Aditz-izenean ere, gure ikuspuntutik "te" partikula izanen litzaké "e" partikula kin "t-" epentetikoa

Mintzo ginén atzo gain:

• "ekarran (sg.) / ekarren (pl.)" versus "zekarren (sg.)  / zekarten  (pl.)" non, gure ikuspuntutik, "-e" > "-(t)e" kin "t-" epentetiko-desanbiguatzailea 

non genioen ze:

Horrela, zaharragoa litzaké ondorengo oposizioa, zein dén sinpleagoa eta zein gorde den an mendebaldeko hizkerak:

ekarran (sg.) / ekarren (pl.)

ze ez beste hau (zenbait hizkeratan sortutakoa):

zekarren (sg.)  / zekarten  (pl.)

non "zekarten" formak behar zuén "t-" epentetiko-desanbiguatzaile hori (ezberdintzailea respektu "zekarren" jada ez-plurala). Esan nahi baita ze, gure ikuspuntutik, desanbiguazio-beharrak eragin zeikén "t-" epentetiko hori.

eta horren harira gogoratu nahi genuke beste sarrera erlazionatu hau:

• Dudagabe, harribitxi bat. Hala mekanismoa bera nola emaitza ere

Atzokoan mintzatu ginen gain interesa e morfologia noiz aztértzen hizkuntzen sintaxi zaharra, zeren ...

... hizkuntzen morfologian fosilduta aurki daitezké euren sintaxi zaharren arrastoak: ordena zaharren arrastoak edota material sintaktikoak (partikula sintaktikoak edota partikulen haziak).

eta gaur azpimarratu nahi genuke a inportantzia e aditz-morfologia, non akaso bereziki aurki daiteke material sintaktiko zaharra zein sortu zén naturalki an evoluzioa e hizkuntza, eta zeini jarrai litezke aplikatzen hizkuntzaren mekanismoak (Azkue mintzo zaigu gain mekanismo bat ki isolatu sufijoak, eta bestalde, askotan erabili dira euskaran mekanismoak ki dislokatu aurrerantza material postpositiboa).

Aditz-morfologia horretan nabarmendu nahi genuke a protagonismoa te "e" eta "i" prefijo/sufijo verbalak an forma ez-jokatuak:  

*e - go  /   i - go 

e - go - n   /   i - go - n 

*e - go - n - i   /  * i - go - n - i 

e - go - (k)i   /  *i - go - (k)i

e - go - (t)e  /  i - go - (t)e

e - go - (t)e - n  /  i - go - (t)e - n

e - go - n - e - n  / i - go - n - e - n  

non aurkitzen ditugú "e" eta "i" eta baita "te" eta "ki", zein akaso izan litezke euren bi forma epentetiko (kin "t" eta "k" epentetikoak). Gogora daigun, horretaz, ondorengo sarrera non Azkuek zehazten digu ze euskaran justuki bi soinu horiek erabili ohi dira an epentesia (ikus an "Azkue (1925): "...el curioso fenómeno de adhesión del elemento epentético""):

Aurreko bi sarreretan (hau eta hau) aipatu dugú Azkue an bere "Morfología Vasca" (1925), non, ikusten genuenez, esaten zuén:

Si alguien se valiera de keriak por vicios y gailu por aparato no haria otra cosa que servir de instrumento consciente a evoluciones inconscientes que se sienten venir. Esos cuatro elementos tasun, kari, koitz y kizun, empleados como vocablos independientes, son mas bien asun (de ondasun, osasun, maitasun, erasun), ari, oitz (de esto solo tengo probabilidad) e izun; no siendo la t en el primero y la k en los tres últimos otra cosa que elemento epentético. Sin embargo, el valerse de tasun por cualidad, koitz por múltiplo, kari por causa ... y kizun por objeto final es muy conforme al genio de la lengua.  [Azkue, 1925:18-19]

Justuki horren jarraian, Azkue mintzo zaigu buruz mekanismoa bera, eta ematen dizkigu beste zenbait adibide: 

Los vocablos, que en su evolución llegan a sufijos, al recuperar algunos de ellos su primitiva categoría morfológica, sufren el curioso fenómeno de adhesión del elemento epentético y convirtiendose este en prótesis tenemos a koi por oi significando «aficionado» en la frase suletina enüzü koi no me gusta; talde por alde «gente, muchedumbre» en varios dialectos; kondo por ondo residuo y tambien el chiquitín de casa en B y G; tegi por egi en varios dialectos «lugar cerrado» y aun «muchedumbre». Por ume restringiendo su significación de «niño» a la de «cría» decimos en B kuma, kume y aun kunaak las crías. Erdiak significa «medias horas» en Gernika (B) dicen terdiak. Tartean artu se dice por artean artu coger en medio.  [Azkue, 1925:18-19]

Hau guztia (hala mekanismoa bera, nola Azkueren komentarioak) iruditzen zaigu beste harribitxi bat. 

Hortxe daude: "te" eta "ki" isolagarriak. Eta azaldu denez, "-(k)i" bukatu bide zen izáten preposizio (datibo) bat. Beatriz Fernández hizkuntzalariak dio an bere -(K)i hiztegian eta hiztegiaz harantzago (2013) (ikus an "Beatriz Fernández (2013): "...,-(k)i preposizio bat dela.""):

"-(k)i morfemari aplikatiboa iritzi izan zaio lan batzuetan (Elordieta 2001, Fernández 2012, 2014 beste batzuen artean). Lan honetan, aplikatiboaren hipotesia berrikusiko dut, berez izan ditzakeen zenbait eragozpen tipologiko eztabaidatuz, eta Traski (1981) jarraituz, beste hipotesi berri bat jorratuko dut, hots, -(k)i preposizio bat dela." [Beatriz Fernández, 2013]

Dudagabe, harribitxi bat. Hala mekanismoa bera nola emaitza ere.

non orobat izanen genuké "te" morfema kin "t-" epentetikoa (ikus ere "Hor izango genituzké "ki" (edo bere aldáera "i") eta "te" (edo bere aldáera "e") ").

