restriktiboak modu ezberdinetan intonatu ahal dira: eten fonikoa eginda eta egiteke ere, modu enfatikoagoan edo modu lauean ere,... eta, kasu guztietan, oso komenigarria da hasieratik argi geldi dadin nóla perpaus erlatibo horren intonazioa, edozein izanda ere, izan behar dén restriktiboa. Horrela, gaur egun, inglesez edo gaztelaniaz adibidez, perpaus erlatibo restriktiboak idazten dirá sistematikoki gabén koma (eta explikatiboak kin koma). [1027] [>>>]

Zorionez, inglesaren puntuazioa garatuz joan da

Josu Lavin-ek, atzo, zioskún ondorengoa gain koma hori zein Leizarraga-k jarri zuén an atzoko textua (1571), komentario horretan emanéz pasarte beraren 1611ko inglesezko versioa zein agértzen an Bibliaren itzulpena ganik King James:

Dohatsu dirade cerbitzari hec, cein dathorrenean nabussiac eridenen baititu iratzarriac: eguiaz diotsuet guerricaturen dela bera, eta mahainean iar eraciren dituela, eta aitzinaraturic cerbitzaturen dituela.

Blessed are those seruants, whom the Lord when he commeth, shall find watching: Uerily, I say vnto you, That he shall girde himselfe, and make them to sit downe to meate, and will come foorth and serue them.

Comma hori King James Versionean ere ikusten ahal dugu. [Josu Lavin]

Wikipedia-n aurkitu ahal dugú ondoko informazioa gain hori Bibliá on King James (1611): 

Gauza da ze 1611 urtean inglesaren puntuazioa ez zen hain garatua nola dén orain (puntuazioa baitá, aurren-aurrena, erraminta bat afin efizienteki intérpretatu textuak), halan-ze, Josu-k dioskunez, 1611 versio horretan inglesez ere agertzen zaigú ber koma zein 40 urte lehenago agertua baitzen an Bibliá on Leizarraga (1571). Baina, zorionez, inglesaren puntuazioa garatuz joan da, eta egun, Gilen-ek zioenez, irakurri ahal dugú ondorengo versio gaurkotua on Biblia hori (1982, "New King James Version"):

non, ikusten denez, desagertu egin da aipatutako koma. [1026] [>>>]

Idazle zaharretan, komen erabilera ez da hain argia

Nola genioen an sarrera titulatzén:

• 'zein' erlatibo explikatiboak, kin koma; restriktiboak, gabé koma

egungo puntuazioan oso lagungarria litzaké baldin koma batek adieraziko baligú, zuzenenan eta dudagabe, noláko perpaus erlatiboa irakurtzen ari garen: explikatiboa ala restriktiboa. 

Idazle zaharretan, ordea, komen erabilera ez da hain argia, halan-ze batzuetan topatuko ditugu "zein" erlatibo argiki restriktiboak kin koma kokátua artén aurrekaria eta anafora (adibideá ganik Leizarraga, an "Iesus Krist Gure Iaunaren Testamentu Berria", 1571):

Perpaus erlatiboa ez da horregatik gutxiago restriktiboa. [1025] [>>>]

Beriain (1621): '"...adicera ematen digu cuerda ayec ceñes..."

Bide batez, eta apróbetxatuz atzo aipatutako paragrafoa, komenta daigun ze zati horrexetan agertzen dá honako textu-zatia: "...adicera ematen digu cuerda ayec ceñes...":

non ez den gordetzen komunztadura artén aditza eta objektu plural bat. Puntu horretaz mintzo ginén adibidez an sarrera titúlatzen:

• J.L. Ormaetxea (2006): "...ez da oraingo ezaugarri bat, aspaldikoa baizik."

[1024] [>>>]

Beriain (1621): '...cuerda ayec ceñes...'

