Zeren-eta "egin" konsideratzen dá sartaldeko ezaugarria, eta gipuzkerazko aditzá soilik Beterrikoa

Justuki Larramendi, zeintaz mintzatu garen hemen, izan zén lehena zein, behinda egín euskararen sailkapen dialektal bat, zúen zehaztu aski sistematikoki zéin ziren dialekto horien paradigma verbalak, zentratuz bere deskripzioa an gipuzkera, baina emánez aski referentzia gain beste bi dialektoak: sartaldekoa eta sortaldekoa. Hona hemen nóla Larramendik, an bere El imposible vencido (1729), dún egiten bere sailkapen dialektala, non gainera dioen ze dialekto horiek agertzen zaizkigú nahiko nahasiak (1729:12)

Eta ikuskera horretan dago koska, zeren, nahasketa dialektal horretan, aditzean adibidez, "egin" ez zen izanen gipuzkeraren beraren laguntzaile propial bat zein, dretxo osoz, zúen mereziko bere lekua, handiagoa edo txikiagoa, an deskripzioa on gipuzkera, baizik ze ikusiko zen nola zeozer mailegatua ti mendebaldea, zeozer zein ez zen propioa, baizik, finean, mendebaleko ezaugarri bat zein, nola edo hala nahasia zen barné gipuzkera.

Akaso, antzeko bidetik esan zitekén ze "*ezan" aditza izan zitekén berdin mailegatua ti ekialdeko euskara, izan ere bi laguntzaileok aski normalitatez erabiltzen baitziren an proportzio eta modu ezberdinak. Ikus ondorengo adibideak ganik Otxoa Arin ordiziarra, zeintaz jada mintzatu garen hemen (Etxaide, 1984:661):

 Eta ikuskera horrek bide luzea egin du, nola genioén hemen:

Lakarra-k, apur bat beherago, honela mintzatuko da burz azalpen hori (gipuzkerak hartu duéla "egin" laguntzailea ti Bizkaiko euskara):

Alabaina, azalpen hau G-ren historiaz dakigun apurraren kontra doa eta GZ-eko testuen lekukotasunaren mezprezu nabarmena dugu. [Lakarra, 1986:658]

non G-k esan nahi dú gipuzkera eta GZ-k gipuzkera zaharra.

Edonola ere, gauza da ze, Larramendi-k soilik konsideratuko zuén gipuzkeran "*ezan" laguntzailea, utziz "egin" nola bizkaierakoa.

Honela dio Aintzane Garmendia-k an bere "Larramendiren Artea Lehen Euskara Modernoko idazleen hautuetan" (Blanca Urgell-ek zuzendua) burúz lur-eremua nondik atera ziren Larramendi-ren paradigma nagusiak (gipuzkera):

Bai, Donostiatik Tolosara bitarteko eremua, nolabait esan Beterriko gipuzkera, zein gerora bihurtuko zen oinarriá on euskara batua. [912] [>>>]

Galdera bat: Orduan, zergátik ez zen "egin" laguntzailea agertzen arten orduko paradigmak on gipuzkera?

Lakarra-k (1986) esaten zigún hemen ze...

..."egin" G[ipuzkera]-zko lehendabiziko testuetarik '*ezan' baino ugariago eta erabilera zabalago batean edireiten badugu,..." [Lakarra, 1986:658]

bitárten Yon Etxaide-k (1984) zioskun hemen ze, Beobide azpeitiarrak...

... eskuarki -egi- aditz-gunera jotzen du, bere bizigaraian [1848-1891] Gipuzkoa'n zabalduena zegoena [respektu "*ezan"]  [Etxaide, 1984:638]

hala nola ere ze Asteasuko Agirre zén...

... giputz-klasikotan on-onenetakoa [...], ezpairik gabe.  [Etxaide, 1984:636]

eta gipuzkeraren klasikotan on-onenetako horrek...

...bere Erakusaldien bigarren liburu hontan eskuarki EGI aditz erroa darabilkigu...  [Etxaide, 1984:636]

Eta galdera dá: Orduan, zergátik ez zen "egin" laguntzailea agertzen artén orduko paradigmak on gipuzkera? [911] [>>>]

Mitxelena (1983): "... Artea, eta Hiztegi hirukoitza."

Zioén atzo Erramun Gerrikagoitia-k respektu nóla aipatu liburu historikoak nola dirén ondoko biok ganik Larramendi (1745):

"El imposible vencido"
eta
"Diccionario trilingüe (sic)".
Ez dut ulertzen ze eguinic referentzia ki liburu historicoac Lakarrac berac bata du uzten original erdarazcoan "El imposible vencido" baina aitzitic bestea du emaiten traducitua euscarara eta an gaurco orthographia "Hiztegi Hirukoitza (sic)"; guehituric gainera ze trilingüe ez da hirukoitz. 