"ekarran (sg.) / ekarren (pl.)" versus "zekarren (sg.) / zekarten (pl.)" non, gure ikuspuntutik, "-e" > "-(t)e" kin "t-" epentetiko-desanbiguatzailea

Formalki, gure ikuspuntutik "-te" partikula ez da baizik aldaera bat te "-e" soila baina kin "t-" epentetikoa, antzera nola "-ki" ez litzaken izanen baizik aldaera bat te "-i" soila baina  kin "k-" epentetikoa.

Gogora daigun ze hala "t-" nola "k-" askotan erabili dirá ki burutu epentesiak: 

• "Azkue (1925): "...el curioso fenómeno de adhesión del elemento epentético"). 

Horrela, zaharragoa litzaké ondorengo oposizioa, zein dén sinpleagoa eta zein gorde den an mendebaldeko hizkerak:

ekarran (sg.) / ekarren (pl.)

ze ez beste hau (zenbait hizkeratan sortutakoa):

zekarren (sg.)  / zekarten  (pl.)

non "zekarten" formak behar zuén "t-" epentetiko-desanbiguatzaile hori (ezberdintzailea respektu "zekarren" jada ez-plurala). Esan nahi baita ze, gure ikuspuntutik, desanbiguazio-beharrak eragin zeikén "t-" epentetiko hori. 

Beste batzutan ere, saiatu gara azaltzen nóla adizki batzuk bihurtzen zirén gerota konplexuagoak bilátuz desanbiguazioa.  Ikus horretaz honako sarrera hau:

• Komentario bat burúz 'e kar', 'ekar', 'ekarren', 'zekarren', 'zekartzan', 'zenkartzan', 'zenekarren, 'zenekartzan,' eta 'zindekartzan"
  

Gaurko kasuan ere,"t-" epentetiko horren azken helburua finean izanen litzaké desanbiguazioa.

Hizkuntza baten mekanismo sintaktiko sortzaileak erabili ohi duté hizkuntz barneko materiala

Txopi-k, orain hiru egun, egiten zuén azken galdera hau (ikus atzokoa eta herenegungoa):

- Zergatik da onartzen atzerriko lexikoa baina ez da onartzen atzerriko, demagun, morfologia edo sintaxia? [Txopi]

Puntu horretaz, gogora daigun ondorengo sarrera:

• Errazago instalatzen da hizkuntz barneko materiala
  

Nahiz-eta ez den hain arraroa ze hizkuntzek onar ditzaten baliabide sintaktikoak ti beste hizkuntza batzuk, mailegu sintaktikoa errazago instalatuko da noiz izan baita inoiz erabilia an ber hizkuntza, formalki bada ere (akaso beste erabilera batean). Kontuan har dezagun ze baliabide sintaktikoen erabilera-maiztasunak altuak izaten direla respektu bestelako hitzak, eta hortaz, baliabidea bera neurri batean "etxekoa" izateak erraztu dezake bidea.

Aurreko mezuko aipu horren jarraian, Winfred P. Lehmann hizkuntzalariak honako hau dio an bere "Syntactic Typology: Studies in the Phenomenology of Language" (1978):

One may speculate, for example, that they ("ki" perpausak) were readily adopted because of the earlier presence in Turkish of a native particle "ki" indicating attributive relationship.

Latinak ere, noiz hasi zen erabiltzen baliabide prepositibo bat afin adierazi genitiboa, ez zuen inondik mailegatu, baizik egokitu baitzuen "de" preposizioa, zein bázen lehendik ere erabiltzen an beste funtziorik. Ber gauza gertatu zen kin baliabide datiboa: "ad", zein latinak zuen egokitu ti erabilera adlatiboa.

Badirudi ze hizkuntza batean hobeto instalatzen dira bertan noizbait erabilitako baliabideak (formalki bada ere) ezenez inoiz ez erabilitakoak. Eta, pensatzekoa da ze, estrukturak mailegatzean ere, berdin gertatuko da:

Just as we assume that the Persian "ki" was favorably regarded by Turkish speakers because of their somewhat similar native pattern, we might also propose that foreign patterns are more readily adopted when comparable constructions are already found in the language. These may well be chance similarities, like "ki" in Turkish; or they could be found in residues due to incomplete change, or in patterns due to marking. Investigation of further inconsistencies in specific languages, their possible reasons, and their effects on the language will contribute greatly to our understanding of change in language.

Euskaran bádaude zenbait baliabide eta estruktura prepositibo (zein, hala ere, gehiago landu behar diran), eta horietan oinarrituaz, saiatu beharko ginake gradualki sakontzen an norabide prepositibo hori, horretarako erabiliz, ahal delarik, hizkuntz barneko materiala eta mekanismoak.

Irizpide horren arabera, eta adibidez destinatiboa emateko (destinatiboa, modu zabalean ulertua), interesgarriagoak izan daitezke baliabideak nola "xede" ézi baliabide mailegatuak nola "per" (ikus "xede" destinatiboaren adibideren bat an aurreko mezua).

Hizkuntza baten mekanismo sintaktiko sortzaileak erabili ohi duté hizkuntz barneko materiala.

Ez, euskara ez da "endekatzen" gaiti bilatu komunikazio potenteago bat, baizik ahalduntzen eta indartzen, eta hala eginez, ohoratu egiten da hizkuntza eta bere izaera, bere izaera komunikatiboa

Horrá bigarren galdera zein Txopik planteatzen zuen herenegun (ikus atzokoa ere):

- Aldaketak an Euskara baldin bada hizkuntza profanatzea, ¿horrek esan nahi du mendeetan eta mendeetan dela profanatu sistematikoki gure hizkuntza? Beraz, logika honen arabera, dugu hitz egiten hizkuntza endekatua? Lehen bai baina orain ez... Ze kontraesan da hori?