Aurreko sarreran komentatu dugú adibide bat non Urtzi Reguero-k, noiz interpretatzen Beriainen liburua déitzen "Trataçenda nola ençun vearden Meza" (1621), ez zuen koma bat gehitzen artén aurrekari bat eta bere anafora erlatiboa. Ikustagun beste kasu bat:

zein den gelditu honela an "Goi -nafarrera arkaiko eta  zaharra: azterketa eta testuak" (2017):

 

Hor ere, mintzo gara gain cuerda ayec berberak ceñes Orzegun Sanduan... [1023] [>>>]

Bádira kasuak non Urtzi Reguerok ez dun jartzen komarik

Ikusi ditugu, azken sarreretan, zenbait adibide non Urtzi Reguero hizkuntzalariak jarri dú koma bat artén aurrekari erlatibo bat eta bere anafora erlatiboa (ikusitako adibideotan, "zein" eta "non") noiz-eta Beriainen jatorrizko versioan ez zen komarik. Bádira kasuak, ordea, non ez den gehitu halako komarik. Ikustagun kasu horietako bat ("Trataçenda nola ençun vearden Meza", 1621):

zein utzi baita nola zegoen ("Goi -nafarrera arkaiko eta  zaharra: azterketa eta testuak", 2017): 

Hor, Urtzi Reguero-k onartzen dú ze horko "obia" dá justuki hobi hori non orci içandu baycen gure iauna munduaren salvaçailea. Oso ezberdina da, adibidez, beste kasu hau:

zein gelditu dén honela:

Hor, koma jarrita, ez da onartzen ari ze horko "veloa" dá ber veloa ceñes soldadoec... Hor, soilik da velo bat, izan ere velo batez soldadoec... [1022] [>>>]

Explikatiboa vs restriktiboa: sintaktikoki eta interpretazionalki oso ezberdinak

Herenegun eta atzo jasotzen genuén ondorengo paragrafoa, non komentatzen genuén lehenengo perpaus erlatiboa ("... cinta ceñes..."), baina báda bigarren bat markatua kin kolore horia ("... pilare batean, non..."):

zeinda Urtzi Reguero-ren interpretazioan bihurtzen zén "... pilare batean, non...":

hola emanéz interpretazio explikatiboa ki perpaus bat zein, komarik gabe, akaso hobeki interpreta litekén restriktiboki. Esan nahi baita ze perpaus explikatiboek eskaintzen dizkigute azalpen gehigarri bezain kengarriak, zein, hortaz, ez diren oinarrizkoak an textua. Ikus nóla geldituko litzakén gure esaldia baldin kéndu azken perpaus erlatiboa (interpretatua nola explikatiboa):

Onec adicera ematen draugu nola Christo gure iauna lotu çuten cuerdes pilare batean.

Horrela, zinta horrek soilik gogoratuko liguke nóla Christo gure iauna lotu çuten cuerdes pilare batean, nahiz gero azaldú beste zeozer zein kendu liteken zeren ez litzakén parte fundamentala on esaldia ("non açotatu bayçuten crueldade andiarequi"). Aldiz, baldin jarríko bagenú (interptretatuz perpaus restriktiboa):

Onec adicera ematen draugu nola Christo gure iauna lotu çuten cuerdes pilare batean non açotatu bayçuten crueldade andiarequi.

orain, zinta horrek gogoratuko liguké ez soilik nóla Christo gure iauna lotu çuten cuerdes pilare batean, baizik-ere nóla Christo gure iauna lotu çuten cuerdes pilare batean non açotatu bayçuten crueldade andiarequi, non azken perpaus restriktibo hori ezin den desagertarazi gabén galdu parte fundamental bát on hóri zein zintak gogoratzen duen. [1021] [>>>]

Ez dugu ulertzen

Ez dugu ulertzen zergátik adibidez an atzoko paragrafoa:

gorde da jatorrizko "arcen", zein baita "hartzen", eta ez da gorde Beriain-en "... cinta..." izendapen komuna, kin minuskula, zeinen ordez Urtzi Reguero-k jarri digú "...'cinta'...", kin kakotxak (zein legokiokén ki originaleko ustezko "... Cinta..." bat, kin maiuskula), zein izango litzakén izendapen propioagoa respektu Beriain-en originaleko "... cinta...". Interpretazio horrek suposatuko luké Beirain-en errore bat (minuskula komuna ordezta maiuskula propioagoa), eta holaxe zehaztu beharko litzake, errore moduan. Ez da zehaztu, ordea.

