"hark gu g-i-tu-en" sinplea (nondik "hark gu gintuen") jada plurala da. Pluralitate redundante bat gehitzen bazaio ("gindituen" kin bi "-i-" ti "i-tu-n"), forma redundante hori berriagoa izanen da.

Jarraituz kin atzoko "hark gu gindituen", azpimarratu nahi genuke ze "hark gu g-i-tu-en" sinplea (nondik "hark gu gintuen") jada plurala da.

Pluralitate redundante bat gehitzen bazaio ("gindituen" kin bi "-i-" ti "i-tu-n"), forma redundante hori berriagoa izanen da (ikus ere 'Halaber errepikatzen dá "-t-" hori (g-i-n-d-i-tu-en)' eta 'Arrazoi beragatik, "g-i-tu-en" dá zaharragoa ze "g-i-n-tu-en" edota "g-i-n-d-i-tu-en"'). [2101] [>>>]

Zér egiten du orainaldiko "ditu" horrek an iraganeko adizki bat?

Zenioén atzo, Josu:

ginTUen. TU hau DITUren laburdura da: gindituen > gintuen

Baina, zér egiten du orainaldiko "ditu" horrek an iraganeko adizki bat? [2100] [>>>]

guk hura geduen > geuen > "geben" / hark gu geituen > gituen > gintuen > "giñdduen" / guk haiek geituen > gituen > "gittuen"

Herenegun aurkezten genuén bide posible bat ki lortu adizkiak nola "genduen/genituen/gintuen", baina, nola genioén, bideak izan daitezke anitzak (eta baita emaitzak ere) an hizkera diferenteak (nahiz denak ere hurbilki lotuak).

Ikus daigun orain nóla eta nóndik sor zitezkén halako adizkiak ("geben/gittuen/giñdduen") an Bolibarko hizkera, sartua an Leintz-Gatzagako varietatea. Hor, agertzem zizkigú:

• guk hura geben

• guk haiek gittuen 

• hark gu giñdduen

non OVS fasean (ez da morfologizatu plurala):

• hark gu g-e-du-en

• guk hura/haiek e-du-gu-n

• hark hura/haiek e-du-en

Gero SVO fasean: 

• guk hura g-e-du-en

non morfologizatuko dirén pluralak helbúruz eta ezberdindu "guk hura" eta "hark gu"

• guk hura g-e-du-en
  

• hark gu g-e-i-tu-en > gituen
  

eta ondorioz, baita ere:

• guk haiek g-e-i-tu-en > gituen
  

Azken bi horiek (biak "gituen") ezberdinduko dirá bidéz gure "-n-" desanbiguatzailea. sortuz:

• guk haiek gituen > gittuen

• hark gu gituen > gintuen > giñdduen

Laburbilduz:

• guk hura geduen > geuen > geben
  

• hark gu geituen > gituen > gintuen > giñdduen

• guk haiek geituen > gituen > gittuen

nola agertzen dirén egun. [>>>]

"-n-" hori izaten dá desanbiguatzailea

 Puntu honetan gogoratu nahi genuke ondorengo sarrera:

• Orduña (datarik gabe) burúz "-n-" jatorriz desanbiguatzaile hori: "... para distinguir no sólo formas de presente y pasado, sino en ocasiones formas de singular o plural, o formas 'nork-nor' de formas 'nor-nork', ..."

Internet-en irakurri ahal dugú databako dokumentu bat te Eduardo Orduña, titulatuá "Aportaciones a la reconstrucción del verbo sintétivo vasco", non linguista hori mintzo dén gain "-n-" hori, jatorriz desanbiguatzailea (adibidez an "nik nekarren" versus "hark nenkarren" edo "zu zentozen" versus "haiek zetozen" ikus sarrera hau edo hau), zeintaz ari garen gu ere, eta zeinen utilitatea litzaké ...

... para distinguir no sólo formas de presente y pasado, sino en ocasiones formas de singular o plural, o formas nork-nor de formas nor-nork, ... [Orduña, data gabe]

Bai, horixe litzaké "-n-" horren utilitatea. Gero, analogiaz, joanen zen zabaltzen bere erabilera.

"-n-" hori izaten dá desanbiguatzailea. [>>>]

Normalean morfosintaxia konplejutzen da an neurria non adierazi nahi diren ideia konplejuagoak an modu egokiagoa (efizienteago eta efektibokiago)

 Zioén atzo Josu Lavin-ek:

Orduan, geduen / geben lehenagocoa da genduen (guk-hura) eta gintuen (hark-gu) baino?
Sinhestecina!