Euskara ez zen "profanatu" noiz hiztunak, erábiliz euren eskubide komunikatiboak, joan ziren emáten gerota sujetu aurreratu gehiago (SV ordezta VS) eta gehituz "ga" partikula ergatibo sujetu-bereiztailea (zein den koinziditzen kin 2. persona singularreko "ga" izenorde klitikoa, zeini suposa dakioke lehengo bizitza bat nola izenorde independentea eta seguruena nola erakuslea ere); berdin nola euskara ez litzaken "profanatuko" baldin ergatiboa desagertuko balitz azpi beste baldintza komunikatibo batzuk (areago, ergatibo plurala ez da erabiltzen an mendebaldeko eta erdialdeko euskara). 

Era berean euskara ez zen "profanatu" noiz idazle zaharrek aukeran erabiltzen zituzten SVO ordena kin parte rhematikoena an bukaera, edota noiz lantzen eta zabaltzen zituztén hainbat baliabide prepositibo zein gaur egun praktikoki ahaztuak baitira an armairuko sakonena. Esan nahi baita ze SOV postpositiboa ez da euskararen (ezta ezein hizkuntzaren) berezko ordena (nola genioén atzo bertan an hitzak te Lakarra), berdin nola ez den berezkoa ergatibitatea, edota ustezko galdegaiaren legea. 

Antzera ere, euskara ez litzake "profanatuko" baldin erabiliko balira gerota estruktura eta baliabide prepositibo gehiago (gradualki, zentzuz, baina sendoki), erántzunez ki behar eta baldintza gerota exigenteagoak eta erábiliz euskararen beraren mekanismo eta baliabide berberak zein erabili dirén betidanik ere kin betidaniko helburu eta funtzio genuino komunikatibo berbera. Ez, euskara ez da "endekatzen" gaiti bilatu komunikazio potenteago bat, baizik, kontrara, dá ahalduntzen eta indartzen, eta hala eginez, ohorátu egiten da hizkuntza eta bere azken izaera, bere izaera komunikatiboa.

Kontrako joera, orain (eta orohar pasa den mendean) nagusi dabilena, dá joera pobretzailea eta ahultzailea, zein ez den baizik ezbidea, eta zein justuki oposatzen da ki garabidea, zein den zentzuzko bide bakarra, esan nahi baita: bide bakarra. [1760]

Baina, batzutan, evoluzio hori ez da batere erraza gaiti arazo intra eta extralinguistikoak ze oztopatzen dutén aldaketa guztiz natural, normal eta garatzaile hori

Atzokoan Txopi-k galdetzen zuen:

Azkeneko artikuloen arabera, hizkuntzak dira aldatzen, beti ari dira aldatzen, beraz:

- Zergatik dugu beldurra ki hizkuntz aldaketa? Zeren aldaketa hau da gauza nahiko naturala eta normala. 

...

Barkatu egiteagatik hauek galdera petral-filosofiko, baina norbaitek zuen erantzun beharko. 

[Txopi]

Eskerrik asko, Txopi gaiti zure galdera guztiz interesgarriak, zeini saiatuko garen erantzuten banan banan an ondorengo sarrerak. 

Bai, ikusten ari gara nóla euskara (antzera nola beste edozein hizkuntza) dén emaitza ti prozesu garatzaile luze eta aberats bat non orohar jarraitu diren ber pausuak zein segitu diren an munduko beste hizkuntza asko.

Adibidez morfologikoki, hasiera bateko erakusle moduko batzuk (hala nola "da", "a" edo "o") bihurtuko zirén izenorde eta aditz-konkordatzia, eta areago, ikusten dugu nóla partikularki sujetu-konkordantziak fosilduko zirén postverbalki, eginez oso probablea sujetuaren posizio postverbala an garai ondo zaharrak, barné, adibidez, sintaxi ez-ergatibo bat. Horretaz mintzo ginén adibidez an sarrera hau:

• Lakarra (2009) dú defendatzen ze protoeuskara zaharrena ez litzake ergatiboa
  

Aurreko sarreretan ikusi dugu nóla egun (sinkronikoki) ergatibo plurala ez da existitzen an euskal hizkera nagusiak (sartalde edo zentroan), eta nóla, adibidez ekialdean, egon daitezke ergatibo-erabilera partzialak, konkretuki optatiboak an egoera kontextual ez anbiguoak. Hildo horretatik, atzo genioen nóla, ikuspuntu diakronikotik, ergatibitatea ez dén baizik beste funtzionalitate sintaktiko-komunikatibo bat, zein ager, desager edo moldatu daiteke an zurrunbiloa e evoluzio linguistikoa. 

Eta adibidez, gertatzen da ze hain diakronista influiente bat nola Joseba Lakarra ari da postulatzen ze protoeuskara zaharrena ("el PV más antiguo")... ez litzake ergatiboa ("Forma canónica y cambios en la forma canónica de la lengua vasca: hacia los orígines del bisilabismo", Lakarra, 2009:565):

Ez litzake ergatibo, ez SOV, ez aglutinatzaile, ez luke izanen flexio verbal konplexurik...

Edonola ere den (hemen adibidez, eta orobat mintzatuz buruz ergatiboa, defendatu dugú OVIS ordena zaharra, nondik derivatuko zén SOV gutxiago zaharra), ezaugarri horiek guztiak izan dirá, noizbait, erantzun konkretuak ki arazo konkretuak zein joan diren sortzen zehar aro konkretuak an bizitza e hizkuntza, eta akaso izan dirá, garai batean, erantzun funtzionalenak respektu garai horretako zirkunstantziak.

Baina, zirkunstantziak aldatzean, beharrak aldatzean, erantzun egoki horiek beroriek bihur daitezke arazotsu baldin sintaxiak (hizkuntzak) ez badaki evoluzionatzen nola egin ohi zuen: OVS edo SOV postpositiboak dirá adibide paradigmatikoak respektu beharra e evoluzioa azpi baldintza exigenteak. Eta, jakina, ergatibitatea ere evoluziona daiteke (edo, esan beharko nuké: "dezake"?).

Bai, sintaxiak, ahal badute, evoluzionatuko dirá naturalki bilátuz komunikazio potenteagoa noiz jóan aurkitzen baldintza eta behar komunikatibo exigenteagoak. Baina, batzutan, evoluzio hori ez da batere erraza gaiti arazo intra eta extralinguistikoak ze oztopatzen dutén aldaketa guztiz natural, normal eta garatzaile hori. Hizkuntzalarien zeregina dá evoluzio guztiz aberasgarri horri alfonbra gorria jartzea.