Horretaz, ikus sarrera honetan nóla aipatzen genuen Azkue-ren hiztegia, hirueleduna ere:

Aurreko sarreran, mintzatuz burúz "tako" nominalizatu askea, aipatzen genuén Orotariko Euskal Hiztegia, non aipatzen zén Azkue-ren hiztegi hirueleduna ("Diccionario Vasco-Español-Francés"). [Balbula, 2020]

nahiz, Larramendi-ren hiztegian, titulua are luzeagoa da:

Ikusten dugunez, Larramendi-k ez zuen garai hartan idatzi Diccionario trilingüe, baizik Diccionario trilingue, esan nahi baita gabé dieresia.

Bestalde, ez gaitezen ahantzi ze, batez ere liburu ondo famatuetan, ez dira arraroak titulu luzeen laburdurak (el Quijote) edota adaptazio ortografikoak ("Quijote/Quixote", "Gero/Guero"):

Bestalde, gaineratu behar dugu ze EHUko Corpus Historikoa-n, "hirueledun" hitza ez da aurrenekoz agertzen harik 1989 (alegia, hiru urte geroago zeinda publikatu zedin artikuluá on Lakarra). Mitxelena-k ere (1983) honela aipatzen zituén gure bi liburu horiek (an "Mendiburu eta Larramendi", Euskera, XVIII, 1983):

non, "Artea" laburduran, zúen ematen honako oinoharra:

6   El imposible vencido. Arte de la lengua bascongada (1729)

nahiz ez emán azalpenik an Hiztegi hirukoitza, seguruena supósatuz ze irakurle guztiek bázekiten zértaz ari zen.

Gero, ikusi dugunez, Lakarra-k erabiliko ditú hitz horiek berberak baina letra etzanez eta biak maiuskulaz (Hiztegi Hirukoitza), eta halaxe eginén Blanca Urgell-ek ere an titulua on bere tesia (2000):

zeinen zuzendaria, bide batez, izan zén Lakarra bera. Hor, jada, Hiztegi Hirukoitza horrek (letra etzan eta maiuskulez) nahiko luke izán titulu original moduko bat, baina itzulia eta laburtua (referentzia osoa aurkituko da an artikuluko edo tesiko bibliografia).

Edonola ere, aurreko sarreran, ordeztu dugu gure lehengo Hiztegi Hirukoitza kin oraingo hiztegi hirueleduna (Diccionario Trilingue del Castellano, Bascuence y Latin), zein, kasu horretarako, iruditzen zaigún egokiagoa. [910] [>>>]

Mugarria dá Larramendi

Sarrera honen amaieran egiten genuén Lakarraren aipu bat non bereizten zirén gipuzkera (G) eta gipuzkera zaharra (GZ). Baina, zehazki, zértaz ari gara noiz erábili izendapen horiek? Nón egongo litzake muga artén bi estadio horiek? Nón bukatuko litzake estadio zaharra eta hási estadio berria? Jarri ahal diogu nolabaiteko fetxarik ki muga hori?

Eta erantzuna, jarráiki Lakarra bera, litzaké baiezkoa, eta, nolabait esán, izanen litzaké Larramendi (ikus an Lakarra-ren "Bizkaiera zaharra euskalkien artean" (1986:643):

Beraz, hortxe dugu, mugarri, Larramendi eta bere hiztegi hirueleduna (Diccionario Trilingue del Castellano, Bascuence y Latin, 1745), hala nola ere, 16 urte lehenago (1729), bere El imposible vencido, non, besteak beste, autoreak aletu eta sailkatu zituén euskal aditzaren paradigmak. Lakarra-ren hitzetan, iraultza bat. [909] [>>>]

"esan" aditzeko konkordatzia pluralak gehiago egiten dira perifrastikoki

Josu Lavin-ek galdetú:

ESSAN/ERRAN aditzeco DIODAZ, DIOZUZ... moduco pluralic ez dut ikusten neuc batuerazco textuetan. Erraiten nuque DIOT, DIOZU... erabilcen direla objectu pluralarequin ere.
Cer deritzoçu?

Plural horiek agertzen dirá, adibidez, an EGLU-II (1997:299):

eta gauza da ze orainaldiko pluralak bai direla agertzen batzutan, oso gutxitan, an batuerazko textuak, nahiz egia den ze, lehenaldikoak ez diren behin ere agertzen an Egungo Testuen Corpusa (2001/2015):

• "Peloponesoko gerraren historia II", Tuzidides (Josu Naberan), Pentsamenduaren Klasikoak, 2005

"Beharbada pentsatuko duzue gauza sinestezinak direla nik neuk eta beste batzuek espedizio horren egiatasunaz dioguzanak, eta badakit, gainera, sinesgarritasunik ez duten gauzak asmatzen edo errepikatzen dituztenak, inor ez konbentzitzeaz gain, zorotzat jo ohi direla. 

• "Olatu bat kuartelen gainetik", Xabier Amuriza, Lanku, 2009

Diozdan eta diozen hitz guztietan, duela zortzi urteko pasartea besterik ez dantzut.