OVS fasean "guk hura" izanen zén:

• "guk hura e-du-gu-n"

• "hark gu g-e-du-an" (edo akaso jada plurala hartuta: "hark gu g-e-i-tu-an > g-i-tu-an")

• "hark hura e-du-an"

Normalean morfosintaxia konplejutzen da an neurria non adierazi nahi diren ideia konplejuagoak an modu egokiagoa (efizienteago eta efektibokiago). Horregatik suposa geinke ze OVS fase zahar eta akaso laburrean pluralitatea ez zen sartzen an ekuazio morfologikoa, halan ze:

• "hark gu g-e-du-an" (eta ez bere alternatiba plurala, baita defendagarria: "hark gu g-i-tu-an")

Gero "hark hura e-du-an" reinterpretatu zén nola "SOV", eta gauza bera gertatu zén kin "g-e-du-an", zein bihurtu zén:

• "guk hura g-e-du-an"

Baina bázen "hark gu g-e-du-an", halan ze, hizkera batzuetan, interkalatu zén "-n-" bat jarráiki prozesu fonologiko bat zeintaz jada mintzatu ginen an sarrera hau. Horrela izanen genuén:

"hark gu g-e-du-an" vs "guk hura gu g-e-n-du-an"

Gero morfologia konplexutu zén kin ideia plurala, zein adierazi zén bidéz pluralgile ezberdinak (pluralgileen aniztasun horrek adieraz leike ze pluralitate ideia hori ez da hain zaharra an morfologizazioa, nola suposatu dugún hemen):

• guk haiek g-e-n-du-z-an

• guk haiek g-e-n-i-tu-a-n

Azkenik "hark gu g-e-du-an" zaharra ere pluralizatu behar zén:

• hark gu g-e-i-tu-an > g-i-tu-an

zein, analogiaz, bihurtuko zén:

• hark gu g-i-n-tu-an

Ideia plurala jada OVS fasean morfologizatua bazen, ibilbidea izanen zén ezberdin samarra. [>>>]

"hak *∅ - e - du - e - n > eben", "guk *g - e - du - e - n > geben" edo "zuk *z - e - du - e - n > zeben"

Galdetzen zuén atzo Josu Lavinék:

Nondic sorthuac dira, bada, genuen, genituen eta gintuen adizquiac?

Abiapuntu ezberdinak har daitezke ki azaldu nóla agertu ziren adizki horiek. Gehienetan, egonen zirén 3 fase nagusi:

• OVS fasea

• SOV reinterpretazioa

• "z-" prefijoa garatu ahal da an 3. personak, sórtuz ajuste orokor bat

Gainera kontuan hartu behar da ze hizkera ezberdinetan gerta zitezkén bilakaera ezberdin samarrak, nahiz finean denak ere aski antzekoak.

Hortaz gogora daigun honako sarrera:

• Lafon (1954): "...on trouve dans le sous-dialecte biscayen de Salinas des formes archaïques comme 'geben' "nous l'avions", de '*g-e-du-e-n'" ..."

Atzokoan aipatzen genituén mendebaldeko hizkerak nola bereziki konserbatiboak an zenbait aspektu (beste batzuetan izan dirá berritzaile):

Esan nahi baita ze "z-" ez da 3. personako elementu pronominala, baizik "∅-".

Eta azken forma regularrago horiek mantendu al dira nonbait? Bai, mantendu dira an mendebaldeko hizkerak, zein konsideratzen dirén konservatiboenak.

Ikus daigun ondoko aipua ti herenegungo artikulua ti Lafon ("Comportament syntaxique, structure et diathese du verbe basque", 1954), non autorea mintzo dén gain Leintz Gatzagako hizkera nola konserbatibo horietako bat, bederen an bere aditz-forma batzuk, zein izanen zirén bereziki zaharrak:

On a en v. labourdin genduen et en biscayen genduan "nous l'avions", avec préfixe d'agent gen-. Mais on trouve dans le sous-dialecte biscayen de Salinas des formes archaïques comme geben "nous l'avions", de *g-e-du-e-n, en regard de neben "je l'avais", eben, "il l'avait", où le préfixe d'agent est g-, non gen-. [Lafon, 1954, berrargitaratua an 1999:546]

Bai, oso interesgarriak dirá forma horiek, zein Lafon-ek zatitzen ditú honela (jarraiki "*g-e-du-e-n"):

• nik *n - e - du - e - n > neben

• guk *g - e - du - e - n > geben

• hak *∅ - e - du - e - n > eben

eta non, gainera:

• zuk *z - e - du - e - n > zeben

• zuek *z - e - du - e - e - n > zeuen

• haiek *∅ - e - du - e - e - n > euen

"-a-n/-e-n" bikotea alde batera utzita, dena guztiz regular.

non Lafon-ek aipatzen ditú adizki arkaiko batzuk zein jada egonen zirén an SOV fasea. Ikusten dugunez, adizki horiek zatitu ahal dirá guztiz regularki, naturaltasun osoz, kin "n-e-", "g-e-" edo "z-e-", non lehenengo morfemak adierazten dú sujetua, eta bigarrenak denbora indeterminatu bat (ez presentziala). [>>>]

"zeduen" edo "zekarren" jatorriz dirá OVS ordenako "hark zu", reinterpretatuak nola "hark hura"

 Diozu, Josu:

Erran duçu:

"Baina, adibidez, gauza da ze "zen-" horren forma zaharra izanen litzaké "zan-" (ti "i-za-n"), eta ez ditugu aurkitzen formak nola:"

ZEN- horrec ez daduca cerikussiric berce ZAN horrequin!