Domene (2011) mintzátuz gain jatorri demostratiboa te -o- eta -e- morfemak (kasu honetan barné estruktura morfologiko nominala)

Aurreko sarreretan mintzatu gara gain estruktura morfológikoa te euskal aditza, non, aplikatuz Givón-en ideia eze, askotan, aditz-konkordantziak derivatzen dirá ti erakusle zaharrak, ondorioztatzen genuen ze akaso "da", "o" edota "e" morfema verbalak izan litezké erakusle zaharrak ("e" jatorriz izanen litzaké hitz bat adieráziz pluralitatea edo abundantzia, zein, dirudienez, izanen litzake oso ideia inportantea an garai zaharrak).

Ikus daigun orain nóla mintzo dén José Fernando Domene ("La lengua vasca. Originalidad y riqueza de una lengua diferente" (2011) gain "o" eta "e" morfemak, nahiz, kasu honetan, reféritzen ki estruktura morfologiko nominala:

La EMN [Estructura Morfológica Nominal] de plural próximo (EMND) se caracteriza por el sufijo -o- y la de plural remoto (EMNPR) por el sufijo -e-. Ambos sufijos tambien proceden de dos antiguos artículos enclíticos procedentes de dos demostrativos utilizados con la función de artículos, el demostrativo primitivo de 1.er grado o = 'este, esta, esto' y el demostrativo plural de 3.er grado ha-e- > h-e- > e- 'aquellos, aquellas', respectivamente.

Beraz, Domene zehazten ari da nóla estruktura morfologiko nominalean -o- eta -e- etorriko lirake ti erakusle zaharrak:

• jatorrizko 1. graduko erakusle bat, "o", eta

• jatorrizko 3. graduko erakusle plural bat, "ha-e- > h-e- > e-", 

Azken derivazio horretan, -e- izanen litzaké finean pluralizatzaile bat.

"-zu" eta "-e" modifikatzaileen esanguretako bat izan zitekén pluralizatzailea, zeinekin sortu zirén izenorde pluralak

Genioén hemen:

Hor, genioenez, "-za > -z" konsidera liteké adverbio moduko pluralizatzaile bat, eta "-zu" horrek jatorriz adieraziko zuén nolabaiteko pluralitatea, zein gero aplikatuko zitzaion ki 2. personako izenorde plurala. Antzeko jatorria izan zeikén ondoko "-e" morfemak ere an:

da - kar - ki - e - zu

da - kar - ki - e - zu

d - i - e -zu

d - e - u - ts - e - zu

Jatorriz "e" horren esanguretako bat izan zitekén abundantziala, eta esangura horretan erabil zitekén nola beste pluralizatzaile bat, antzera nola "zu" (edo "za"edo beste pluralizatzaile batzuk), nondik finean sortuko zirén: 

• 2. personako morfema plurala: "zu", eta 

• 3. personako morfema plurala: "e".

Jatorriz bi morfema horiek ez ziren izanen baizik modifikazaile abundantzialak (pluralizatzaileak), zeinekin sortu zirén izenorde pluralak (klitikoak edo ez).

"da" partikula orobat referitzen da ki objetu indirektoa: "da - kar - ki - da - zu"

Komentatzen egon gara an aurreko sarrerak nóla "da" sujetu-referentzia verbala etor zitekén ti "da" hitz (erakusle presentzial) zaharrago bat:

Gure ikuspegitik, eta kontuan hartuz Givón-en garabidea, "da" hori garai zaharretan ondo izan zitekén hitz independente bat (adverbio-erakusle modukoa), zeinen esangura izanen zén zabalagoa zein "orain" hutsa, baita funtzionatuz nola erakusle presentziala (non "orain" ere barne egonen litzaken), nondik gero aterako zén, adibidez, "da" 1. pertsonako izenordea.

Gaur soilik azpimarratu nahi genuke ze "da" hori bera orobat agertzen da an papera te objetu indirektoa (ez soilik sujetua):

da - kar - ki - da - zu 

zeinen 3. pertsonako formak izan litezké "o" edo "a":

da - kar - ki - o - zu

edo an:

d - i - da -zu

d - i - o -zu 

d - e - u - ts - o - zu

d - e - u - ts - a - zu

non "a" edo "o" orobat izanen liraké erakusle zaharrak.

de Rijk (1992) saiatu zen erakusten ze "da-" aurrizkia etorriko litzake ti "da" hitz zahar bat zeinen esangura izanen zén "orain"

Lehengo egunean aipatu genuén Ricardo Gómez-en artikulu bat titulatzén "Euskal aditz morfologia eta hitzordena: VSO-tik SOV-ra?" (1994), zeintan hizkuntzalari bilbotarra mintzo da gain "da" hitz zaharra aipátuz de Rijk (1992) an terminu hauek:

Azken urteotako ekarpen interesgarrienetako bat , nire ustez, de Rijk-ena (1992) da. Hizkuntzalari holandarrak frogatu nahi du da hitzak 'orain' esan nahi zuela,... [Gómez, 1994]

                                               (...)

 

Gure ikuspegitik, eta kontuan hartuz Givón-en garabidea, "da" hori garai zaharretan ondo izan zitekén hitz independente bat (adverbio-erakusle modukoa), zeinen esangura izanen zén zabalagoa zein "orain" hutsa, baita funtzionatuz nola erakusle presentziala (non "orain" ere barne egonen litzaken), nondik gero aterako zén, adibidez, "da" 1. pertsonako izenordea.

"da" izanen litzaké forma oso zahar bat (akaso hizkuntzaren lehenengoetarikoa), zein gelditu dén fosildua bat barné "izan" aditza

Josu Lavin-ek atzo:

Hassieraco DA- hori içan aditzarena da. Erdaraz = es, está.
dakart: algo está siendo traído por mí, nondic: lo traigo
dakarKIZUt: a ti, para ti.