• "Dialektologiatik euskalkietara tradizioan gaindi", Iñaki Camino, Elkar, 2009

Interesgarri dira guretzat Axularrek euskarari buruz diozenak:...

• " Errotik", Gotzon Barandiaran, Susa, 2010

--- Bai, barruan daroazun minbiziak eskuak igurtziko ditu horrelakoak diozuzen bakoitzean. 

•  "Alfred Reginald Radcliffe-Brown", Wikipedia

...ezaugarriak jendeak bere gizarteko arauez diozen gauzetan azaltzen da eta horren inguruan egiten dituzten gauzetan ere bai.

Edonola ere, halako konkordantzia pluralak gehiago egiten dirá perifrastikoki nola an ondoko adibideak (akaso aditz sintetiko guztietan gertatzen da horrela):

dioguzanak = esaten ditugunak diozuzen bakoitzean = esaten dituzun bakoitzean

eta iraganean:

genioezen (Google: ez dut bat ere aurkitu barné textu bat) = esaten genituen (Google: 448 agerraldi, gehien-gehienak ere atereak ti textuak)

Azkenik esan ze, aditz sintetikoa erabiltzekotan, jarrai liteke ereduá on zenbait hizkera non ez den egiten konkordantzia pluralik an aditz sintetikoak (ikus adibidez [890]). Praktikak esanén. [908] [>>>]

Euskaltzaindia (1993): "Euskara batuan lehenbiziko laurak bakarrik aukeratu baldin badira ere,..."

Josu Lavin-ek galdetú:

Ez dut uste, oker egon nintequeenarren, Euscalçaindiac ez duenic permittitzen egin aditza erabilcea ezan aditzaren ordez:

eman dieçadaçun nahi dut
=> eman deguidaçun nahi dut

EGIN paradigma erabil liteque EZANen ordez edo batera.

Oker nago?

Dio Euskaltzaindia-k an bere "Euskal Gramatika Laburra: Perpaus Bakuna" (1993:258):

Esan nahi baita ze Euskaltzaindia-k aukeratu zituén laguntzaile hauek: "izan", "*edun", "*edin" eta "*ezan"; eta, justuki "egin" laguntzailea ez dela aukera batua.

Zehatzago, Euskaltzaindia-k aukeratu zituén "dieza[dazun]" singularrak eta "diezazki[dazun]" pluralak ordezta saiátu konpatibilizatzen "egin" eta "*ezan" arartez forma guztiz bateragarriak nola "dei[dazun]" eta "dezai[dazun]" singularrak ("-za-" jarrita, edo ez), kontuan hartúz, gainera, ze, "nor-nori-nork" subjuntibo horretan, konkordantzia pluralak izan beharko liraké soilik aukera bat. [907] [>>>]

Lakarra (1986): "...'egin' G[ipuzkera]-zko lehendabiziko testuetarik '*ezan' baino ugariago eta erabilera zabalago batean edireiten badugu,..."

Lakarra-k, erantzunez ki aurreko sarreran aipatutako Azkue eta Etxaide burúz Bizkaiko jatorria on "egin" laguntzailea an gipuzkera, dú galdetzen honako hau an bere "Bizkaiera zaharra euskalkien artean" (1986:658):

Lakarra-k, apur bat beherago, honela mintzatuko da burz azalpen hori (gipuzkerak hartu duéla "egin" laguntzailea ti Bizkaiko euskara):

Alabaina, azalpen hau G-ren historiaz dakigun apurraren kontra doa eta GZ-eko testuen lekukotasunaren mezprezu nabarmena dugu. [Lakarra, 1986:658]

non G-k esan nahi dú gipuzkera eta GZ-k gipuzkera zaharra. [906] [>>>]

Etxaide (1984): "Beraz, bildurrik gabe esan diteke gaur Gipuzkoa'n erabiltzen diren datiboko aditzerroak 'egin'etik atereak direla"

Jarraituz kin erabilera berezitua on "*ezan" eta "egin" an gipuzkera, Lakarra-k jasotzen ditú ondorengo hiru aipuak an bere artikulua titúlatzen "Bizkaiera zaharra euskalkien artean" (1986:657).

Lehenengo aipua datorkigú tika Azkue-ren "Morfología vasca" (1923-25:144), non autoreak laburbiltzen digún berak behatutako espezializazio-eredu orokorra artén "*ezan", zein erabiliko zén an flexio bipersonalak (objetivas), eta "egin", zein erabiliko zén an flexio hirupersonalak (de recipiente, hau da, "nor-nori-nork" flexio datiboa):

Hurrengo sarreran zehatzago mintzatuko gara burúz nóndik zetorren, edo nóndik ez zetorren, "egin" laguntzailea. Orain, ordea, soilik interesatzen zaigu bere erabilera zabala an gipuzkera, zeintaz Lakarra-k gehitzen ditú honako bi aipuok tika Etxaide-ren "'(e)za' aditz-erroa datiboko aditz-jokoetan autoreetan zehar" (1984:601)

eta Etxaide-k berak:

Hori idatzita dagó an 1982, nahiz publikatua an 1984:

"Beraz, bildurrik gabe esan diteke gaur Gipuzkoa'n erabiltzen diren datiboko aditzerroak 'egin'etik atereak direla". [Etxaide, 1984:622]

[905] [>>>]

Etxaide burúz Agirre Asteasukoa: "..., eskuarki EGU aditz-erroa darabilkigu"

Nahizta egungo asteasuar famatuenak ez duen erabiltzen "egin" laguntzailea an bere obrak (afin emán, hemen edo han, "nor-nori-nork" transitibo subjuntibo labur bat nola "deion"), gauza da ze, duela ez hainbeste, beste asteasuar famatu batek, Agirre Asteasukoak, normalitate handienaz erabiltzen zuén "egin" laguntzaile hori, agerian utziz nóla aldatu ahal diren erabilerak.

Yon Etxaide-k (an bere "'(e)za' aditz-erroa datiboko aditz-jokoetan autoreetan zehar", 1984) honela aurkezten dú Agirre Asteasukoa (1984:632):

Esan nahi baita ze ari gara burúz idazle bat zein den giputz-klasikotan on-onenetakoa [...], ezpairik gabe. Eta gauza da ze, diogunez, gipuzkeraren klasiko on-onenetako horrek eskuarki erabiltzen zuén "egin" laguntzailea (Etxaide, 1984:636):

Ikus, ondoren, erabilera batzuk (1984:633):

Horrá hor aldaketa linguistikoa. [904] [>>>]

Kardaberaz hernaniarrak erabili zuén batzutan 'egin' laguntzailea an bere 'Ama veneragarri Josefa'

Aurreko sarrera batean mintzatu gara burúz nolabaiteko espezializazioa on "*egin" eta "egin" an erabilera ezberdinak. Zehatzago, Céline Moulon hizkuntzalariak ezberdintzen ditú honako hiru joerak an erabilera espezializatu hori ("Perifrasi zaharra mendebalde eta erdialdeko euskara zaharrean: azterketa kuantifikatiboa eta proposamen berria", 2007:100):

Lehenengoan, "*ezan" laguntzailea ez zen erabilikó baizik an "nor-nork", eta hor, batera kin "egin". Bigarrenean "egin" ez zen erabiliko baizik an "nor-nori-nork", eta hor, batera kin "*egin". Hirugarrenean, praktikoki soilik erabiliko litzaké "*egin": horren adibide, Moulon-ek jartzen dú Kardaberaz hernaniarra, aipatuz autore horren "Cristavaren bicitza" (1744). Edonola ere, Yon Etxaide-k aipatzen dú Kardaberaz-en beste liburu bat, "Ama veneragarri Josefa" (1882), nondik jasotzen dituén, adibidez, ondoko adibideok kin "egin" laguntzailea:

Hor ikusten dugu ze, idazle hernaniarrak ere erabili zuén "egin" laguntzailea, noizbait bederen. Ikus erabilera horietako bat (1882:180):

"zegion" horren konkordatzia pluralean Kardaberaz-ek erabiltzen dú "zegiozkan" ordezta "zegizkion". [903] [>>>]

Yon Etxaide buruz 'egin' laguntzailea: "Gipuzkoa'n zabalduena zegoena" (respektu 'ezan')

Atzoko sarreran aipatzen genuén Yon Etxaide-ren artikulua titulatzén "'(e)za' aditz-erroa datiboko aditz-jokoetan autoreetan zehar" (1984), non, tituluak berak dioenez, ezagutu ahal dugu nóla erabili zituztén hainbat autorek "*ezan" eta "egin" laguntzaileak an euren paradigma datiboa. Han aurkitzen ditugú, adibidez, ondorengo erabilerak ganik Crispin Beobide azpeitirra (1848-1891), zein, beste askok bezala, erabiltzen zuén "egin" laguntzailea, bere kasuan gehien-gehienetan (Etxaide, 1984:636):

Eta gauza da ze Yon Etxaide-k honako oharra gehitzen dio ki autore hau (Etxaide, 1984:638):

Hortaz, Yon Etxaide-k (1848-1891) diosku ze Beobide azpeitiarrak eskuarki -egi- aditz-gunera jotzen du, bere bizigaraian Gipuzkoa'n zabalduena zegoena (eta ez "ezan"). Edonola ere, gauza da ze, neurri handiagoan edo txikiagoan, oro har biak erabiltzen ziren, bai "ezan" eta baita "egin" ere. [902] [>>>]