Eta ez dugu ulertzen nóla gorde den, adibidez, jatorrizko "ercicen", zein litzakén "hertsitzen", eta ez da orobat gordé "Guero arcen du cinta ceñes ercicen...", zein den erabakiorra finez (finez-eta, finezta, finéz, finen) ondo interpretatu sintaxia eta textua. Aldaketa sintaktikoki eta interpretazionalki kruzial hori ez da zehaztu ere egin, ordea.

Textu hori irakurririk an Urtzi Reguero-ren "Goi -nafarrera arkaiko eta  zaharra: azterketa eta testuak" (tesi zuzendua ganik Ricardo Gómez), ikusten dugú izendapen propio bat, eta perpaus erlatibo explikatibo bat, noiz, originala irakurrita, soilik ikusten dugún izendapen komun bat eta perpaus erlatibo restriktibo bat.

Ez dugu ulertzen. [1020] [>>>]

"Guero arcendu cinta ceñes..." vs "Guero arcen du 'cinta', ceñes...

Jarraituz kin atzoko gaia, irakurtzen dugu an Beriain-en "Trataçenda nola ençun vearden Meza" (1621):

non "cinta" (agertzen zaigú minuskulaz idatzia) dá izen komuna zeinen karakterizazioa egiten den an bere ondorengo perpaus erlatibo restriktiboa ("...cinta ceñes ercicen baytu guerria"). Horren lekuan, hauxe irakurtzen dugu ondorengoa an tesi doktorala on Urtzi Reguero, titúlatzen "Goi -nafarrera arkaiko eta  zaharra: azterketa eta testuak" (zuzendua ganik Ricardo Gómez):

Hor agertzen zaigu "... 'cinta'...", kakotxen artean, nola bailitzan izendapen propioa (autoreak hola adierazi ditú transkripzio bereko beste izendapen propio batzuk, nola adibidez jatorrizko "...Amitoa...", zein bihurtu dén "...'amitoa'...", kakotxak dituela). Baina, zertárako, zergátik jarri hor kakotxak? Zeren horrela, izendapen propioa izanki, izen horrek ez du behar inolako karakterizaziorik, eta, orain bai, bihurtu ahal dá explikatibo hóri zein jatorrian askoz hobeki explikatzen zén nola restriktibo. [1019] [>>>]   

Urtzi Reguero: 'Nik tesian testu zahar baten interpretazioa egin nuen.'

Atzo, plazer handiz, jasotzen genuén ondorengo mezua ganik Urtzi Reguero, zeintan erantzuten zuén ki galdera zein agertzen an ondorengo titulua (sarrera):

• Zergátik aldatzen duté puntuazio originala?

Esan nahi baita: Zergátik aldatu puntuazio originala on textu zahar bat an tesi bat zein, printzipioz, dagoen zuzendua ki ikertzaileak? Urtziren erantzuna dá hau:

Edizio kritiko bat delako, ez edizio paleografikoa.

Edizio kritiko batean filologoak bere interpretazioa egiten du. Nik tesian testu zahar baten interpretazioa egin nuen.

Aurrenik, eskerrak eman nahi dizkiogu ki Urtzi Reguero zatio bere erantzuna: horrela erakusten ari da jarrera zientifiko bat zein faltan botatzen dén artén gure hizkuntzalari boteretsu-influienteenak.

Bigarrenik, eta joaz harira, edozein ikertzaileri (eta zehazkiago niri) oso ondo irudituko zaio ze beste ikertzaile batek eskain dezán bere interpretazio personala on edozein textu (horretarako gaude zientzian), baina baldintza batekin: beti ere lanean bertan utzíz bidea ki rekuperatu jatorrizko textua.