Hor interpretatzen ari zara, Josu, "da-" morfema hori nola balitz aditz laguntzaile bat barné estruktura pasibo bat, baina aditz trinko horietan, "da-" hori ez da laguntzaile pasibo bat, baizik orainaldiko partikula bat, zein jatorriz, hasiera-hasieran, izanen bide zén adverbio-erakusle orokor independente moduko bat, zein geroago berrinterpretatuko zén postpositiboki nola 1. personako izenordea, edo, solterik ere, nola 3. personako adizkia. 

"da" horrek ez du erakusten antzekotasunik kin "izan" aditza (eztare, "gara", "zara" edo "dira" adizkiek), alderantziz-ze "naiz", "haiz" edo "zan" formak, zein bai derivatuko lirake ti oinarrizko aditz hori. Nolabait esan, "da" forma dá fosil bat barné "izan" aditza (bere jatorria ez legoke an "izan" aditza).

"da" izanen litzaké oso forma zahar bat (akaso hizkuntzaren lehenengoetarikoa) zeinen izaera gramatikala, garai hartan, ez zen izanen hain argia, baizik aski anbiguoa: ez zen izanen aditz argi bat, baizik gehiago adverbio-erakusle moduko bat, oso presentziala (orainaldikoa) zein soilik gero bihurtuko zén aditz purua (an "hura da", zeinen forma regularrago bat izanen litzaké "haura daiz").

Eta gain zure interpretazio pasiboa, Josu, argudiatu genuen hemen nóla halako ordenetan guk soilik ikusi ahal dugún OVS ordena regular bat an ahots aktiboa, non, adibidez, bukaerako S hori ez den sujetu pazientea, baizik sujetu aktiboa (sujetu gramatikala te esaldia); hots, errepikatzen dugú: OVS regular bat. Ikus:

• Gure ikuspegitik, bi ordenetan (OVS eta SOV) sujetu aktiboa (eta objetua) dá berbera, barné bi estruktura aktibo kin ordena diferenteak
  

non genioén:

Guk "na-kar-zu" horretan hau ikusten dugu:

ni   da   kar   zu > n(i) - (d)a - kar - zu > nakarzu

ni (objetua) - da (orainaldiko partikula printzipioz adverbiala, akaso antzekoa nola "orain", eta edozein kasutan zerbait oso kontextuala, oso presentziala) - kar (aditz-erroa, aditzaren eduki semantikoa, besterik ez) - zu (sujetu aktiboa)  

OVS

Hor sujetu aktiboak ez zuen behar inolako markarik, (ez zen behar ergatiborik), zeren posizionalki markatua baitzegoen. Bide beretik ("-a" artikulu determinatua ez zen oraindik sortua):

sagar   da   kar   zu

sagar (objetua) - da (orainaldiko partikula printzipioz adverbiala, akaso antzerakoa nola "orain") - kar (aditz-erroa, aditzaren edukia, besterik ez) - zu (sujetu aktiboa)  

OVS

 edo berdin:

sagar   da   kar (t)za  zu

sagar (objetua) - da (orainaldiko partikula printzipioz adverbiala, akaso antzerakoa nola "orain") - kar (aditz-erroa, aditzaren edukia, besterik ez) - (t)za (adverbio moduko bat adiéraziz "asko" edo pluraltasuna) - zu (sujetu aktiboa)  

OVS

non "da" eta "(t)za" izanen lirake adverbio modukoak, zein kokatuko ziren aurré edo atzé aditza segun euren interes komunikatiboa.

Esan nahi baita ze hor argiki ikusten dugu esaldi aktibo bat baina an OVS ordena, zein akaso izanen zén euskararen ordena zahar bat, nondik S gerota gehiago hasiko zen dislokatzen ki aurreneko posizioa, non sortu zén ergatiboa:

zuga ni da kar zu > zuk nakarzu

SOV

non "zuga" horrek jarraitzen du izaten ber sujetu aktiboa zein lehenago (bukaerako "zu" bikoiztu hori jada gelditu da fosilizatua an morfologia, testígatuz ordena zaharra), baina orain gramatikaldua an hasiera e esaldia. Esan nahi baita ze, gure ikuspegitik, bi ordenetan (OVS eta SOV) sujetu aktiboa (eta objetua) dá berbera, barné bi estruktura aktibo kin ordena diferenteak.

"da" forma zaharra (gramatikalki anbiguo samarra) bilakatu zén aditza, antzera nola bilakatu zén izenordaina ere (erakutsiz flexibilitate sintaktiko handia). [>>>]

sagar da kar ki zu da > sagar da kar ki zu t > sagar ha dakarkizut > sagarra dakarkizut

Bukatzen genuén atzo esánez:

 Eta Givón-ek (1976), beherago, gaineratzen du ze:

When clitic anaphoric pronouns and/or pronominal agreement are diachronically young, their etymological link to independent pronouns and their inmediate source, demonstrative pronouns, is more transparent. [Givón, 1976]

Esan nahi baita ze, lehenengo begiratu batean bederen, bilatu beharko genuké aditz kokordantzien jatorria an erakusle zaharrak. Edo, bestela esanda, printzipioz espero genuke aurkítzea erakusle zaharrak azpi aditz-konkordantzia tipikoki higatu horiek.

Ideia horrek joko luke aldé interpretatu "-da"  (> "-t") sujetu-konkordantzia (1. persona singularrekoa) nola erakusle zahar bat, akaso erakusle orokor bat (denetarako balio zuena) zein evoluzioaren zurrunbiloan bilakatuko zén 1. persona singularreko sujetu-izenordain independente postpositiboa:

sagar da kar ki zu da

eta, gero, persona bereko aditz-konkordantzia:

sagarra dakarkizut

Prepositiboki, aldiz, eta hasieratik, jatorrizko "da" hori bera erabil zitekén nola adverbio-erakusle moduko bat, oso presentziala:

sagar da kar ki zu da

zein gero uztartu zen an aditza nola orainaldiko aditz-morfema:

sagarra dakarkizut

Hori guztia bát etorriko litzake kin interpretazioa te "da" nóla zerbait arten adverbioa eta erakuslea:

• Eta "dakartzagu-dakarzkizugu" sintetikoak sortuko zirén ti sintetizazioa on aurreko forma analitikoak
  

Hortaz, "da" hasieran, adverbio-erakusle moduko bat izan bide zen, zein kokatzen zén prepositiboki (respektu aditza: "kar"), nahiz, seguruena gerora, baita erabiliko zén nola 1. personako izenordain independentea postpositiboki, bát etorriz kin bere esangura oso presentziala.