'egin' eta '*ezan' an erabilerá on Otxoa Arin ordiziarra

Aurreko sarrera batean ikusi dugu nóla Uztapide bersolariak bere "Lehengo egunak gogoan" liburuan (1975) erabiltzen zuén "deiodan" eta "dezaioten", esan nahi baita "dei-" eta "dezai-", biak ere. Eta, esango nuke ze, azken mendeotako gipuzkeran hórixe izan dela araua, gehiago ze salbuespena. Ikus, adibidez, zér dioskun Yon Etxaide ikerlariak burúz Josepe Otxoa Arin ordiziarra (1672-1743) an bere artikulua titulatzén "'(e)za' aditz-erroa datiboko aditz-jokoetan autoreetan zehar" (1982):

Dakuskegunez, Otxoa-Arin'ek ZA eta EGI edo EI aditz-erroak darabilzki: dio-ZA-gula, d-El-gun, b-EGI-o. [Etxaide, 1982:661]

Gehiago sakonduta, esan behar da ze erabilera horiek erakusten zutén espezializazio-graduren bat: adibidez, Otxoa Arin-ek gehienbat erabiltzen zuén "egin" adizkiak, baina "nor-nork" saileko pluraletan erabiliko zuén "*ezan", denetan salbu eta kasu batean, antzera nola "nor-nori-nork" singular-pluraletan erabiliko zuén "egin", eta baita denetan salbu eta kasu batean. Hala diosku Célin Mounole-k an bere "Perifrasi zaharra mendebalde eta erdialdeko euskara zaharrean: azterketa kuantifikatiboa eta proposamen berria" (2007:98):

Edonola ere, "egin" edo "*ezan" biak ere erabiltzen ditu (finean "egin" edo "*ezan" ez dirá baizik bi aditz gehiago, zein diren erabiltzen an funtzio laguntzailea). Amaitzeko, gogoratu ze Ordizia ez dago an Deba arroa, ezta Urolaldean ere, baizik an bailara on Oria ibaia. [901] [>>>]

Maiztasunak ere aldé "de-" formak an 'nor-nori-nork' subjuntiboa [dez(ai)on - de(g)ion: 187 eta diez(ai)on - diozan: 31]

Aurreko sarreretan mintzatu gara burúz erlazio estua zein dén existitzen artén "nor-nori-nork" indikatiboa on "*edun" aditza, eta ber paradigma subjuntiboa an "egin" aditza (ikus sarrera hau):

dio - deion

hala nola artén "nor-nori-nork" subjuntiboa on "egin" aditza eta ondoko subjuntiboa on "*ezan" aditza (ikus sarrera hau) :

deion  - dezaion

Hiru paradigma horiek osatzen duté sistema koherente bat:

dio - deion - dezaion

zein den guztiz regularra. Zentratuz orain gure begirada an forma subjuntiboak (deion - dezaion modukoak), ikus dezagun zénbat alditan erabili diren historikoki adizki horiek edo antzekoak harik 1970 (EHUko Corpus Historikoa):

dezon: 93
deion: 45
dezaion: 36
degion: 13
diozan: 17
diezon: 12
diezaion: 2

Eta gauza da ze justuki "diezaion" batua dá gutxien erabilia (kin 2 erabilera), distantzia handiz, bitarten ze "de-" formak dirén erabilienak ("dez(ai)on" - "de(g)ion"), hauek ere distantzia handiz (187 aúrka 31).

Hortaz, "nor-nori-nork" estandarrerako pare bat forma hautatzekotan, ondo hauta zitezkén "dez(ai)on" formakoak ("*ezan"), zein izan dirén erabilienak, hala nola ere "deion" formakoak ("egin"), zein dirén laburrenak, osatúz gorago aipatutako hirukote regularra kin "dio":

dio - deion - dezaion

Laburragoa nahi izanez gero: "deion"; nabarmenagoa nahi izanez gero: "dezaion". Aukeran. [900] [>>>]

Uztapide (1975): 'deiodan' eta 'dezaiotela' ('dei-' eta 'dezai-', 'egin" eta '*ezan')

Atzoko sarreran ikusten genuen nóla Uztapide bersolari zestoarrak erabiltzen zuén "egin" laguntzailea an adizki inperatibo datibo hau:

... utzi eidazu...

Halaber, aurkituko ditugu ondoko erabilera subjuntibo datiboak an Uztapide-ren "Lengo egunak gogoan" (1975):

Baña utzi deiodan sariketa orreri ta goazen aurrera. ["egin" laguntzailea] (II, 1975:16)

Zaldibiko erriak omenaldiren bat egingo ote dion aditu det. Alakorik bada, ondo irabazia izango du orretxek, eta lenbailen egin dezaiotela. ["*ezan" laguntzailea] (II, 1975:80)

Eta gauza da ze bi eredu datibo horien arteko diferentzia bakarra dá "-za-" morfema:

dei-  vs  dezai- 
deiodan  vs  dezaiodan   (batuan: diezaiodan)
deigun  vs  dezaigun   (batuan: diezagun)
deizuen  vs  dezaizuen   (batuan: diezazuen)

halatan non oso erraz erabil litezke aukeran, nola ikus daikegun an Uztapide-ren erabilera horiek. [899] [>>>]

Uztapide: '...anaia baino gehiago gintzaion bata besteari...'

