Asier Larrinagak ez du ematen soluzio alternatibo zabalagorik

Zioen hemen Asier Larrinaga-k (zein, ezaguna denez, dén EITBko Euskara Zerbitzuko burua) ezen bera ez dago bereziki aldé erabili azentu graveak afin desanbiguatu zenbait esaldi erlatibo:

Ez naiz ni azentu horien oso aldekoa, batetik, azentuak gure inguruko hizkuntzetan beste zeregin bat duelako, baina batez ere, bestetik, erlatiboaren arazoa konpontzeak ez duelako konpontzen arazo zabalago bat. Xabier Aristegietak velcro efektua esan zion arazo horri Senezen argitaraturiko artikulu batean ("Euskarazko testuen komunikagarritasun-problema larriak", Senez 37 (2009). [Asier Larrinaga, 2011]

Eta berak ematen duen arrazoia da ze azentu horrek ez du konpontzen arazo bat zein dén zabalagoa, hedatzen delarik ki sintagma guztiak non gertatú velcro-efektua on Xabier Aristegieta, zeintan duda egiten dugún zér zerékin lotu.

Eta ez zaio puntu horretan arrazoirik falta ki Asier Larrinaga: arazoa ondo zabalagoa da, hain ere zabala non blaitu egiten du euskara idatzi guztia, zeren dén zuzeneko islada on inkoherentzia sintaktikoá sortua ganik sintaxi buruazkena, nola genioen hemen:

Gure ustez, soluzioak jo beharko luke ki izán sintaktikoa, ez grafikoa, zeren hori izanen litzake seinale argia eze sintaxia ari den irabazten jarraitutasun irekia, zein baita azken helburua.

Gauza litzake erabiltzeá baliabide burulehenak noiz-ere ikusten den egoki, horiexek baitira sakoneko soluzioa ki velcro efektuak, zein ez diren baizik zuzeneko ondorioa ti inkoherentzia sintaktiko-interpretatibo buruazkena.  [Balbula, 2018]

Edonola ere, sintaxi bikoitz batean (SOVO), ondo lagungarriak izan daitezke azentuak (zein izanen lirake optatibo) eta oso bereziki azentu akutuak afin desegin hainbat duda respektu ustezko edo benetako velcro-efektuak.

Báda, ordea, arazo handi bat an erantzuna on Asier Larrinaga: kritikatzen du soluzio bat zatio izán partziala, baina ez du ematen soluzio alternatibo zabalagorik. [638] [>>>]

Progreso humanoa da bide jator bakarra

Bádira anitz modú on atzeramendu kulturala.

Bádira kulturak non emakumezkoek ezin duten estudiatu, eta, esan gabe doa, hori ez da "beste" ezaugarri kultural bat. Ez, hori dá, onenean, azpigarapen kulturala (azpigarapen humanoa), azpigarapen kultural sakon-larria, ezin onargarria inoiz, baina are gutxiago an XXI. mendea, noiz mundu osoa dén horren jakitun.

Bádira kulturak non ez duten ezagutzen penizilina, eta non jendakiak hiltzen dirén zatio infekzioak zein aisa osa litezken; eta hori ez da "euren" bizimodua, zein bermatu behar zaien, baizik atzeramendu kultural nabarmena, zérbait zein ezin den onartu an XXI mendea.

Bádira kulturak non ez duten ezagutzen zenbakirik, non ezin duten kuantifikatu harago zein "gutxi" edo "anitz", non teknologia dén zerbait analogikoa, eta non zientziak ez duen bere bizkar-hezur matematikoa; eta hori ez da "beste" ezaugarri kultural bat, zein behar den zaindu eta akaso bultzatu, baizik atzeramendu kultural nabarmena, zein ez den onargarria an XXI. mendea, noiz munduko edozein gaztek izan beharko luké aukera reala ki estudiatu ahal izan an universitatea.

Bádira kulturak non ez duten garatu baliabide sintaktiko burulehenik, non estuasuna gailentzen zaion ki diskursoa, zein dén ondo baldintzatua ganik sintaxi estu eta mugatu bat; eta hori ez da "beste" ezaugarri linguistiko bat, baizik atzeramendu sintaktiko (kultural) nabarmena, zein ez den onargarria an XXI mendea, noiz argiki ikusi ahal dirén muga nabarmenak on sintaxi buruazkena.

Atzeramendu kulturala ez da jatorra, ezin da izan jatorra: alderantziz, progreso humanoa da bide jator bakarra. [637] [>>>]

Erantzun jator bakarra: xinpletu ez, garátu sintaxia

Galdetzen genuen an atzoko sarrera (respektu aipu bat ganik Juan Garzia non akademikoa mintzo zen buruzki existentziá on arrazoi jatorrak ki xinpletu textu bat):

Egon ahal da arrazoi jatorrik testu bat xinpletzeko? 

Eta erantzuna iruditzen zaigu evidentea: A arrazoi bakarra ki xinpletu (sintaktikoki) textu bat dá sintaxiaren azpigarapen sintaktikoa, zeinen kontrako erantzun zentzudun bakarra dén justuki garapen sintaktikoa, zein dén, hori bai, erantzun jator bakarra. [636] [>>>]

Egon ahal da arrazoi jatorrik testu bat xinpletzeko?