Nolabait esan, "da" prepositiboa pasatu zén ki signifikatu zérbait nola "orain", eta "da" postpositiboa pasatu zen ki adierazi zérbait nola "nik" nahiz ez zen oraindik euskara hizkuntza ergatiboa, an OVS ordena bat (aditz osteko posizio horrek adierazten zuén sujetua):

sagar da kar ki zu da > sagar da kar ki zu t > sagar ha dakarkizut > sagarra dakarkizut

Horrela, "da" jatorrizko adverbio-erakuslea bitan fosildua izanen genuke an aditz trinko hori ("dakarkizut"), bata prepositiboa, eta bestea postpositiboa.

Givón (1976): "When clitic anaphoric pronouns and/or pronominal agreement are diachronically young, (...) their inmediate source, demonstrative pronouns, is more transparent."

Atzokoan amaitzen genuén gure sarrera esánez ze:

Givón-ek mekanismo horretan [nondik sortzen dirén aditz-konkordantziak kin sujetua] zehazten dú aurreneko urrats bat non tipikoki aurkituko genituzké izenordain demostratiboak.

Eta Givón-ek (1976), beherago, gaineratzen du ze:

When clitic anaphoric pronouns and/or pronominal agreement are diachronically young, their etymological link to independent pronouns and their inmediate source, demonstrative pronouns, is more transparent. [Givón, 1976]

Esan nahi baita ze, lehenengo begiratu batean bederen, bilatu beharko genuké aditz kokordantzien jatorria an erakusle zaharrak. Edo, bestela esanda, printzipioz espero genuke aurkítzea erakusle zaharrak azpi aditz-konkordantzia tipikoki higatu horiek.

Gómez (1994): "Pertsona-markak izenordain uztartuak dira"

Aurreko sarreretan aipatu dugú Givón (1976, 1979), nok proposatzen zuén mekanismo sintaktiko bat nondik sortuko zirén komunztadura-markak. Ricardo Gómez an bere "Euskal aditz morfologia eta hitzordena: VSO-tik SOV-ra?" (1994) honela mintzo da gain prozesu hori:

Hizkuntza hauetan izenordain aske azentugabeak klitiko bihurtu dira eta, azkenik, gehienetan aditzari uztartu zaizkio. [Gómez, 1994]

 Hor Gómez aipatzen ari dá Givón-en (1976) azken bi urratsak:

Givón-ek mekanismo horretan zehazten dú aurreneko urrats bat non tipikoki aurkituko genituzké izenordain demostratiboak.

Becker (an Givón, 1979:210): "..., the diachronic process is really from 'topic + subject' to 'subject + agreement'."

Ikusten genuén atzo eta herenegun nóla Givón-ek (1979:38-39) aztertzen zuén mekanismo sintaktiko historiko oso zabaldu bat nondik sortuko zirén adizki berri batzuk zein konkordatzen zirén kin sujetuak:

... the historical process by which subject topic-shift ("left-dislocation") constructions eventually change into "neutral', subject constructions with grammatical agreement. [Givón, 1979:38]

Prozesu hori laburbiluz, Givón-ek berak jasotzen du an bere 1979ko liburua ("On undertnding grammar") ondorengo komentarioa ti Pete Becker hizkuntzalaria (an komunikazio personal bat):

As Pete Becker (personal communication) points out, the diachronic process is really from topic + subject to subject + agreement. [an Givón, 1979:210]

Bestela esanda, prozesu historiko oso zabaldu horretan, sujetu zahar (pronominal) bat bihurtzen dá aditz-konkordantzia, bitarten hasierako topikoa bihurtzen dén sujetu berria.

Horrek, esan gabe doa, eman ahal ditú arrasto argiak gain posizio zaharra te sujetua respektu aditza. [1750]

Givón (1979): "Such a diachronic development is exceeding]y common in natural language, ..."

Givón-ek berak (1979:38-39) honela laburbilduko zuén atzoko bilakaera diakronikoa zeinen buruan sortzen zirén horiek-konkordantziak artén sujetuak eta aditzak:

... the historical process by which subject topic-shift ("left-dislocation") constructions eventually change into "neutral', subject constructions with grammatical agreement. [Givón, 1979:38]

Givón-ek berak dioenez, bilakaera hori dá guztiz ohikoa artén munduko sintaxiak:

Such a diachronic development is exceeding]y common in natural language, ... [Givón, 1979:38]

hainbeste ze galdera segituan datorkigu:

.., so much so that one is entitled to ask... [Givón, 1979:38]

Galdera, esan nahi baitá galdera funtzionalista, dá: Zergátik? [1750] [>>>]

Givón (1976): "... this chapter deals with the diachronic rise of pronominal agreement. That is, the genesis of subject and object affixes (inflections, 'indexing') on the verb."

Ikusten genuén atzo nóla chomskyarrek ez diren saiatu ere egiten azaltzen nóndik, nóla eta zertárako sortu zirén hóriek konkordantziak arten sujetuak eta euren aditzak. Sinpleki konkordantzia horiek esleituko liraké an posizio imaginario batzuk, ez dakigu nondik sortuak:

Beraz, konkordantzia ... bestegabe agertzen da noiz sujetua eta aditza kokatzen dirén an euren posizio horiek, esan nahi baita ze posizio horietan konkordantzia esleitzen zaio ki aditza, eta bukatu da istorioa.