Herenegungo sarreran erabiltzen genuén honako expresioa:

...hurbilbu beharko gintzaioke ki...

zeinen oinarrian dagoén "gintzaion" forma (batuaz, "gintzaizkioke" eta "gintzaizkio": ikus sarrera hau). Eta gauza da ze, bilatzen hasita, aurkitzen ditugu erabilerak nola ondorengoa, aterea ti elkarrizketa bat zein Pello Zabala-k egin zion ki Uztapide bertsolaria (publikatua an HABE aldizkaria, "Uztapide, gizalege betekoa", 1988:30-31):

Hortxe dugu:

...anaia baino gehiago gintzaion bata besteari... [Uztapide]

 eta, bide batez:

... utzi eidazu...

esan nahi baita, erabiliz "egin" laguntzailea. Uztapide bersolaria zestoarra zen. [898] [>>>]

Helburuz-eta uler dadin, ordezta eragin dezan

Ondorengo komentario hau aurkituko duzu an blogá "Referentziak" ganik Erramun Gerrikagoitia (ikus beheragoko irudia). Honelaxe genioén han:

Konsidera daigun ondoko esaldia:

1) Las instituciones públicas ya desde el principio no han mantenido los planteamientos e inversiones requeridas para superar la creciente brecha entre estudiantes.

hala nola hauek ere:

2) La brecha entre estudiantes está creciendo y las instituciones públicas ya desde el principio no han mantedido los planteamientos e inversiones requeridas para superar eso.

3) La brecha entre estudiantes está creciendo y los planteamientos e inversiones requeridas para superar eso no las han mantenido las intituciones públicas ya desde el principio.

Zértan dira diferente?

Adibide baterako, 1. esaldian "creciente" hitza ez da baizik detaile osagarri bat zein kendu geinke gabé aldatu mezu orokorra. Bigarren eta hirugarrenean, aldiz, detaile hori bihurtu dá hasierako perpaus koordinatu bat, hartuz relevantzia bat zein ez zitzaion ematen (balirudike ze esaldi osoaren helburu eta arrazoi nagusia dá justuki ze arrakala areagotzen ari da).

Beste adibide bat: lehenengo esaldian, hasieratik dakigu ze mintzatuko gara buruz instituzio publikoak eta euren jarrera, bitarten bigarren eta hirugarrenean, gehiago mintzo gara buruz arrakala bat zein areagotzen ari da, eta zein bihurtzen ari dén arazo (beste intentzio bat da).

Esan nahi baita ze, nahiz hiru esaldi horiek emán "informazio bera" (ikus "Edozein informazio": zein zentzutan?), euren intentzioa ez da berdina (alde pragmatikoa). Matxinen adibideak ondo ilustratzen dú oinarrizko arazoa e euskal prosa:

Ikasleen arteko arrakala areagotzen ari da eta hori gainditzeak eskatzen duen planteamenduari eta inbertsioari ez diote erakunde publikoek hasieratik eutsi.

Hor Matxinek dú birmoldatu jatorrizko esaldia afin uler dadin (jatorrizko esaldia ez baitzen ondo ulertzen), baina ordainduz prezio pragmatiko handia: orain esaldiak gehiago dirudi deskripzio moduko bat, indarrik gabekoa, non jada inportanteena baita uler dadin, ordezta eragin dezan.

Gauza da ze, justuki uler dadin,  informazioa deskonposatu egiten da an unitate sinpleagoak, zein koordinatzen dira an ordena kronologiko-modukoa ("eta" eta "baina"), informazioa emanez, baina guztiz ilunduz hasierako intentzio komunikatiboa. Puntu hau hobeto ikusteko, konsidera daigun muturreko adibide hau (ikus ere "Esaldi bakoitzak bere intentzioa"):

Ikasleak daude, eta euren artean arrakala dago, eta arrakala hori areagotzen ari da, baina arrakala hori gainditu nahi dugu, eta hori egiteak planteamendu bat eta inbertsio bat eskatzen du, eta erakunde publikoek ez diote hasieratik horri eutsi.

Jakina hori ez da baizik karikatura bat, baina ondo islatzen du prosa-molde bat, ahula, estua, mugatua, laua, giharbakoa, ia deskriptibo hutsa, ia kronologikoa, helburuz-eta uler dadin, eta zein den hain karakteristikoa an euskal prosa, izanki eta zuzeneko konsekuentzia ti bere ahuldade sintaktikoa.

Nire aukera litzaké honelako zerbait:

Erakunde publikoek hasieratik bertatik ez diote eutsi ki planteamendu eta inbertsioak zein beharko lirake afin gainditu a arrakala arten ikasleak, zein ari den areagotzen.

[897] [>>>]

J.L. Ormaetxea (2006): "... ez da oraingo ezaugarri bat, aspaldikoa baizik."