Juan Garzia-k, an aipua zeintaz ari garen mintzatzen an azken sarrerak, zioen:

2) Esaldiak berariaz "moldatu", hots, testua arrazoi jatorrik gabe xinpletu, literaturtasunaren kaltean, arazo formala saihestearren. [Juan Garzia, 2011-2-16]

Galdera da: Egon ahal da arrazoi jatorrik testu bat xinpletzeko? [635] [>>>]

Diskurso lineal-kronologiko-laua, baldintzatua ga esaldi motzak eta koordinazioa, baldintzatua ga sintaxi buruazkena

Azken sarreretan mintzatu gara buruzki desbidea zein ari den nagusitzen an euskara, zeinen efektuak irakur ditzakegun egunero adibidez an Berria egunkaria, nondik hartu dugún ondorengo alea, idatzia ga Oihana Teyseyre Koskarat gaur, 2019ko abuztuak 27:

Atzo bururatu zen G7koen goi bilera, eta harekin batera kontragailurra. Joan den asteazkenean hasi zuten, Hendaian (Lapurdi) eta Irunen (Gipuzkoa), alternatibak sortzeko egitaraua. Mintzaldi eta tailerretan, 6.000 pertsonak hartu zuten parte. Larunbatean, manifestazio jendetsua izan zen, eta, antolatzaileen arabera, 15.000 lagun bildu ziren G7koen aurka. Ostiralean, istilu batzuk gertatu ziren Urruñako (Lapurdi) erlaitzan. Larunbat arratsaldean, Baionan (Lapurdi) 500 manifestari bildu ziren. Polizia dispositibo ikaragarriak Baiona Txikitik ateratzeko bide guztiak itxi zituen, eta istiluak egon ziren bertan. Igande goizean, berriz, Bizi-ko kideek potreten martxa egin zuten Baionan, Emmanuel Macron Frantziako presidentearen argazki lapurtuak ateraz. Arratsaldean, ortzadarraren gunea egitea pentsatu zuen G7 Ez plataformak, baina, «segurtasun» arazoengatik, bertan behera utzi zuten ekintza, eta herri harresia osatzeko deia egin zuten. Azken momentuan ezeztatu zuten hori ere. Bitartean, Bidarten, Baionan eta Hendaian (Lapurdi), atxilotuak askatzeko elkarretaratzeak egin zituzten: dozenaka pertsona identifikatu zituen Poliziak, eta hor ere atxiloketak izan ziren. [Oihana Teyseyre Koskarat, Berria, 2019-8-27]

Hor gabiltza, eginez diskurso lineal-kronologiko-laua kin esaldi motz aski irrelevanteak (lekuz kanpo) eta kin puntua (.), "..., eta..." eta "..., baina" nolá rekurso izarrak on gure sintaxia. [634] [>>>]

Diskursoa "moldatu", xinpletu, literaturtasunaren kaltean, arazo sintaktikoa saihestearren

Atzoko sarreran azpimarratu nahi genuen nóla Juan Garzia-k argi ikusten duen zéin diren aukerak ki konpóndu anbiguitatea on zenbait egitura erlatibo buruazken, eta, oso bereziki, nabarmendu nahi genuke aukera hau:

2) Esaldiak berariaz "moldatu", hots, testua [...] xinpletu, literaturtasunaren kaltean, arazo formala saihestearren. [Juan Garzia, 2011-2-16]

Eta, nahizta, kontextu horretan, Juan Garzia argiki kritikatzen ari dá "soluzio" hori ("xinpletu"), justuki hori izanen da aukera zein Juan Garzia-k berak hautatuko duén an arlo sintaktikoa, esan nahi baitá afin saihestu arazo sintaktikoak (ikus, adibidez "Edozein informazio": zein zentzutan?), halatan ze, parafraseatuz goragoko aipua, honela deskriba genezake a aukera zein Juan Garzia-k hautatzen duén an arlo sintaktikoa:

2) Esaldiak berariaz "moldatu", hots, testua [...] xinpletu, literaturtasunaren kaltean, arazo sintaktikoa saihestearren. [Gure parafrasia]

Jakina, hori dá desbidea, nondik desbideratzen garen ti benetako arazoa, zein dén sintaktikoa. [633] [>>>]

Juan Garzia: "...Esaldiak berariaz "moldatu", hots, testua [...] xinpletu, literaturtasunaren kaltean,..."

Atzo mintzatzen ginen buruzki bi aukera nagusiak zein diren existitzen afin egín zerbait kontra inkoherentzia diskursiboá ti sintaxi buruazkena: bata zén benetako soluziobidea, bitárten bestea desbidea, zeintatik desbideratzen faren ti benetako soluzioa. Eta, finean, bi bide horiek aipatzen ditu Juan Garzia-k an beste kontextu bat noiz mintzo buruzki erábili (edo ez) azentu gravea an perpaus erlatibo buruazken anbiguoak:

... halakoetan, bada zenbait aukera:
1) Ezer gertatuko ez balitz bezala jokatu, eta hor konpon, hor ere, irakurlea.
2) Esaldiak berariaz "moldatu", hots, testua arrazoi jatorrik gabe xinpletu, literaturtasunaren kaltean, arazo formala saihestearren.
3) Modan egon zen moduan, "ehiztariak hil zueneko oreina" moldera jo, lekuz kanpo erabiliz atzizkia.
4) Marka bat erabili, ahozkoan ongi bereizten dena idatzian berdin bereiz dadin. [Juan Garzia, 2011-2-16]

Hortaz, nagusiki:

• Diskursoa "moldatu", xinpletu, pobretu.