Givón funtzionalista, ordea, saiatu zen aurkitzen halako konkordantzien sorrera diakronikoa afinda azaldu nóndik eta nóla sortu ziren:

... this chapter deals with the diachronic rise of pronominal agreement. That is, the genesis of subject and object affixes (inflections, 'indexing') on the verb. [Givón, 1976]

Gainera, halako sorrera eta evoluzio diakronikoek (neurri batean) erakutsi ahal duté sintaxi zaharra.

Adibidez, ¿nóla azaltzen dirá konkordantziak arten sujetua eta bere aditza?

Jarrai-ki egun hauetako ildoa gain diferentzia kualitatibo sideralak arten hurbilketa chomskyarra eta hurbilketa funtzionala noiz azaltzen zergátik sintaxiak dirén nola diren, planteatu ahal dugu galdera bat, eta ikusi nóla erantzuten dutén chomskiarrek eta funtzionalistek: adibidez, ¿nóla azaltzen dirá konkordatziak arten sujetua eta bere aditza? 

Chomskyarrek kontatuko digute ustezko istorio biologiko bat, non existituko dirá posizio estruktural batzuk (suposatzen da an gure burmuina: adibidez, INFLexioa eta bere espezifikatzailea) zeinen artean sujetuak edota aditzak mugituko dirén artio aurkitu euren posizio superfizialak, eta baita adibidez euren konkordantziak.

Konkretukiago, Koopman and Sportiche autoreek ("The position of subjects", 1991) kontatzen digutenez, arabiera abiatuko litzaké ti SVO oinarrizko ordena bat, nondik gero, SVO berbera deriva liteké superfizialki noiz V aditza mugitzen dén ki inflexio-posizioa (INFL), eta noiz S sujetua mugitzen dén ki inflexio horren espezifikatzailea (biak izanen liraké bi kokagune estruktural biologiko horietakoak). Eta posizio horietan ... 

Consequentely, V in INFL has a specifier and fully agrees with it: we get subject/verb agreement. [Koopman nad Sportiche, 1991:221]

Honá, textu osoagoa:

In the case of the SVO order, however, the derivation from an underlying INFL S VO comprises one more step. First, the V obligatorily moves to INFL position. In order to reestablish the SVO surface order, it must be assumed, just like in English, that S moves to specifier of I. Consequently, V in INFL has a specifier and fully agrees with it: we get subject/verb agreement (see Mohammad, 1989, for a detailed analysis).  [Koopman nad Sportiche, 1991:221]

Beraz, konkordantzia ... bestegabe agertzen da noiz sujetua eta aditza kokatzen dirén an euren posizio horiek, esan nahi baita ze posizio horietan konkordantzia esleitzen zaio ki aditza, eta bukatu da istorioa. 

Ez da planteatu ere egiten nóndik ateratzen dirén konkordantzia horiek, nóla sortu ziren, ea komunikatiboki onuragarriak diren, zéin izan ahal den euren funtzioa, ... Ez, ustezko posizio estruktural horiek (INFL eta bere espezifikatzaile-gunea) gure burmuinetan grabatu zirén ez dakigu noiz edo zergátik, eta hor jarraituko duté (ez dakigu noiz arte) erákarriz sujetuak eta aditzak bidéz mugimendu sintatikoak afinda, besteak beste,  eslei daitezén ... konkordantzia misteriotsu horiek.

Gainera, irakurri dugunez, sujetua ez bada igotzen ki inflexioaren espezifikatzailea, orduan, ez dakigu zergátik, aditzari esleitzen zaio soilik defektuzko 3. personako konkordantzia. Izanen al da 3. persona hori biologikoki grabatua an burmuina? 

Beste gauza bat, analisi horretatik, arabieraz SVO ordena litzaké oinarrizkoa, nahiz SVO superfiziala izanen litzakén prozesatzeko kostutsuagoa zein VSO superfiziala, kurioski. Hori doa kontra evidentzia eze arabiera mintzatua evoluzionatu da guztiz nagusiki aldé SVO. Baina, nóri ajola kontraevidentzia?

Honetaz guztiaz gogora daigún adibidez honako sarrera:

• Fernández eta Ortiz de Urbina (2007): '... inflexio-sintagmaren espezifikatzaile gunera heltzen diren sintagmak dira subjektuak.'
  

 nondik:

Atzo hasi ginen saiatzen azaltzén herenegungo aipu hau (Fernández eta Ortiz de Urbina, 2007:56):

... izatez gure iritziz, inflexio-sintagmaren espezifikatzaile gunera heltzen diren sintagmak dira subjektuak. Izan ere, subjektua eta osagarria bi gune sintaktiko baino ez direla pentsatzen dugu, hau da, ez inolako zerak, zer horiek ezar daitezkeen lekuak baino, eta bien artean, badirudi inflexio sintagmaren espezifikatzaile gunea dela subjektu gunea, edo, bestela esanda, subjektua kokatzeko lekua. [Fernández eta Ortiz de Urbina 2007:56]

Eta genioen atzo ze hori guztia enmarkatu behar da barné programa chomskyarra non saiatzen diren deskribatzen prozedimenduá nondik gure burmuinak generatzen dú diskursoa, halan-ze euren deskripzioan, esaldietako elementuak sortuko zirén an oinarrizko leku eta ordena biologiko batzuk, nondik gero hasiko ziren gertatzen operazio sintaktikoak, konputazionalki kostosoak, zeinen finean ahoskatuko zén esaldia. Hortaz, gauza da ze, ustezko operazio horietan, esaldiko sintagmak abiatzen dira ti leku eta ordena batzuk eta amaitzen dira an beste batzuk.

Bakoitzak kontatzen dú bere istorio biologikoa, zeintan momenturen (posizioren) batean, bestegabe agertuko dirá konkordantziak arten sujetua eta aditza, baina, nóndik datoz halako konkordantziak? Zertárako balio dute? Zergátik ez dira desagertzen? Horiek dira galderak zein interesatzen zaizkion ki funtzionalista bat. Bihar saiatuko gara ibiltzen barrén bide hori.

Givón (1979): "[the traditional transformationalist approach to "independent syntax"] ... does nothing to further our understanding as to why the grammar of human language is the way it is."