Esan nahi baita ze edizioan bertan oso argi eta ondo eskura gelditu beharko liraké aldaketak, zehazki emanak eta explizituki jasoak an  zure tesia, banan banan, horrela denok izan daigun aukerá on ezagutu zértan den zure interpretazioa, eta hala valoratu ahal izan zure aportazioa.

Areago noiz, diozunez... ("Goi -nafarrera arkaiko eta  zaharra: azterketa eta testuak", 2017:372):

Beriain-en liburuaren edizioa zaindua da, beraz, eta arrazoi gehiagorekin, zeozer aldatzen bada, gelditu beharko litzaké ondo zehaztuta. Bestela gelditzen dá nahasgarri. [1018] [>>>]

'nahin...' prepositiboa eta '...nahiean' postpositiboa (desanbiguatuz diskursoa)

Aurreko sarreran genúen konsideratzen "nahin..." baliabide prepositiboa, zein, genioenez, ez dén baizik emaitza ti aurrératu "...nahi(ea)n" postpositiboa:

Sarrera honetan soilik nahiko genuke esan ze "nahin..." forma laburtu hori oso egokia dateke finéz forma prepositiboa ez dadin izan justuki ber forma postpositiboa, hola zuzenean desanbiguatuz diskursoa (ikus [617]).

Bide horretatik zihoaztén adibidez "bitarten..." prepositiboa respektu "...bitartean" postpositiboa, edo "arten..." respektu "...artean" (desánbiguatuz aldaera pre eta postpositiboa).

Ikus ere sarrera erlazionatu hauek:

• ezen, baizen, zeren, arren, ... bitarten, arten ...

• "-ki", "-kiden > -kin", "-kizun" >>>> "ki...", "kin...", "kizun..."

• "merexian (eta)...." = "beharrean (eta)..." = "ordez (eta)..."

[1017] [>>>]

'nahin...'

Azken sarreretan aipatu ditugu zenbait erabilerá on "nahiz...", hala nola ere beste estruktura prepositibo batzuk nola dirén adibidez "nahizik..." edo "esperantzaz...", zeini orain gehituko diegún "nahin...", zein dén dislokamendu prepositiboa on "...nahi(ea)n":

Bistan denez, "nahin..." erabili dá kin aditz ez-jokatua edo jokatua. [1016] [>>>]

'ikas dezan nahiz' (OEH), nondik: 'nahiz(-eta) ikas dezan' (OEH), eta berdin kin aditz ez-jokatuak ('Hori ikasi nahiz' → 'Nahiz(-eta) ikasi hori')

Atzoko sarreran genuén ikusten ondorengo adibidea:

... ikas dezan nahiz [OEH]

an OEHko sarrera hau:

bitárten herenegungo sarreran genuén ikusten beste ordenamendu hau:

Nahiz-eta ikas dezan,...

zein orobat ikusi ahal dén an OEH:

non jada gramatikaldu da estruktura final bat, aurreratuz "nahiz" postposizioa. Antzekoa gertatu ohi da kin erabilera ez-jokatuak, non pasatu ahal dén tika:

objetua + aditz ez-jokatua + nahiz

dara:

nahiz + aditz ez-jokatua + objetua

esan nahi baita:

"Hori ikasi nahiz" → "Nahiz ikasi hori"

non azken ordena hori izan ahal dén finala, nahiz gehienetan dén konzesiboa (ikus ere sarrera hau). [1015] [>>>]

'nahiz...' = 'queriendo...' (OEH), nondik: 'nahiz...' finala, eta 'nahiz...' konzesiboa

Mintzo ginén atzo gain "nahiz eta" finala, eta gaur aipatu nahi dugú OEHko beste sarrera bat, non aski gardenki ikus daiteken zéin den erabilera final horren jatorri evolutiboa, abiatuz ti "nahiz... = queriendo...":

Jatorri garden horretaz mintzo ginén hemen ere, non saiatu ginén antzematen nóla sor zitekén erabilera konzesiboa:

Aurreko sarreretan genioen ze "ustez + partizipioa + objetua" estruktura hori sortu dá aurreratuz edo dislokatuz aurrerantza hala nexu estrukturala ("ustez") nola-ere aditza (partizipioa) respektu euren osagarriak. Hori da justuki ber sorrera zein suposatu behar zaion ki estrukturá "nahiz + partizipioa + objetua", non pensatzekoa da ze, hasieran, "nahiz" horren signifikatza izanen zén "nahi izanez" an kokaera buruazkena, nola gaur ere den:

Hori egin nahiz, bestea eragin zuen. = Hori egin nahi zuelarik, bestea eragin zuen.

eta gero hartuko zuén esanahi kontzesiboa an kokaera burulehena, behin dislokazioa eginda:

Nahiz hori egin, bestea eragin zuen. = Hori egin nahi zuelarik ere, bestea eragin zuen.

edo:

Nahiz-eta egin hori, eragin zuen bestea.
Nahiz egin hori, eragin zuen bestea.

Hemen ere, berdin nola an "ustez...", bádaude aldaerak kin "-(e)la" edo "-(e)n",...

Eta holaxe garatzen dira sintaxiak. [1014] [>>>]

'nahiz eta...' finala an OEH

Sarrera honetan genuén irakurtzen "nahiz..." final bat zeini, justuki jarraian, gehitzen zitzaion aditz-forma ez-jokatu bat (zehazki, aditz-partizipioa), osatuz "nahiz evitatu...". Ikustagun zér dioen Orotariko Euskal Hiztegia-k gain "nahiz eta..." finala: 

Hor agertzen dirá "nahiz eta" eta "nahizik eta", biak ere finalak, non

• "eta" indartzailea dá aukera bat zein erabil litekén edo ez, eta non
  

• aukeran ere daukagún aditz-forma ez-jokatua (adibidez, justu ondórenda "nahiz" edo "nahizik", sortuz "nahiz evitatu..." edo "nahizik evitatu...").

Dirá estruktura konkretuak, eta dá mekanismo bat. [1013] [>>>]

'nahiz(-eta)...', 'ustez(-eta)...', 'esperantzaz(-eta)...', 'nahizik(-eta)...', 'beldurrez(-eta)...',..., 'asmoz(-eta)...', 'helburuz(-eta)...',...

Herenegungo sarreraren harira, gogoratu nahiko genuké ondorengo sarrera hau ere:

• Zerrendatzén zenbait sarrera buruz zenbait estruktura burulehen

non, tituluak dioenez, genúen zerrendatzen zenbait egitura zein ziren interkonektatuak ganik ber mekanismo sortzailea, eta zeinen artean aurkitzen genituen adibidez:

• "nahiz(-eta)...", "ustez(-eta)...", "esperantzaz(-eta)...", "nahizik(-eta)...", "beldurrez(-eta)...",...

non, mekanismo bera erabilita, sortzen zaizkigún, adibidez:

•  "asmoz(-eta)...", "helburuz(-eta)...",...

Berdin-berdin ere, naturaltasun osoz. [1012] [>>>]

Hortaz, galdera egina dago

Atzo (herenegungo sarreran) Gilen-ek sugeritzen zuén galdera hau:

Jesus, ezer baino lehen agian galdetu beharko zenioke Josuri ea paper horiek nahi dituen donatu edo saldu. Badaezpada, diot. [Gilen]

zeini Josu Lavin-ek erantzún:

Anhitz esquer, Gilen. [Josu Lavin]

Hortaz, galdera egina dago. [1011] [>>>]

Montevideoko prensa (1842): "... nahis evitatu..." finala (ez konzesiboa)

Alberto Irigoyen eta Xabier Irujo ikertzaileek ezagutarazi berri duté (an bloga deitzén euskalkultura.eus) ondorengo textua, ustez Amerikako prensako euskal textu zaharrena (oraino):