• Marka bat erabili.

Justuki ber bi bideak zein nagusiki existitu an esparru sintaktikoa ere, non markak dirén sintaktikoak (baliabide burulehenak). [632] [>>>]

Burulehenagotu vs pobretu

Herenegun genioen ze inkoherentzia (sintaktiko-informatibo-interpretatibo-expresiboa) dá berezko arazoa on sintaxi buruazkena, izan ere sintaxi horrek sistematikoki kokatuko ditu gako estrukturalak an bukaera on esaldia, sortuz aipatutako inkoherentzia diskursiboa.

Eta gauza da ze oinarrian bi bide daude afinda egín zerbait kontra inkoherentzia diskursibo sistemiko hori:

• Burulehenagótu diskursoa, bilatuz aukera potenteagoak eta efektiboagoak, proaktiboki.
• Pobrétu diskursoa, asumituz muga expresiboak on sintaxi buruazkena.

Evidenteki, lehenengo bide hori dá benetako soluziobide bakarra: bigarrena ez baita baizik adabaki bat zeinekin partzialki estaltzen dén benetako arazoa, zein dén larria. [631] [>>>]

Zuzeneko emaitza bat aterea ti aplikazio perfektua on Juan Garziaren eredua (desbidea)

Genioen hemen ze:

Bistan da: predikatu luzeagoa, eta sujetua atzera eramaten dute, halatan non OVS egitura gelditzen zaigun. Hori baino hobea dá, dudarik gabe, SVO egitura:...

Baina, jakina, horrek inplikatuko luké ez-aplikatzea galdegaiaren eredua on Juan Garzia, sortuz (eredu horren arabera, eta albo batera utzíta bai kontextua eta bai azentuak) anbiguetate informatiboa, zein, txarrenean ere, litzakén arazo ortografiko hutsa: azentu batek konpontzen baitu arazoa noiz ere behar den.

Hala ere, Juan Garzia-k ez du aldezten azentu disanbiguatzaile bat an euskara estandarra (akaso azentu horretaz mintzo da afinda denok ikus dezagun zéin erraza den soluzioa), nahiza nahiago duén desastre diskursiboa (sortua ganik inkoherentzia diskursiboa).

Esan nahi baita ze ondorengo adibidea (Txopi-k ekarria):

Ugulleko barruti militarrean sartzeko ate nagusia da Begiratokiko Gotorlekua.

ez da baizik zuzeneko emaitza bat aterea ti aplikazio perfektua on eredua on Juan Garzia, eta partikularzki aterea ti aplikazioa on estrategia antikomunikatiboa deitzén: Mahomarena, zeintaz behin baino gehiagotan mintzo izan garen orriotan:

• Mahomarena

• Bueltaka kin "mahomarena" eta subjektu-segidak: OVSren arazo gehigarri bat

Bai:

Aditza ez badoa ki sujetua, joan dadila sujetua ki aditza.

hori bai, utziz sujetua an azken posizioa on esaldia. [630] [>>>]

Anbiguetatea vs inkoherentzia

Esaldi bat anbiguoa litzaké noiz izan ahal duén interpretazio bikoitza (edo hirukoitza...). Honela definitzen du Euskaltzaindia-k:

anbiguo
adj. Bitarikoa, bi esanahi edo gehiago dituena, bi azalpen edo gehiago onartzen dituena. Filosofiako saio edo idazlanetan termino anbiguorik ez erabil, bakoitzak testua bere erara ulertzeko arriskua baitago.

Ikus dezagun, adibidez, ondoko esaldia, zein Txopi-k ekárrí zatio izán interpretazio bihurria:

Urgulleko barruti militarrean sartzeko ate nagusia da Begiratokiko Gotorlekua.

Eta gauza da ze, aplikatuz galdegai-legea, ezin liteke esan ze hor exístitu anbiguetaterik (ez informazionala, ezta pragmatikoa ere), nahizta, halere, askoz zailagoa izán bere interpretazioa ezez bere kide inglesa, horrek emanik ere informazio gehiago (nola gertatzen den, halako kasuetan, ez-gutxitan).

Zergátik hori? Zergatik hor existitzen da inkoherentzia: inkoherentzia sintaktikoa, inkoherentzia informatiboa, inkoherentzia interpretatibo-expresiboa, hala nola ere arazo digestiboa:

• Arazo guztiak joan ohi dirá batera
• Inkoherentzia, berranalisia, berrirakurketa, inefektibitatea

Inkoherentzia dá lokalagoa zein anbiguetatea, zeren finean, esaldia berrirakurriz, dudak resolvitu egin daitezke (bitárten anbiguetatea ez da resolvitzen, nahiz irákurri mila bider), baina bere efektuak, bere etengabeko efektuak dirá ikaragarri gaiztoak.

Inkoherentzia dá, gainera, oinarrizko berezko arazoá on sintaxi buruazkena. [629] [>>>]

Dá elefante erraldoi bat!

Dio Txopi-k an bere hemengo komentarioa:

Nork idazten ditu testu kaxkar hauek? Ez al da konturatzen kontzeptu basiko hauetaz? Nire iritziz gauza hauek gertatzen dira, zeren jendeak ez ditu testuak euskaraz irakurtzen, baizik eta zuzenean ia-ia beti erdaraz, jakina, baita euskaldunak ere. [Txopi]

Bai eta, gurpil zoroan hasita, jendeak ez ditu testuak euskaraz irakurtzen (edo gutxiago irakurtzen) justuki zeren gauza hauek gertatzen dira, eta zeren, finean, askoz aisago irakurri ohi ditu gaztelaniazko textu (burulehen) are aberatsagoak an detaileak.