Aurreko sarreretan ikusi dugu nóla Aramaion eta Debagoienan ez den egiten objetu-komunztadura plurala, halan ze batek pensa lei ze erabilera hori izan ahal da berria, esan nahi baita azken urteotakoa, eta akaso sortua zatio eragina on gaztelania, gehiago zein jarráituz euskararen beraren barne-tendentzia evolutiboak (argi gera bedi ze, hala balitz ere, horrek ez lioke bide horri kenduko batere interes funtzionalik).

Puntu horretaz, ikus zér dioskun Jose Luis Ormaetxea-k an bere jada aipatutako tesi doktorala titúlatzen "Aramaioko Euskara (azterketa dialektologikoa)" (2006:299) burúz Aramaioko eta Debagoieneko euskara:

Beraz, ez da oraingo ezaugarri bat, baizik aspaldikoa, halan ze, askoz gehiago hurbildu beharko gintzaiokén ki hipotesia on barne-evoluzioa. Ormaetxea-k, hor, aipatzen dú Zuazo eta Badihardugu (2002), referitzen baitá ki liburu bat titúlatzen "Deba ibarretik Euskararen Herrira", non irakur daikegún (2002:91-92):

Baten batek besterik pentsau leiken arren, hau kontuau ez da azken urtiotako gauzia, antziñako izkribuetan be halantxe agertzen da eta: 1562. urteko Dictionarium linguae cantabricae-n, esate baterako. Alderdi honetan, betikuak eta bidezkuak dira era honetako esaldixak:

sagarrak emon dotso
sagarrak gustetan jako
sagarrak dakar poltsan
gauza danak daki

[Koldo Zuazo eta Badihardugu Euskera Alkartia, 2002:91-92]

Koldo Zuazo-k eta Badihardugu Euskera Alkartia-k diotenez, aukera horiek dirá betikuak, eta, jakina, guztiz bidezkuak. [896] [>>>]

J. L. Ormaetxea (2006): 'Aditz trinko iragankorrek ere ez dute numero-komunztadura gordetzen'

Ondórenda ikusí, azken sarreretan (ikus hau eta hau) nóla erabili ahal dén konkordantzia plurala an "nor-nori-nork", "nor-nori" eta "nor-nork" paradigmak (finean hori dá Aramaioko eta Debagoieneko erabilera baina pixkat adaptatuz zenbait forma verbal ki paradigma orokor batua), orain ikusiko dugu nóla izan ahal den konkordantzia hori an aditz trinko transitiboak, hortako irákurríz J. L. Ormaetxea-ren tesi doktorala, non, atzo genioenez, autoreak aztertzen duen justuki Aramaioko eta Debagoieneko euskara:

Beraz, aditz trinko transitiboetan ere ez da erabiltzen objetu-konkordantzia plurala.

Finean eta laburbiltzeko, proposatzen ari gara preferenteki erabiltzea "egin" laguntzailea an "nor-nori-nork" subjuntibo, potentziala eta inperatiboa, eta, orohar eta preferenteki ere, objetu-konkordantziak à la Aramaio eta Debagoiena. Betiko moduan, aukeran. [895] [>>>]

Eta "nor-nork"? Aramaioko eta Debagoieneko eredua

Atzoko sarreran aipatzen genuén ha tesi doktorala on Jose Luis Ormaetxea titúlatzen "Aramaioko Euskara (azterketa dialektologikoa)" (2006:299) non autoreak zehazten digu nóla erabiltzen den "nor-nork" formen komunztadura plurala an Aramaioko eta Debagoieneko euskara:

Hortaz, ikusten dugu ze, "nor-nork" formetan, konkordantzia plurala egiten dá an indikatiboa eta baldintza ("*edun" laguntzailea), bitárten ez den egiten an subjuntiboa, ahalera eta egintera ("egin" laguntzailea). Eta hortxe ere daukagu baturako eredu posible bat:

• "nor-nork" formetan, indikatiboan eta baldintzan, oraingo moduan "*edun" laguntzailea erabiliko litzake eginéz objetu-konkordatzia pluralak, guztiz berdin nola oraingo batuan.
• "nor-nork" formetan,  subjuntiboan, potentzialean eta aginteran, "egin" laguntzailea erabil liteke, hala nola, jakina, "*ezan" ere, baina biak preferentzialki an euren forma singularrak, berdin nola egin ohi den an Aramaio eta Debagoieneko euskara.