Textu interesgarri hori aurkitu duté an Montevideko egunkaria deitzén "Le messager Français" (1842ko irailaren 4a), eta bere transkripzioa, dioskuenez, litzaké hau:

Hor, bereziki nabarmendu nahiko genuke nóla autoreak, normaltasun osoz, dún erabiltzen ha estruktura finala "nahíz evitatu...", zein, berriro azpimarratu daigun, ez den konzesiboa, baizik finala, antzekoa nola "nahizik evitatu..." zeintaz jada mintzatu ginen an ondorengo sarrerak:

• "nahiz + partizipioa + objektua" sortu da tikan mekanismo berbera zein "ustez + partizipioa + objektua"

• "nahizik-eta gorde..." = "...gorde nahizik"

• Modu guztietako nexu subordinatzaile burulehenak + partizipioa

Holako "nahíz evitatu..." final hori idatzi liteké kin azentua ("nahíz evitatu...") bitárten bere kide konzesiboa idatzi liteké gabén azenturik ("nahíz evitatu...") xedé idatzian bi estruktura horiek geldi litezén ondo desanbiguatuak, hola erráztuz irakurketa eta intonazio egokia. [1010] [>>>]

Espero dezagun ze hau guztia buka dadín nola bukatu behar den

Josu Lavin-ek zioen atzo:

Berarequin duela guti, uztailean, egon naicen arren, ez dut uste niri dagoquidanic idaztea. [Josu Lavin]

Suposatzen dut ze, teknikoki, kontua izango litzaké donazio bat, donazio bat zein Josu Lavin-ek egingo lioken ki erakunde ofiziala deitzén Euskaltzaindia asmóz-eta erakunde horrek babéstu Josu-k donatutako paperak eta liburuak ganik Krutwig, zeintzuk, gainera, geldituko lirakén denen esku.

Horretarako bi parteak egon beharko liraké interesatuak (Josu, esaten zigunez, bádago, eta Euskaltzaindiari suposatzen zaio interesa), eta irrelevantea iruditzen zait nók hartu donaziorako iniziatiba. Nire ustetan, antzera izan liteké Josu-rena nola Euskaltzaindia-rena.

Edonola ere, nire partetik, eta mintzo naiz nola irakurle potentzialki interesatua, idatziko diot e-mail bat ki Pruden Gartzia (zein, dakigunez, dá zuzendaria on Euskaltzaindiko biblioteka eta artxiboa) afin berak ezagutu dezan nóla paper horietan aurkitzen dén Krutwig-en lan saritua gain euskal aditza (zein nik eskatu nion gabén fortunarik), hala nola beste idazlan inedito batzuk; eta nóla donatzaile potentzialak (Josu) uste duen ze paper eta liburu horiek egon beharko liraké azpín babesa on institutioneren bat, zeinen artean, niri behintzat, ez zaidan okurritzen hobeagorik zein Euskaltzaindia (ikus atzoko sarrera):

Orain badaquiquete non dagoen Krutwigen alea. Krutwigec ere badu berce idazlan ineditoric, "Thaleiaren katoptrona" casu. Elheberria. Eguia erran, Krutwigen paper guztiac (eta liburuac) cein neure escu baitaude institutione baten babespean egon beharco lirateque. Nehorc ez nau contactatu nahi ukan azquen hamarcadetan.  [Josu Lavin]

Espero daigun ze hau guztia buka dadín nola bukatu behar den. [1009] [>>>]

Josu Lavin: 'Krutwigen paper guztiac (eta liburuac) cein neure escu baitaude institutione baten babespean egon beharco lirateque'

 Josu Lavinek zioen atzo:

Orain badaquiquete non dagoen Krutwigen alea. Krutwigec ere badu berce idazlan ineditoric, "Thaleiaren katoptrona" casu. Elheberria. Eguia erran, Krutwigen paper guztiac (eta liburuac) cein neure escu baitaude institutione baten babespean egon beharco lirateque. Nehorc ez nau contactatu nahi ukan azquen hamarcadetan. 