Eta gauza da ze estruktura buruazkenak dirá, oro har, gutxiago potente eta gutxiago efektiboak zein burulehenak, zeina islatzen baita an edozein egunkari, edozein egun, nola konprobatu ahal den.

Mintzatuz buruzki elefanteak, dá elefante erraldoi bat! [628] [>>>]

Ikusten dute elefantearen zimurdura txikiena ere, ez ordea elefantea

Atzoko sarreran Txopi-k galdétu, buruzki esaldi informatiboki desastroso bat:

Nork idazten ditu testu kaxkar hauek? Ez al da konturatzen kontzeptu basiko hauetaz? [Txopi]

Gauza da ze gure arduradun linguistiko tipikoek ikusiko duté elefantearen zimurdura txikiena ere, xehetasun nimiñoena ere, nahizta ez duten ikusikó elefantea. Horretaz mintzo ginen an ondorengo erantzuna zein agertu zen an Erabili.com ataria, zein, bide batez, faltan botatzen dugun:

Ez gara ahaltsuak
2004-11-29 / 15:27 / Jesus Rubio

Asier Larrinagak (eta Koro Navarrok/Josu Zabaletak) ikusten dute ezen euskaraz osagarriak malguago doazela aditzekin ezi-ez izenekin. Bide beretik, ez ote dute ikusi behar ezen euskaraz (bai izenarekin, bai aditzarekin) zurrunago gabiltzala ezi gaztelaniaz (izenarekin, aditzarekin edo edozeinekin)?

Adibidez, ikusten dute diferentzia komunikatibo aski nimiñoa inter "Lehen ministroak gatibu britaniarraren berehalako askapena eskatu du" eta "Lehen ministroak gatibu britaniarra berehala askatzeko eskatu du".

Ongi da, baina gero, esaldi luze edo konplexuagoetara pasa behar da. Zeren, zer gertatzen da predikatua luzatzen hasten denean? Gaurko Berrian dugu erantzuna: ETAren eta indarkeria islamistaren arteko loturak "erreparorik gabe" ikertzeko eskatu du Aznarrek. ... Halaber, zenbait alderdik eta komunikabidek Madrilgo atentatuak PPren eta bere Gobernuaren aurka konspiratzeko baliatu zituztela esan du Aznarrek. Azken esaldi honetan aditz guztiak elkarrekin daude (objetuaren ostean, hori bai).

Bistan da: predikatu luzeagoa, eta sujetua atzera eramaten dute, halatan non OVS egitura gelditzen zaigun. Hori baino hobea da, dudarik gabe, SVO egitura: Aznar ha pedido que se investiguen "sin reparos" las conexiones entre ETA y la violencia islamista. ... Aznar ha dicho también que algunos partidos y medios de comunicación han utilizado los atentados de Madrid para conspirar contra el PP y su Gobierno. Azken esaldi honetan aditzak (eta beste osagaiak, hala nola sujetua) askoz hobeto banatuta daude, testu orekatu eta komunikatiboa lortzeko (esaldi luzeagoa eta diferentzia nabarmenagoa).

Ez duzuela oraindik ikusten? Ikus ondoko testuak, zein baitira lehenengo paragrafoak hon gaurko editorialak an DEIA, EL CORREO eta GARA. Itzuli euskarara, argitaratu hemen eta komentatuko ditugu testuok. Areago, zuen itzulpenaren itzulpena egingo dugu gaztelaniara, eta inkluso gure bigarren itzulpen hori izanen da komunikatiboki hobea ezi euskarazko itzulpena:

DEIA

UCRANIA VIVE HORAS DECISIVAS una semana después de que la oposición impugnara en la calle el resultado de unas elecciones que daban como ganador al candidato continuista del presidente saliente Leonid Kuchma. El candidato oficialmente ganador, el primer ministro Viktor Yanukovich, respondió ayer al acuerdo del Parlamento de la víspera de invalidar las elecciones, reuniendo a los líderes de 18 de las 27 unidades administrativas del país, aquéllas en las que ha obtenido un respaldo mayoritario y que se sitúan en la zona sureste del país. Este foro, en el que se habló de la posibilidad de solicitar un referéndum para federalizar el país, y en el que se calificó de pseudodemócratas a quienes llevan una semana manifestándose en Kiev, descargó la responsabilidad de llevar al país al abismo en los seguidores de Yushenko, mientras que las regiones de Donetsk y Luganks proponían desde un referéndum de autonomía hasta la creación de una república suroriental reconocida por Rusia, pasando por dejar de colaborar en los presupuestos de la república. Esa parte del país alberga prácticamente a la mitad de la población de Ucrania pero es responsable del 70% de la producción industrial total.

EL CORREO

El XI Congreso de ELA se ha desarrollado en un clima de unanimidad y autocomplacencia que anuncian la continuidad de la estrategia trazada bajo el liderazgo de José Elorrieta, para el que va a ser su último mandato al frente de la central nacionalista. Su reivindicación de las 422 huelgas de empresa y 22 sindicales protagonizadas en los últimos cuatro años y su denuncia del «neoliberalismo» y del momento actual como de «capitalismo salvaje» aportan notas que no sólo preocupan a los empresarios y a las administraciones públicas. Introducen también conceptos que evocan una visión excesivamente maniquea y en absoluto comprometida con la búsqueda de lo que de común hay en toda colisión de intereses.