Bai, arrazoi duzu. Nahastu egin naiz mintzátuz gain "zeduen" 3. personakoa noiz mintztu behar nintzen gain "zeduen" 2. personakoa (nondik derivatzen dén 3. personakoa)

Baina, gure analisia ez da horregatik aldatzen. Hasieran dauzkagu OVS formak:

• hark zu z-e-du-en 

non "z-" dén "zu", eta "-e-" dén partikula bat adieráziz indeterminazioa, kasu honetan tenporala. Hori ez da forma pasibo bat, baizik adizki bat sortua ti OVS ordena zahar bat.

Hortaz gogoratu nahi genuké lehenengo zatia ti sarrera hau:

• Domene (2011): "EI prefijo 'z-' pudo tener su origen en el prefijo de 2. persona de respeto y de 2. persona plural 'z-'' utilizado como prefijo de 3. persona 'z-' en alocutivo y, después, en el no alocutivo; ..." 

zeintan genioén:

Zenioén lehen, Josu:

Bai, EKARREN izan daiteke ZEKARREN baino zaharragoa, baina argi dago ZEKARREN honek hasieran duen Z- hori nondik datorkion, ZEN/ZAN adizkiarekin funditzetik, alegia.

Alde batetik esan ze euskararen mendebalde osoan (parte handi bat) ez da halako evoluziorik gertatu, beraz edozein konklusio respektu nóla interpretatu "z-" hori, izan beharko da partziala, eta ez orokorra respektu euskal aditza (gainera, ez da gertatu preseski an area non mantendu ohi diren euskararen ezaugarri zahar gehiago).

non 3. personako "zekarren" edo "zeduen = zeuen = zuen" ez zen etorriko ti forma pasibo bat kin "zen/zan" an  euren hasiera:

• zen-kar-en/zen-du-en

nola zuk, Josu, pretenitzen duzun (an 3. persona), baizik ti 2. persona bat reinterpretatu nola 3. persona:

• z-e-karr-en/ z-e-du-en

Aipatutako sarrera horretan, komentario batean zenioén, Josu:

zuen = zen + du:
zeduen => zeuen => zuen

zeuen adizkia bizcaieraz ere erabilten da.

zekarren = zen + kar:
zekarren: era en el proceso de ser traído por alguien

zethorren = zen + thor:
era en el proceso de venir

kar = ekarten
thor = etorten

Aditzen erroa integratzen da adizkiaren erdian:
ZEN + erroa = ZE + erroa + eN

eta beste sarrera honetan beste komentario hau ere:

ZEDUEN = zen + DU aditz erroa.
: alguien tiene algo
Pasiboki:
: algo era tenido por alguien

noiz dirén OVS ordenako 2. personak reinterpretatuak nola 3. personak. [>>>]

"zenduan" dator ti "z-e-du-an" eta ez ti "zen-du-an"

Zioén atzo Josu Lavin-ek:

sg.
cinduen > cinuen
= cenduen > cenuen

pl.
cindituen > cintuen / cinituen
= cendituen > centuen / cenituen

non hasierako "zen-" hori izanen zén arrasto bat ti forma pasibo-moduko zahar bat (hor dugú Josu-ren interpretazio pasiboa). Gogora daigun, Josu, zure komentario hau (ikus ere hurrengo sarrera):

ZEDUEN = zen + DU aditz erroa.
: alguien tiene algo
Pasiboki:
: algo era tenido por alguien

eta demagun, orain, "zen-" hori 3. personakoa dela. Baina, adibidez, gauza da ze "zen-" horren forma zaharra izanen litzaké "zan-" (ti "i-za-n"), eta ez ditugu aurkitzen formak nola:

• zan-duan > zanuan

Arrazoia da ze "zenduan" dator ti "z-e-du-an"  eta ez ti "zen-du-an". [>>>]

Domene (2011): "..., y de 'itu' (tener) , en el verbo 'ukan' (tener)."