 Genioén atzo:

..., ikus daigun zér egiten dutén hizkuntzalari funtzionalitek noiz ikusten duten ze munduko sintaxi gehienek kokatzen duté sujetua (S) lehenago ze aditza (V) eta objetua (O): saiatzen dirá realitate hori azaltzen (an bere zentzu genuinoa) kin arrazoi komunikatiboak, funtzionalak.

Eta atzoko sarreran, beherago, gogoratzen genuén ze:

Korronte funtzionalistak, berriz, jartzen du bere analisiaren zentroan honako galdera hau:

fundamental question: Why is language structure the way it is? [Martin Haspelmath (funtzionalista)]

Ez dugu egin behar oso buruketa sakona afin konturatu ezen hurbilketa funtzionala da zientifikoki osoagoa ezi hurbilketa formal hutsa (gauza da ze hurbilketa funtzionalak sistematikoki galdetzen du: "Zergatik?").

Givón (1979) expresatzen zén an antzeko terminuak:

[the traditional transformationalist approach to "independent syntax"]  ... does nothing to further our understanding as to why the grammar of human language is the way it is. [Givón, 1979:207]

Horixe.

Zér egiten duté hizkuntzalari funtzionalistek noiz ikusten duten ze munduko sintaxi gehienek kokatzen duté sujetua (S) lehenago ze aditza (V) eta objetua (O)?

Genioén atzo:

... , gogora daigun zér egiten duten batzuk [chomskyarrek] eta besteek [funtzionalistek] noiz ikusten dutén datu bat nola-ze munduko sintaxi gehien-gehienetan sujetua kokatu ohi da kanonikoki an hasiera te esaldia. Gaur komentatu behar dugu zér egiten duten chomskyarrek:

Chomskyarrek sinpleki esanen duté: sujetuaren (hasierako) posizioa ez da aukera parametriko horietakoa (ez dago aukeran), baizik-ze posizio hori biologikoki datorkigu grabatua an gure burmuina. Bestelako ordenak (non sujetua ez den an hasiera, nola adibidez OSV) soilik agertu ahalko dirá nola derivazioak ti oinarrizko ordenak non (errepikatzen dugú: biologikoki) sujetua agertzen den an hasiera (hots SOV edo SVO).

Orain, aldiz, ikus daigun zér egiten dutén hizkuntzalari funtzionalistek noiz ikusten duten ze munduko sintaxi gehienek kokatzen duté sujetua (S) lehenago ze aditza (V) eta objetua (O): saiatzen dirá realitate hori azaltzen (an bere zentzu genuinoa) kin arrazoi komunikatiboak, funtzionalak.

Kasu honetan, gauza da ze sujetuak gehien-gehienetan izaten dirá thematikoak (esaldia zértaz mintzo den), eta justuki horrek bultzatzen ditu sujetu horiek ki hasiera te esaldia, non betetzen dutén euren funtzio thematikoa an modurik efektiboena azpi baldintza eta behar komunikatibo orokorrak. Hori saiatzen ginen esaten adibidez an ondorengo sarrera:

• [#2] Eta azalpen sendoa: sujetua dá izaten 'thema' diskursiboa (markoa, informazio referentziala, zeri buruz), bitarten predikatua dá izaten 'rhema' (mezuaren muina, zér esaten den buruz tema)

 Herenegun ikusten genuen nóla Lakak zioskun ze : 

...  prozesamendu-lanetan ia aho batez onartzen dela subjektuak hasieran dituzten hurrenkerak prozesatzeko errazagoak direla hizkuntzan. [Laka]

Baina, bá al da azalpenik horretarako? Ikuspuntu komunikatibo-funtzionaletik bai, oso azalpen sendoa: izan ere, sujetua, baldintza orokorretan, gehientsuenetan izaten dá thematikoa (zehaztuz zértaz mintzo den), eta halako referentzia informatiboa, noiz behar den, komunikatiboki hobeki joango da hasieran zeinda ez beste edonon, nola an OSV. Honela genioen an "Buruz hizkuntzen garapen sintaktikoa" (2014:135):

Ikuspuntu biologiko-formaletik (adididez, Laka) ez dira saiatu ere egiten bilatzén azalpenik. Ikus honetaz zér genioen an sarrera titulatzén "XK2: Irresponsabilitate handia" (Balbula, 2007):

Sintaxiari buruz, existitzen dira bi hurbilketa linguistiko nagusi: bata da hurbilketa formala (zeinen referentzia nagusia den Chomsky), eta bestea da hurbilketa funtzionala (non akaso Givón aipatu beharko genuke).

Hurbilketa formalak ez ditu azaltzen logikoki bere printzipioak: printzipio horiek hor daude (biologikoak dira), eta parametroak funtsean arbitrarioki banatuta egonen lirateke:

Another issue involves explanation: there has been little interest in even asking the "why" question in formal grammar and principles of ordering have been stipulated in an explanatory vacuum . [John A. Hawkins (funtzionalista)]

Korronte funtzionalistak, berriz, jartzen du bere analisiaren zentroan honako galdera hau:

fundamental question: Why is language structure the way it is? [Martin Haspelmath (funtzionalista)]

Ez dugu egin behar oso buruketa sakona afin konturatu ezen hurbilketa funtzionala da zientifikoki osoagoa ezi hurbilketa formal hutsa (gauza da ze hurbilketa funtzionalak sistematikoki galdetzen du: "Zergatik?"). Haspelmath doa haruntzago noiz dioen:

Are functional explanations compatible with generative analyses?

In principle, yes, but often generative analyses are made redundant by functional explanations, so ignoring functional explanations is irresponsible. [Martin Haspelmath (funtzionalista)]

Guztiz ados: da irresponsabilitate handia. Datuak ari dira exijitzen azalpen (serio) bat.

Orain eta hemen, irresponsabilitate bikoitza: zientifikoa eta soziala. [⇶]

[#1] [#2] [#3] [#4] [#5] [#6] [#7] [#8] [#9] [#10] [#11] [#12] [#13]

Bai, hóri bai dela azalpen bat, komunikatiboa, funtzionala.