GARA

El Gobierno de Nafarroa, haciendo una interpretación torticera de un acuerdo parlamentario que no suscribió en su momento, pretende ahora humillar la memoria de los más de 3.000 navarros fusilados por los alzados en armas contra el régimen republicano. UPN y CDN esconden el sentido de la declaración parlamentaria que habla del «reconocimiento y reparación moral de las ciudadanas y ciudadanos fusilados a raíz del 36» y promueven ahora la instalación de una escultura en Sartaguda «en recuerdo de las víctimas de la guerra civil». La única manera de superar aquellos episodios que ensombrecen la historia del pasado siglo en Nafarroa es restituir la memoria de todos aquellos navarros que «murieron por la libertad y la justicia social» a manos de los fascistas, porque éstos y su recuerdo han estado presentes por demasiado tiempo en plazas, calles y pórticos de iglesias para que necesiten ninguna restitución añadida.

Hala da, ikusten dute elefantearen zimurdura txikiena ere, ez ordea elefantea. [627] [>>>]

Txopi: "...askoz argiago;... informazio gehiago..." zatio arrazoi sintaktiko hutsak

Atzokoan Txopi-k bidali zuén ondorengo adibide eta komentarioa:

Gaia aldatuz, lehengoan Donostiko Urgull menditik paseatzen ari nintzela, honako testu hau nuen leitu an informazio eremua:

Ugulleko barruti militarrean sartzeko ate nagusia da Begiratokiko Gotorlekua.

Hasieran pentsatu nuen zorioneko testua zela, zeren Aditza (da) aurreratua zegoen, beraz testua izango zen SAO. Baina oker nenbilen, zeren Subjektua atzean zegoen, beraz esaldi osoa irakurri behar zen testua behar bezala ulertzeko; eta ez behin, baizik zenbait aldiz. Egia da, Aditza azkenean jarri balu, oraindik ere korapilatsuagoa izango zela, baina halere a ze nahaste borraste ulertu ahal izateko horrelako informazio xinple bat.

Suszeptibilitaterik ez sortzeko ipiniko dut testua an hizkuntza nahiko neutro, inglesez, zein zegoen idatzia bukaeran. Honela zuen esaten:

The Mirador battery, or the San Telmo bastion is the gate to the military enceinte of Mount Urgull.

Askoz argiago; besteak beste testua irakurri ahala entenditzen dugu (blog honetan askotan azaldu den bezalaxe). Gainera inglesez ematen da informazio gehiago “The Mirador battery, or the San Telmo bastion”, aldiz euskaraz bakarrik aipatzen da “Begiratokiko Gotorlekua”, zeren idazlea kontziente zen, ze luzatzean Subjektua zela zailduko ulermena are gehiago.

Nork idazten ditu testu kaxkar hauek? Ez al da konturatzen kontzeptu basiko hauetaz? Nire iritziz gauzak hauek gertatzen dira, zeren jendeak ez ditu testuak euskaraz irakurtzen, baizik eta zuzenean ia-ia beti erdaraz, jakina, baita euskaldunak ere.

Txopi

Bai, askoz argiago, informazio gehiago, eta dena zatio arrazoi sintaktiko hutsak. [626] [>>>] 

Gehienetan kontextuak esanen badigu ere,...

Mintzo ginen atzo buruzki optatibitatea on azentu ortografikoak euskaraz, eta nóla azentuak jartzea edo ez jartzea ez litzake egon behar baldintzatua ki existentzia on anbiguetatea, baizik nahikoa izan beharko litzakela idazleek iriztea azentuaren lagungarritasun interpretatiboa.

Eta gauza da ze Juan Garzia-k (jada aipatua hemen buruzki azentuak) behinda egín bere proposamen azentualak respektu galdegai postpositiboak, eta justuki segituan, izkin eginen die ki halako aukera azentualak an erabilera estandarra:  

Ez naiz noski notazio hori idazkera estandarrerako proposatzen ari, baina hori pentsatuz eskandalizatu den irakurleak kontu egin beza halakoei uko egiteko baldintza, hain justu, idatzizko kode jakin bati xuxen-xuxen darraizkion joskerak erabiltzea dela, eta bere intentzioaren araberako irakurketarik ezin duela eskatu gero, inolako markarik gabe ahozko lizentzia bat erabili badu. [Juan Garzia, "Joskera lantegi", 162]

Hor, Juan Garzia-k damaigu halako azentuei uko egiteko baldintza: erabil daitezén galdegai preverbalak exklusiboki, jarráiki galdegaiaren legea. Baina gauza da ze gehienetan kontextuak esanen digu zéin den zentzua on informazioa, eta zéin den bere parte rhematikoena. Gainera, bistan da ze idazle zaharrek maiz erabili dituzté galdegai postverbalak gabé azenturik.