Genioén an sarrera hau:

Gaur aipatu nahi genuke ze Domene-ren analisiak zabaltzen dú "iraun" aditzaren eragina buruzki "izan" aditza ere, zeinen persona plural batzuk etorriko liraké ti "iraun" aditza:

Se trata de un procedimiento arcaico de expresión del plural, que permitió la formación de la 3ª persona de plural de Nominativo (d-ira = 'ellos/as son' y d-itu = 'el/ella/ello los/las ha') y más tarde se extendió a las lª y 2ª personas de plural (ga-ra y za-ra en el verbo izan,... [Domene, 2011:179-180]

Horretan ere ez gara konvergitzen kin analisia ti Domene (2011). Bihar gogoratuko dugú sarreraren bat gain puntu hori.

nondik, gaur, azpimarratuko dugu nóla Domene-k (2011) proposatzen duén "*itu" aditza ki azaldu "*edun"-en pluralak:

... la sustitución de las flexiones de algunas personas por las de otro verbo, concretamente de iraun (durar), en el verbo izan (ser), y de itu (tener) , en el verbo ukan (tener). Se trata de un procedimiento arcaico de expresión del plural, que permitió la formación de la 3ª persona de plural de Nominativo (d-ira = 'ellos/as son' y d-itu = 'el/ella/ello los/las ha') y más tarde se extendió a las lª y 2ª personas de plural (ga-ra y za-ra en el verbo izan,... [Domene, 2011:179-180] 

Gure analisia, oso hurbilekoa izanki, ez da guztiz berdina, zeren guk proposatzen genuén "*itun" aditz plurala (an ber funtzioa). Ikus sarrera hau:

• *edun/*itun (objetu singularra/objetu plurala)

Atzokoan aipatzen genuén "*edun" aditza, referituaz ki adizkiak nola "sittuen = zituen/zituzten"

• Jose Luis Ormaetxea (2006): "Salbuespen bakarrak: *edun -en pluraleko formak dira: sittuen 'zituen/zituzten'

baina, nahizta egun hala konsideratzen diren, pensatzekoa da ze garai batean forma horiek referituko zirén ki beste partizipio bat, partizipio plural bat, jada desagertua:

• *i - tu - n > *itun 
  

zein izanen zén justuki kide plurala te "*edun" partizipio singularra, antzera nola "*iran" izan bide zén kide plurala te "*izan" partizipio singularra (edota "eduki/edutzi" bikote transitiboa). Horretaz mintzatu ginén an ondoko sarrera hau, zeinen hasiera jasotzen dugún beherago: 

• Garai zaharretan izanen zirén bi partizipio ezberdin: '*e - i - za - n > i - za - n = izan' (singularra) versus '*e - i - la - n > *e - i - ra - n > i - ra - n = iran' (plurala)
  

Jarraituz kin atzoko haria, gaur egungo "izan" aditzean (partizipio bakarra), garai zaharretan izanen zirén bi partizipio ezberdin:

• *e - i - za - n > i - za - n = izan (singularra)

• *e - i - la - n > *e - i - ra - n > i - ra - n = iran (plurala)

non izanen zirén bi erro zahar ezberdin:

• za

• la/ra

biak CV, nola ere "da" fosila izanen zén CV. 

Eta hain zuzen *i - tu - n > *itun" partizipio plural horretatik derivatu ditugu guk lehengo eguneko 3. persona singularra kin objetu plurala, an:

• Baina, zéin izanen zen, adibidez, 3. persona singular regularra?

Baina, zéin izanen zen, adibidez, 3. persona singular regularra? Ba, justuki hau:

• hak *∅ - e - i - tu -  e - n > eituen > ituen

non soilik falta zaigún gehitzea bustidurá (palatalizazioá) zein "i-" soinuak hizkera horretan eragiten duén gain ondorengo "-t-" soinua (zein bilakatzen dén "-tt-") arrén eta izan daigún gure 3. personako forma regularra:

•  hak *∅ - e - i - tu -  e - n > eituen > ituen > ittuen

eta bide beretik doa 2. persona regularra:

• zuk *z - e - i - tu -  e - n > zeituen > seituen > situen > sittuen

Bádirudi ze hor ere egon zitekén partizipio plural berezitu bat.

"*itun" izanen litzaké aditz bat ze jasoko lukén ideia plurala, osatuz bikote zahar bat kin "*edun" singularra. [>>>]

Laburbilduz: bádugu 'izan' aditzeko orainaldi osoa aterea ti '*e - i - za - n' (singularra, salbu 'da' fosila) eta '*e - i - la - n' (plurala), non aditz-erroak liraké "za" eta "la" partikula zaharrak

Laburbiltzearren, gogoratzen dugú ondoko sarrera hau ere:

• Beraz daukagu 'izan' aditzeko orainaldi osoa aterea ti '*e - i - za - n' (singularra, salbu 'da' fosila) eta '*e - i - la - n' (plurala), non aditz-erroak liraké "za" eta "la" partikula zaharrak 

Beraz, honela gedituko liraké "izan" aditzeko orainaldi singularra, zein derivatuko litzaké ti:

• *e - i - za - n > i - za - n = izan (aditz-partizipioa)

salbu 3. persona, zein litzakén fosil zahar bat:

• n(i) - (d)a - i - z(a) = n - a - i - z = naiz (orainaldiko 1. persona)

• h(i) - (d)a - i - z(a) = n - a - i - z = haiz (orainaldiko 2. persona)

• da (fosil bat: orainaldiko 3. persona) 
  

eta horrá pluralak, atereak regularki ti:

• *e - i - la - n > *e - i - ra - n

non azken pausuan agertzen dirá bi evoluzio fonetiko divergente:

• g(u) - (d)a - i - la > g(u) - (d)a - i - ra > g - a - i - ra > gara / gira (orainaldiko 1. persona pluralak)

• z(u) - (d)a - i - la > z(u) - (d)a - i - ra > z - a - i - ra > zara / zira (orainaldiko 2. persona pluralak)

• ∅ - d(a) - i - la > ∅ - d(a) - i - ra = d - i - ra = dira (orainaldiko 3. persona plurala)

Beraz hortxe daukagu "izan" aditzeko orainaldi osoa aterea ti '*e - i - za - n' (singularra, salbu 3. persona  fosila) eta '*e - i - la - n' (plurala), non aditz-erroak liraké "za" eta "la" partikula zaharrak. 

Azkenik eta bidenabar, gogora daigun partikula zahar horietako batzuk, zeinen kokapena eta interpretazioa izan zitekén oso flexiblea an garai haiek:

Atzokoan gogoratzen genuén ondoko zerrendatxo inkonpletoa, non Lakarra diakronistak (2018) biltzen zituén zenbait partikula zahar zein erabili dirén hala prepositiboki nola postpositiboki:

..., gi-, la-, da-, za-, le-, i- / -ki, -la, -da/ -t, -z(a), -le, -i bezalako bikoteak.

Beste bikote inportante bat izanen litzakén:

e- / -e

nondik goragoko adizkietan agertzen zaikigú "za", "la", "e" eta "i", hala nola ere "da" fosila.

Horixe da gure analisia. [>>>]

"dira", "gara" eta "zara"

Mintzatzen ginén atzo gain sorrera e "dira" adizkia ti "*eiran" aditza, nondik ere regularki azaltzen dirá beste forma pluralak ere, alegia "gara" eta "zara". Hala genioén an ondorengo sarrera, zein gogoratzen dugún:

• g(u) - (d)a - i - la > g(u) - (d)a - i - ra > g - a - i - ra > gara / gira

Zatitzen genuén atzo "dira" orainaldiko 3. personako adizkia honela:

• ∅ - d(a) - i - la > ∅ - d(a) - i - ra = d - i - ra = dira (orainaldiko 3. persona plurala)

zein izango litzaké guztiz regularra. 

non ez dagoen hasierako elementu pronominalik (∅), bitarten, aitzitik, bádagoen elementu hori an 1. eta 2. personak, zein horregatik eratorriko lirake honela:

• g(u) - (d)a - i - la > g(u) - (d)a - i - ra > g - a - i - ra > gara / gira (orainaldiko 1. persona pluralak)

• z(u) - (d)a - i - la > z(u) - (d)a - i - ra > z - a - i - ra > zara / zira (orainaldiko 2. persona pluralak)

non, ikusten dugunez, hizkera batzuetan gertatuko zén bilakabide fonetiko hau:

• g - a - i - ra > gara
  

• z - a - i - ra > zara
  

eta beste batzuetan bilakabide hau:

• g - a - i - ra > gira

• z - a - i - ra > zira

Baita gertatu dirá antzeko bilakabide fonetiko divergenteak an beste adizki batzuk nola:

• n - a - i - za > naz

• n - a - i - za > niz

denak ere derivatuak ti forma komunak.

Hortaz, tikan "*eiran" zein etorriko litzaké ti "*eilan", kin betiko "-la-" finean modala. [2090] [>>>]

Gehiago zehaztuz gure analisia gain "dira" adizkia

Atzokoan gogoratzen genuén sarrera bat zeinen amaiera zén:

Nóndik etor litezke adizki plural horiek? (gara/gira, zara/zira, dira; ginan, zinan ziran) Ba, gure ikuspegitik (eta erakusten saiatuko garenez), tika:

• *e - i - ra - n < *e - i - la - n

aditz-partizipioa, kin "la/ra" partikula (kasu honetan erro) zaharra.