Esan nahi baita ze:

• "daigun" (2 silaba) = "dezagun" (3 silaba)
• "neian" (2 silaba) = "nezan" (2 silaba)
•  "zeneian" (3 silaba) = "zenezan" (3 silaba)
• "zeian" (2 silaba) = "zezan" (2 silaba)
• "zeneiten" (3 silaba) = "zenezaten" (4 silaba)
• "zeiten" (2 silaba) = "zezaten" (3 silaba)  
• "daikegu" (3 silaba) = "dezakegu" (4 silaba)
• "neike" (2 silaba) = "nezake" (3 silaba)
• "leike" (2 silaba) = "lezake" (3 silaba)
• "geinke" (2 silaba) = "genezake" (4 silaba)
• "zeinkete" (3 silaba) = "zenezakete" (4 silaba)
• "eizu" (2 silaba) = "ezazu" (3 silaba)

Horixe, biak ere, guztiz eskura. [894] [>>>]

Bai, preferentzialki

Mintzo ginen atzo burúz "-zki-" pluralgilea, zein preferentzialki ez litzaké emanen an "nor-nori" eta "nor-nori-nork" forma batu guztiak (erabilera hori geldituko litzake aukeran: ikus sarrera hau):

• bai "izan" laguntzailean ("nor-nori": "zitzaizkidan" = "zitzaidan"), 
• bai "*edin" laguntzailean ("nor-nori": "dakizkizuen" = "dakizuen"), 
• bai "*edun" laguntzailean ("nor-nori-nork": "zenizkioten" = "zenioten"), eta 
• bai "egin" laguntzailean  edo "*ezan" forma erabilienak respektu batuko "*ezan" formak ("nor-nori-nork": "zeniezaizkioten" (batua) = "zeneioten" ("egin") = "zenezaioten" ("*ezan" erabiliena)

Hola lortuko litzake ondo arintzea aipatutako bi flexiook: "nor-nori" eta "nor-nori-nork". Bai, preferentzialki (respektu oraingo forma batuak). [893] [Ikus >>>]

Soilik 3. personetako 'nor-nori' formak

Atzokoan mintzo ginen burúz Bergarako "nor-nori" flexioak, esanez ze haien konkordantzia pluralak ez ziren gehienetan ematen, salbu an Angiozar eta Ubera auzoak, non jarraitzen ziren erabiltzen. Baina, pluralak esatean, zér esan nahi dugu? Zéin dira zehazki jasotako formak?

Gauza da ze soilik testigatu eta jaso dirá 3. personetako "nor-nori" formak, eta ez 1. edo 2. personetako formak, zein antza ez diren (ia) erabiltzen (batuan ere, nekez entzungo dá "zu-niri zatzaizkit", demagun.). Ondorengoak lirake forma zehatzák zein diren jaso an orainaldiko "nor-nori" paradigma indikatiboa (UNED-BERGARA, Euskal kultur departamentuaren argitalpenak, "Bergarako euskera", 1988:95):

Batuan, "zitzaizkidan" geldituko zén "zitzaidan", antzera nola "zaizkit" geldituko zén "zait" singular-plurala. 1. eta 2. personetako flexioak erabili behar izanez gero, akaso oso kontextu formal batean, geldituko ziren gabé "-zki-" pluralgilea:

zu-niri zatzait    [ordezta zatzaizkit]
gu-niri gintzaion   [ordezta gintzaizkion]
zuek-guri zatzaigute  [ordezta zatzaizkigute]

Modu subjuntiboan eta potentzialean ere, soilik lekukotu dirá 3. personetako formak ("*edin" laguntzailea): batuko subjuntiboan, adibidez, "dakizkidan" geldituko zén "dakidan", eta, bide beretik (eredu beretik, mekanismo beretik), 1. persona pluraleko "gakizkizuen" geldituko zitzaigún "gakizuen". Forma sinpleago horiek erabil litezké preferenteki respektu "-zki-" formak, zein aukeran geldituko ziren. Gauza da ze "-zki-" pluralgilea desagertzen da ti forma singular-pluralak.

Hortxe. Aukeran. [892] [>>>]

UNED-Bergara: 'PLURALGILErik ez da erabiltzen ez NOR-NORIn, ez eta NOR-NORI-NORKen ere'

Atzoko sarreran ikusten genuen nóla Bergarako Angiozar auzoan ez zen gehien-gehienetan erabiltzen objetu-pluralgilerik an "nor-nori-nork" flexioak, bitárten adibidez Elgetan bái ziren erabiltzen. Gaurkoan, ikusi behar dugu nóla Bergaran ere egiten den ber sinplifikazioa an "nor-nori" flexio verbalak, salbu justuki an Angiozar eta Ubera auzoak, non ez den nagusiki egiten. Ikus "Bergarako euskera" (UNED-BERGARA, 1988), burúz bertako flexio perifrastikoak:

-PLURALGILErik ez da erabiltzen ez NOR-NORIn, ez eta NOR-NORI-NORKen ere:

Zapatia galdu jako. Zapatak galdu jako.
Intxaurra emon dosta. Intxaurrak emon dosta.

Angiozar eta Uberan, ostera, erabiltzen da: jakoz, dostaz.

[UNED-BERGARA, "Bergarako euskera", 1988:90]

Hortaz ikusten dugu nóla Bergaran ez diren soilik orokorki sinplifikatzen "nor-nori-nork" formen pluralak, baizik ere, parte handi batean, "nor-nori" formen pluralak, erakutsiz ze existitu ahal dira aukera ezberdinak respektu objektu-konkordantzia pluralak. [891] [>>>]