Baina, egia bada ere ze idazle zaharrek normaltasun osoz erabili dituzte halako galdegai postpositiboak gabé erabili inolako azenturik, ez da gutxiago egia ze halako azentuek laguntzen dute deskodetzen zéin den intentzio informatiboa on idazlea, halatan ze, ez lirake hain beharrezkoak, baina bai ondo lagungarriak an euren optatibitatea. [625] [>>>]

Azentuak optatibo, eta ez soilik desanbiguatzaileak, baizik laguntzaile hutsak ere

Azentuak optatibo izatea ez da batere gauza berria; izan ere, jada, egun, optatiboki erabiltzen dirá azentu graveak afin desanbiguatu zenbait perpaus erlatibo buruazken. Eta sarrera honetan aldeztu nahi genuké optatibitate hori, zein, gure ustez, hedatu beharko litzake ki beste erabilera batzuk ere afin azkarrago joan daitezen azaleratzen eta normalizatzen estruktura sintaktiko burulehen potente-efektiboagoak an egitura orokor bát SOVO pre eta postpositiboa (zeintan bakoitzak egokituko luké bere aukera, akaso soilik buruazkena).  

Azentuen erabilera optatibo hori, bestalde, ez litzake egon behar baldintzatua ki existitu anbiguetate sintaktiko-interpretatiboa. Esan nahi baita ze, askotan, nahiz teknikoki ez existitu halako anbiguetaterik, arinago interpretatuko dugu textua baldin erábili azentu bat, ez afin desanbiguatu, baizik, sinpleki, nahizik lagundu deskodetzen textua azkarrago eta aisago. [624] [>>>]

Konpatibleak dira azentu burulehenak (akutuak) eta azentu buruazkenak (graveak)

Azken sarreretan aipatu ditugú azentu graveak (an perpaus erlatibo buruazkenak) eta azentu akutuak (an edozein buru sintaktiko non markatu nahi dén progresibitate informatiboa), eta orain soilik nahi genuke nabarmendu ze bi modutako azentu horiek konpatibleak direla, nahizta euren klabe diskursiboa izán bata bestearen alderantzizkoa.

Gauza da ze azentu akutuak, "progresiboak" deitu ditugunak, tipikoki kokatuko lirake gain buru sintaktiko bat afin bideratu atentzioa ki ondorengo osagarriak, esan nahi baita ze pasako ginake tikan buru sintaktikoak ki euren osagarriak, nola dagokion ki ordena burulehen-progresiboa.

Azentu graveak, berriz, kokatuko lirake an aditz subordinatu erlatiboak afin bideratu atentzioa ki ondorengo buru sintaktikoa, izen bat (justuki referente erlatiboa), zeinen osagarri sintaktikoa izanen dén hain justu irakurri berriko perpaus erlatiboa bera. Esan nahi baita ze, kasu horretan, alderantzizko bidea egingo genuke, pasatuz tikan (perpaus erlatibo) osagarria ki bere buru referente sintaktikoa, nola dagokion ki ordena buruazken-regresiboa.

Eta konpatibleak dira bi azentu horiek, gravea eta akutua, buruazkena eta burulehena, hain konpatibleak nola perpaus erlatibo buruazkenak eta burulehenak, hain konpatibleak, finean, nola sintaxi buruazkena eta sintaxi burulehena. [623] [>>>]

Azentu diakritiko tonikoa ere

Sintaxi desdoblatu eta bikoitz batean (SOVO pre eta postpositiboa), ondo lagungarria da markatzea zéin den norabidea, progresiboa edo regresiboa, zeintan irákurri eta intérpretatu sintagmak. Halako sintaxi jori batean berretu litezké partikula eta erabilera potentzialki anbiguoak, zein, dudarik ez, hobe baldin desánbiguatu an ber instant noiz irákurri (mintzatuan intonazioak eginen du bere lana).

Esan nahi baita ze, halako sintaxi desdoblatu batean maiz askoan nahas litezké, demagun "zein..." erlatibo burulehen atonoa edo "nola..." konparatibo berdin atonoa, eta euren kide galdetzaile indirekto tonikoak, "...zéin..." edo "...nóla...", halatan ze, hor ere, lagungarria izanen litzake azentu diakritikoa, kasu honetan tonikoa, zeinekin argituko litzakén zalantza hori. Kasu horrexetan, azentua ez litzake jada intonatibo hutsa, nahiz, jakina, hor ere intonazioa ezberdina izanen zen, baizik, diogunez, tonikoa ere (zeren markatuko lirake aukera galdetzaile indirekto tonikoak eta ez atonoak).

Halako azentu diakritiko tonikoa orriotan erabili izan dugu ez gutxitan, nola, adibidez, an ondoko esaldia on herenegungo sarrera:

Azentu progresibo hori dá ondo lagungarria an transizioa tikan sintaxi buruazken hutsa ki sintaxi desdoblatua (hala nola an sintaxi desdoblatua bera: SOVO), afin lagundu interpretatzén, lehenengo kolpean, lehenengo begiratuan, zéin den norabidea on diskursoa.

Azken "..., zéin den norabidea on diskursoa" horretan agertzen zaigú "zéin" azentuatu hori, zeinen azentua dén diakritiko tonikoa, afin ezberdindu dezagun tikan "zein..." erlatibo atonoa.

Eta gauza da ze bi azentu akutu horiek dirudité ondo lagungarriak ki erraztu instanteko interpretazioa, nahizta, finean, azentua jartzea edo ez jartzea geldituko litzake eskú erabiltzailea. [622] [>>>]

Azentu (diakritiko intonatibo akutu) progresiboa

Atzoko sarreran aipatzen genuen nóla Juan Garzia-k deskribatua zuén azentu akutu zintzilikatzaile bat, zein kokatuko baitzen gáin aditza zeinen ostean etorriko zén galdegai postpositibo bat ["Joskera lantegi", 1997:162], eta nóla gu erabiltzen ari garén antzeko azentu akutu bat zein ez den derrigorrean hain zintzilikatzaile, baizik gehiago, sinpleki indikatzailea.