Horretan gehiago sakonduz, gaineratu nahi genuke ondorengo sarrera hau ere, non zehazten dugú gure analisia e "dira" adizkia: 

• ∅ - (d)a - i - la > ∅ - (d)a - i - ra = d - i - ra = dira (orainaldiko 3. persona plurala)

Duela egun batzuk galdetzen genuén:

Nóndik etor litezke adizki plural horiek? (gara/gira, zara/zira, dira; ginan, zinan ziran)

Gaur ikusiko dugú nóla eratorri orainaldiko 3. persona plurala, zein baita "dira":

• ∅ - d(a) - i - la > ∅ - d(a) - i - ra = d - i - ra = dira (orainaldiko 3. persona plurala)

zein izango litzaké guztiz regularra. 

Gogoratu nahi genuke ze orainaldiko 3. persona singularra bázen irregularra, zeren teorian izan beharko zén (ikus hemen) :

• ∅ - d(a) - i - z(a) > ∅ - d(a) - i - z =  daiz (orainaldiko 3. persona singularra regularra)

zein litzaké antzekoa nola "naiz" edo "haiz". Baina, genioenéz hemen, persona horretan gelditu dá fosildua "da" hitz zaharra (an aditz-forma), akaso hizkuntzaren zaharrenetarikoa (gainera, printzipioz, CV):

"da" horrek ez du erakusten antzekotasunik kin "izan" aditza (eztare, "gara", "zara" edo "dira" adizkiek), alderantziz-ze "naiz", "haiz" edo "zan" formak, zein bai derivatuko lirake ti oinarrizko aditz hori. Nolabait esan, "da" forma litzaké fosil bat barné "izan" aditza (bere jatorria ez legoke an "izan" aditza).

"da" izanen litzaké oso forma zahar bat (akaso hizkuntzaren lehenengoetarikoa) zeinen izaera gramatikala, garai hartan, ez zen izanen hain argia, baizik aski anbiguoa: ez zen izanen aditz argi bat, baizik gehiago adverbio-erakusle moduko bat, oso presentziala (orainaldikoa) zein soilik gero bihurtuko zén aditz purua (an "hura da", zeinen forma regularrago bat izanen litzaké "hura daiz").

Pluralean, beraz, regularra: "haiek d - i - ra".

Guztiz regularra beraz, ti "*e - i - ra - n" aditza, zeinen esangura izanen litzaké "izan" plurala. [2090] [>>>]

Gure analisian: "*e - i - la - n" > *e - i - ra - n" ordezta "iraun" (an sorrera e "dira" edo "gara")

Atzokoan aipatzen genuén Domene-ren analisia zeinen arabera "dira" edo "gara" adizkiak (egun an "izan") etorriko liraké ti "iraun" aditza (antzera nola adibidez "derauka" transitiboa ere):

... Domene-ren analisiak zabaltzen dú "iraun" aditzaren eragina buruzki "izan" aditza ere, zeinen persona plural batzuk etorriko liraké ti "iraun" aditza:

Se trata de un procedimiento arcaico de expresión del plural, que permitió la formación de la 3ª persona de plural de Nominativo (d-ira = 'ellos/as son' y d-itu = 'el/ella/ello los/las ha') y más tarde se extendió a las lª y 2ª personas de plural (ga-ra y za-ra en el verbo izan,... [[Domene, 2011:179-180]

Gure ikusmoldea, ordea, litzake ze adizki horiek ez dira sortzen ti "iraun" aditza, baizik ti "*e - i - la - n > *e - i - ra - n" aditz plurala, zeinen erroa litzakén "la/ra" partikula zaharra.  Hala esaten genuen an ondorengo sarrera hau, zein birjasotzen dugún jarraian::

• Eta nóndik etor litezke adizki pluralak? (gara/gira, zara/zira, dira; ginan, zinan ziran) Tika "*e - i - ra - n < *e - i - la - n" aditz-partizipioa, kin "la/ra" erro zaharra

Hortaz, izanen genuké:

• e - i - za - n > i - za - n = izan (aditz-partizipioa)

----------------

• n(i) - (d)a - i - z(a) = n - a - i - z = naiz (orainaldiko 1. persona)

• h(i) - (d)a - i - z(a) = n - a - i - z = haiz (orainaldiko 2. persona)

• da (fosil bat: orainaldiko 3. persona) 

----------------

• n(i) - e - i - z(a) - n > n - e - i - za - n > n - i - za - n   > n - i - (n) - (t) - za - n = nintzan (lehenaldiko 1. persona) 

• h(i) - e - i - z(a) - n > h - e - i - za - n > h - i - za - n   > h - i - (n) - (t) - za - n = hintzan (lehenaldiko 2. persona) 

• e - i - za - n > i - za - n > za - n = zan (lehenaldiko 3. persona)

Bestalde, dauzkagú beste forma aski diferente batzuk an persona pluralak (irregularrak respektu "izan" aditz-partizipioa):

• gu gara / gira

• zu zara / zira

• haiek dira

eta

• gu ginan

• zu zinan

• haiek ziran

Nóndik etor litezke adizki plural horiek? (gara/gira, zara/zira, dira; ginan, zinan ziran) Ba, gure ikuspegitik (eta erakusten saiatuko garenez), tika:

• *e - i - ra - n < *e - i - la - n

aditz-partizipioa, kin "la/ra" partikula (kasu honetan erro) zaharra.