Josu, pasatu ahal diozu zure mezua ki Pruden Gartzia, zein baita zuzendaria on Euskaltzaindiko Azkue Biblioteka eta Artxiboa, an bere Euskaltzaindiko helbide elektronikoa:

• pruden@euskaltzaindia.eus

Pensatzekoa da ze, Euskaltzaindia egonen da biziki interesatua. [1008] [>>>]

Ez dirudi, zinez, hain zaila, egitea peskisa batzuk asmóz topatu lan hori

Erramun Gerrikagoitia-k atzo galdetzen zuén:

Jaquinic orain jada Academiac non dago Federico Krutwig-en lana zein ez dago an bibliotheca e Academia nola bait dio Pruden Gartzia bibliothecarioac, interesatuco othe da (Academia) recuperatzen lan hori zeinac gainera irabazi zuen lehen saria an 1971, orain 49 urthe? 

Interesatu beharko litzake. Bai, Akademia interesatu beharko litzaké eskuratzen lan guzti horiek zein izan ahal diren interesekoak zat euskara eta euskaldunak, nola dén, dudagabe, lan bat gain euskal aditza zein izan zén saritua ganik Euskaltzaindiko tribunal bat. Eta baita interesatu beharko litzake eskúratzen edota ahálegindu bilatzen beste edozein lan zein, izanki kulturalki arras interesgarria, egon ahal dén gaur egun an arrisku bizia on galera, nola dén, dudagabe, hori lana on J. P. Epherre, zeintaz mintzo zirén bai Akademia eta baita Pruden Gartzia bibliotekaria ere an aurreko posta.

Ez dirudi, zinez, hain zaila, egitea peskisa batzuk asmóz topatu Epherreren lan hori. [1007] [>>>]

Oso berri pozgarria: ikusi ahalko da Krutwig-en lan saritua gain euskal verbo auxiliarra

Josu Lavin-ek dakarkigú oso berri pozgarria:

Euscal verbo auxiliarrari buruzco lana ceina Krutwig jaunari saritu baitzeraucoten topatu dut.
Aurthen ikussi ahalco da. [Josu Lavin]

Gogora dezagun ze, nola genioén hemen, Josu hor ari da burúz lan hori zeinekin 1971an Federiko Krutwig-ek irabazi zuén sariketa bat gain euskal aditza (antolatua ganik Herri Gogoa argitaletxea kin epaimahaia on Euskaltzaindia), zeintaz galdetu genuen an Euskaltzaindiko biblioteka:

Ekainaren 29an Pruden Gartzia-k (Azkue Biblioteka eta Artxiboko zuzendariak) erantzun zigun esanez ze "F. Krutwigen lana eta J.P. Epherrerena ez daude gure artxiboan", eta emanéz honako esteka hau non irakurtzen dugú:

non...

... konprobatzen dugu ze:

Aurkeztutako bost lanetatik, bakarrik gordetzen da J. Oregirena.

Horren inguruan, orobat mintzatu ginén an:

• Responsableki: bilatuz soluzioak

Bide batez, gorago aipatutako J.P. Epherreren lana,...

..., zeintaz Euskaltzaindiak zioén ondorengoa an 1972 (ikus hemen):

"Jean Eppeherrek Zuberoako aditzaz egin duen lanak merezi lukela nunbait agertzea, gutik ezagutzen baitute zoin den berezia eta zabala” (Euskaltzaindia 1972, 277)".

Horrek jarraitzen dú galduta. [1006] [>>>]

Aurrekari absolutiboa eta anafora absolutiboa

Ari garelarik ikusten zenbait adibide erlatibo restriktibo, era guztietakoak, ikustagun ondorengoa, non bai aurrekaria ("fedea") bai anafora erlatiboa ("zein") agertzen zaizkigún an kasu absolutiboa (ganik Leizarraga, "Iesus Krist Gure Iaunaren Testamentu Berria", 1571):

Perpaus erlatibo hori dá, esan bezala, restriktiboa. [1005] [>>>]