Izan ere, gure azentu akutu ez-derrigor-hain-zintzilikatzaile horrek ez du exigitzen bere ostean galdegai bat, ezpada ze soilik markatzen du etorrerá on osagai rhematikoagoak, seinalatuz horrela norántza zuzendu behar den atentzio informatiboa (eta horrekin lotutako guztia).

Gure azentu akutuak, gainera, kokatu ahalko dira gáin edozein aditz, preposizio, konjuntzio edo bestelakorik zeintan nahi dugún zuzendu atentzio rhematiko-informatiboa aldé ondorengo elementuak. Zentzu horretan deitu ahal dirá azentu progresiboak, zeren markatu nahi dute norántza progresatzen den informazioa. [621] [>>>]

Horrá azentu intonatibo zintzilikatzailea on Juan Garzia

Azken sarreretan aritu gara mintzatzén buruzki erabilerá on azentu ortografikoa an euskara (adibidez, hemen edo hemen), zein, bestalde, ez den batere gauza berria (ikus Leizarraga).

Eta gauza da ze agertu behar gara guztiz aldé erabilera hori, batez ere an hizkuntza bat zein, ondobidean, pasatu beharko litzaké tikan sintaxi batu estandar oso-buruazken bat (nagusiki SOV postpositiboa), nola den oraingoa, ki sintaxi desdoblatua, bikoitza, buruazken-burulehen, aukeran (SOVO pre eta postpositiboa), non, nola dioen Juan Garziak an "Joskera lantegi" respektu galdegai postpositiboak, premiazkoagoa da marka esplizitu bat (oraingoan, eta gustu handiz, erakutsi nahi dugu gure adostasuna kin Juan Garzia):

Galdegaia aditzaren ondoren datorrena izateko lizentzia hori gehiago zabalduko bagenu, berriz, premiazkoagoa litzaiguke lizentziaren marka esplizitu bat, irakurlea etengabeko zalantzan ibil ez dadin. Nik neuk, halako joskerak darabilten idazle zaharrekin aproba batzuk egin ditut aditzaren azken bokalean goranzko intonazio zintzilikatzaile hori azentu normal batez markatzeko:

Piramideak dirá...
San Benito bizi zén kobazulo batean.

[Juan Garzia, "Joskera lantegi", 1997:162]

Eta ez da oso desberdina gure azentua an "gabé...", nahiz gureak soilik nahi zuén apuntatu aurrera, gidatuz gure atentzioa eta intonazioa ki ondorengo hitzak, ez duelarik derrigor eskatzen zintzilikaziorik. Finean, gauza da ze gureak ez du deskribatu nahi nolako intonazioa egiten den: nolabait esan, gurea litzaké orokorragoa, norabide-seinale hutsa.

Azentu progresibo hori dá ondo lagungarria an transizioa tikan sintaxi buruazken hutsa aldé sintaxi desdoblatua (hala nola an sintaxi desdoblatua bera: SOVO), afin lagundu interpretatzén, lehenengo kolpean, lehenengo begiratuan, zéin den norabidea on diskursoa. [620] [>>>]

Luis Berrizbeitiak buruzki azentu diakritiko intonativoa an perpaus erlativoak: "...beste edozein hizkuntzak bere hiztunei irakurketa errazteko egiten duen gauza berbera..."

Atzoko sarreran mintzo ginén buruzki azentu intonatiboak zein batzutan erabili diren euskaraz arrén ezberdindu perpaus erlatiboak kin "...-n" tikan esaldi ez-erlatiboak kin ber forma idatzia. Eta azentu horiei buruz galdetu zion Miel Anjel Elustondo kazetariak ki Luis Berrizbeitia itzultzailea noiz elkarrízketatu an Argia (2010):

Zergatik erabaki duzu erlatibozko esaldietako aditz laguntzailearen gainean azentua ezartzea?