Beraz, "*e - i - la - n > *e - i - ra - n" (kin "la/ra" partikula zaharra), ordezta "iraun". [>>>]

Domene-ren analisian (2011), adibidez "dira" forma ere ("izan") etorriko litzaké ti "iraun" aditza

Atzokoan komentatzen genuén ze, Domene-ren analisian (2011), "iraun" aditza ...

... izanen litzaké aditz laguntzaile tripersonal zaharrena hala nola, garai batean, orokorra an hizkera guztiak:

El SMV(NDE) [Sistema Morfologiko Verbal tripersonala] de ukan/iraun, por tanto, fue antiguamente el auxiliar trivalente común a todos los dialectos, y luego fue sustituido por el SMV(NDE) de eutsi en el dialecto occidental o vizcaíno y por el SMV(NDE) de edin en el dialecto central  de Guipúzcoa y en el dialecto navarro, habiéndose conservado hasta ahora el antiguo SMV(NDE) de ukan/iraun en todos los demás dialectos [Domene, 2011:281]

Gaur aipatu nahi genuke ze Domene-ren analisiak zabaltzen dú "iraun" aditzaren eragina buruzki "izan" aditza ere, zeinen persona plural batzuk etorriko liraké ti "iraun" aditza:

Se trata de un procedimiento arcaico de expresión del plural, que permitió la formación de la 3ª persona de plural de Nominativo (d-ira = 'ellos/as son' y d-itu = 'el/ella/ello los/las ha') y más tarde se extendió a las lª y 2ª personas de plural (ga-ra y za-ra en el verbo izan,... [Domene, 2011:179-180]

Horretan ere ez gara konvergitzen kin analisia ti Domene (2011). Bihar gogoratuko dugú sarreraren bat gain puntu hori. [>>>]

Domene (2011): "El SMV(NDE) [Sistema Morfologiko Verbal tripersonala] de 'ukan/iraun', por tanto, fue antiguamente el auxiliar trivalente común a todos los dialectos,..."

 Atzokoan hasten genuén gure sarrera esánez:

Atzoko eta herengungo aipuan (hartua ti Trask, 1997), aipatzen da nóla autore batzuek (horien artean Domene, guk batzuetan aipatua, adibidez hemen) konsideratu duté ze"derauka" moduko formak dátoz ti "iraun" aditza (zein bihurtuko litzakén laguntzailea ere) ordezta ti "*eradun"

Gaur eginen dugú aipu bat ti Domene (2011) non autoreak zehazten dú bere ikuspuntua gain "iraun" aditza, zein izanen litzaké aditz laguntzaile tripersonal zaharrena hala nola, garai batean, orokorra an hizkera guztiak:

El SMV(NDE) [Sistema Morfologiko Verbal tripersonala] de ukan/iraun, por tanto, fue antiguamente el auxiliar trivalente común a todos los dialectos, y luego fue sustituido por el SMV(NDE) de eutsi en el dialecto occidental o vizcaíno y por el SMV(NDE) de edin en el dialecto central  de Guipúzcoa y en el dialecto navarro, habiéndose conservado hasta ahora el antiguo SMV(NDE) de ukan/iraun en todos los demás dialectos [Domene, 2011:281]

Ez dago esan beharrik ze, kasu honetan, ez gaude batere ados kin ikuspuntua ti Domene. [>>>]

*edun → *eradun

Atzoko eta herengungo aipuan (hartua ti Trask, 1997), aipatzen da nóla autore batzuek (horien artean Domene, guk batzuetan aipatua, adibidez hemen) konsideratu duté ze"derauka" moduko formak dátoz ti "iraun" aditza (zein bihurtuko litzakén laguntzailea ere) ordezta ti "*eradun":

... from iraun "last", probably an ancient causative of egon "stay", wait, be" [Trask, 233]

Baina, gure ikuspegitik, ez dugu behar beste aditz bat ki azaldu forma horiek, zein ongi azaltzen dirá ti 

• *edun → *eradun

non daukagún "-la- > -ra-" predatiboa. Ez dugu behar "iraun" aditza. [>>>]

Trask (1997): "The most plausible analysis, however, is probably that of Gómez and Sainz (1995:240), who see the underlying verb as '*eradun',..."

 Jarraituz kin atzoko aipua ti Trask (1997), irakurtzen dugu hau:

The eastern varieties show forms like derauka - drauka - daroka (rarely doro - doo) 'he/she has it to him/her'. Such forms are well attested in L and LN, and they are attested in G until the early eighteentg century, and in the HN in the sixteenth century, suggesting that they are the more conservative forms. (...) The most plausible analysis, however, is probably that of Gómez and Sainz (1995:240), who see the underlying verb as *eradun, an otherwise unattested causative of *edun. [Trask, 1997:233]

non Trask-ek hobesten du interpretazioá ti Gómez eta Sainz (1995), nok ikusten duté hor "*eradun" aditza. Aurreko sarrera askotan argi gelditu denez, erabat ados gaude kin "*eradun" interpretazio hori. [>>>]

Trask (1997) gain '*eradun' formak an gipuzkera: "...they are attested in G until the early eighteentg century,..."

Atzokoan galdetzen genuén:

Hizkera zentralean, ordea, aurkitzen ditugú "*eradun"-formak zein hasten dirén kin: 

• "di..." (dirau...)
  

Baina, galdera dá: nóndik sor zitezkén "di..." forma horiek?

Horretaz, has gaitezen ikusten zér dioskun Trask-ek an bere "The history of Basque" (1997):

The eastern varieties show forms like derauka - drauka - daroka (rarely doro - doo) 'he/she has it to him/her'. Such forms are well attested in L and LN, and they are attested in G until the early eighteentg century, and in the HN in the sixteenth century, suggesting that they are the more conservative forms. [Trask, 1997:233]

Gainera, nola ikusi ahal dugun an, adibidez, ondorengo sarrera hau:

• Yrizar (1981): "...puede asegurarse que en todo el dialecto guipuzcoano se usaron en el siglo XVIII flexiones receptivas con "-r-" en el núcleo." 

gipuzkerazko "*eradun" formak hasi ohi zirén ti "di...". [>>>]

Hizkera zentralean, ordea, aurkitzen ditugú "*eradun"-formak zein hasten dirén kin "di..." (dirau...)

Berriki ikusten genuén nóla Burundan gertatu dirén evoluzio fonetikoak zein, abiatuz ti:

• "de..." (derauo)

amaitu dirén an:

•  "do..." edo "du..."

Hizkera zentralean, ordea, aurkitzen ditugú "*eradun"-formak zein hasten dirén kin: 

• "di..." (dirau...)
  

Baina, galdera dá: nóndik sor zitezkén "di..." forma horiek? [>>>]

Gure uste apalean, "regresibo" adjetibo jada-globala ematearren, ez dago aukera hoberik zein justuki "regresibo" (edo, aukeran, "erregresibo")

Mintzatu gara, azken egunotan, gain bikote lexikoá "erregresiboa/regresiboa", zein, gure ikuspegi funtzionaletik agertu beharko zirén, biak ere, an gure hiztegi nagusia (Esukaltzaindiaren Hiztegia). Izan ere, agertu gara aldé ager daitezen bi forma horiek ("erregresiboa/regresiboa") an hiztegia, erráztuz erabiltzailearen aukera. 

Gaur soilik gogoratu nahi genuke ze Jose Luis Erdozia-k erabiltzen zuén "regresiboa" ki azaldu zér den "atzerakaria", zein, alde batetik, ez da agertzen an "Euskaltzaindiaren Hiztegia", baina, bestetik, agertzen da an "Orotariko Euskal Hiztegia", aipatuz Azkue, eta signifikatuz:

• reaccionario, retrógrado

Elhuyar hiztegiak ere jasotzen dú "atzerakari" adjetiboa an zentzu tekniko-anatomikoa signifikátuz:

• recurrente

Gure uste apalean, "regresibo" adjetibo jada-globala ematearren, ez dago aukera hoberik zein justuki "regresibo" (edo, aukeran, "erregresibo"). [>>>]

Beraz, momentu honetan bederen, "progresibo" bai, baina "(er)regresibo" ez

Atzokoan konkluitzen genuen ze:

Oraingo kasuan ere, ez litzake egon behar arazorik (are gutxiago, debekurik) ki erabili hala "erregresibo" nola "regresibo" ere, aukeran jakina.

Eta atzo baitare gogoratzen genuen nóla jasotzen dirén "erradiografia" eta "radiografia" formak an gure hiztegi nagusiak:

Ikustagun, orain, kasuá e-beste hitz bat: "radiografia", zein, agertzen delarik an Orotarikoa, ez den agertzen an Euskaltzaindikoa, non bai dugun "erradiografia," zein ez den agertzen an Orotarikoa.

Oraingo bikotean, (erregresibo/regresibo) esan behar dugu ze ez bata ez beste ez dira agertzen an Orotariko Euskal Hiztegia eztare an Euskaltzaindiaren Hiztegia., nahizta azken honetan bái jaso dute "progresibo", zein ez den agertzen an Orotarikoa. Beraz, momentu honetan bederen, "progresiboa" bai, baina "(er)regresibo" ez. [2080] [>>>]