Irakurketa errazteko. Menpeko esaldiak pilatzen direnean, perpausen segida sobera luzatzen denean edo perpaus bat, laburra izanagatik, anbiguoa gerta daitekeenean, komeni da makulu grafiko bat izatea jakiteko nola irakurri esaldia. Edozein hizkuntza seriok hala egiten du: ulergarritasun arazo bat formula ortotipografiko baten bidez konpontzeko modua badago, adosten da formula hori, aplikatzen da, eta fini arazoa. Horren adibideak palatraka ekar nitzake hona baina ez zaitut aspertuko kontu horiekin. Euskaraz aditz laguntzaileak anbiguetate arazoak sor ditzake zenbait testuingurutan, esaterako iraganaldiko menpeko esaldietan. Har dezagun adibide sinple bat: “lanean ari ziren gizonak”. Perpaus horrek bi adiera izan ditzake: ‘les hommes travaillaient / the men were working’, eta ‘les hommes qui travaillaient / the men that were working’. Esango du batek testuinguruak argitzen duela kasuan kasuko esanahia, eta hala da, baina jakiteko esaldi horretako gizon horiek menpeko esaldi batean dauden ala ez esaldi osoa irakurri behar da, eta behin irakurri ondoan berriz esaldiaren hasierara itzuli testuari esanahi zuzena emateko (baldin lehen irakurrian okerrekoa eman badiogu) edo berresteko (baldin intuitiboki adiera zuzena eman badiogu). Kiribila esaten diote ikerlari batzuek txiribuelta gogaikarri horri, eta fenomeno bataiatua izateak berak erakusten du ez dela asmakeria bat, dagoeneko ohartua eta sailkatua dagoen arazo objektibo bat baino. Tildea erabili ezkero, ordea, irakurri ahala argitzen da esanahia, eta ez dago perpausera berriz itzuli beharrik gure irakurketa doitzeko: ‘lanean ari ziren gizonak” = ‘les hommes travaillaient / the men were working’; ‘lanean ari zirèn gizonak’ = ‘les hommes qui travaillaient / the men that were working’. Menpeko esaldietako laguntzailea zenbait kasutan tildez markatuz egiten duguna da beste edozein hizkuntzak bere hiztunei irakurketa errazteko egiten duen gauza berbera (pentsa bakarrik nolako jokoa ematen duen tildearen erabilera inteligenteak gaztelaniazko hitz segida honetan: ‘esta/èsta/está’. Hiru posizio, hiru adiera eta zero anbiguotasun). Baina badirudi euskaraz beste hizkuntzetan baino herabeago garela soluzio erraz eta praktikoak hartzeko. Hainbat gaizto guretzat. Esaldi bat oker ulertzeko arriskua badago, obligazioa dago arrisku hori minimizatzeko eta horretarako behar diren tresna guztiak erabiltzeko. Hala ez egitea suizidioa da. Hori guztia esan ondoren, halere, argi dezadan bakoitza libre dela nahi duen bezala jokatzeko eta nik neuk, aukeran, ez nituzkeela menpeko esaldi guztietako erlatiboak tildez markatuko, bakarrik ulergarritasun arazo nabarmena duten kasuak. Baina koherentziaren amoreagatik liburu honetan erabaki zen denetan jartzea eta, okerrak salbu, hala atera da. [Luis Berrizbeitia erantzunéz ki Miel Anjel Elustondo an Argia, 2010]

Bai, beste edozein hizkuntzak bere hiztunei irakurketa errazteko egiten duen gauza berbera. [619] [>>>]

Euskaraz ere erabili (erabiltzen) da azentu diakritiko intonatiboa

Genioen atzokoan ze, gaztelanian, zenbait azentu grafiko konsideratu ahal dirá intonatibo, esan nahi baita intonazio-marka diakritikoak, eta ez toniko, esan nahi baita adiérazíz azentu prosodiko bat. Euskaraz ere erabili eta erabiltzen dirá azentu intonatiboak, nahizik ezberdindu perpaus erlatiboak eta itxura bereko ez-erlatiboak. Ikus, nóla Karlos Cid Abasolo-k azaltzen digún puntu hori an bere artikuluá "-n erlatiboa", publikatua an EHUko Sareko Euskal Gramatika:

Zenbait idazlek anbiguotasun hori gainditu nahi izan dute -N menderagailu erlatibatzailearen aurreko bokalari azentu kamutsa erantsiz. Tildea erabiltzeko baliabide hau baztertu egin dute euskal idazle gehienek, baina erabilgarria gerta liteke perpaus luze samarretan, baldin eta esanahia lauso geratzeko arriskurik badago. Hortaz, ez da harritzekoa baliabide hori J. A. Arrietak (1985, 2) erabili izana M. Yourcenarren Mémoires d'Hadrien euskaratzean.

Geroago, Asian, ikusia ere banaiz nola indiar gimnosofistek burua beste alde batera jiratzen zuten Osroesen dendan zerbitzatzen zirèn arkume ketsuak eta gazela-laurdenak ez ikustearren.

Arrietak, itzulpen lanetan ez ezik, sorkuntza lanetan ere erabili izan du baliabide hori.

(…) eta nik begiratu egiten nian kairantz: (…) Arraindegira zeramatzatèn gurdietako kajetan, arrantzaleek untzietatik nasara eskuz-esku pasatzen zituztèn otarreetan (Arrieta, J. A. Abuztuaren 15eko bazkalondoa, 1985 [1979], 28).

Laburbilduz, aditz erlatiboa orainaldikoa denean, bai intonazioa, bai -N agertzea ditugu erlatibo baten aurrean gaudelako seinale garbiak. Lehenaldikoa denean, ordea, -N agertzea ez dugu nahitaez erlatiboaren marka: bai, ordea, intonazioa eta sintaxi egitura. [Karlos Cid Abasolo]

Erabilera diakritiko hori dá berdin intonatiboa nola hori an "gabé..." respektu "...gabe". [618] [>>>]

Aurrenik desanbiguatu, noiz behar den

Herenegungo sarreran mintzo ginen buruzki gaztelaniaren tilde edo azentu diakritikoak (horiexek zein, gaztelaniaz, ez liraken jarri behar jarráiki oinarrizko azentuazio-arauak), zein, bestalde, lotu nahi zirén kin tonizitatea on silaba edo hitz azentuatua (alegia, kin euren izaera tonikoa edo atonoa) nahiz halaber esan nahi genuken ze báda gaztelanian zenbait azentu diakritiko zek ez dute oinarri tonikoa, baizik soilik helburu desanbiguatzailea (nola beheragoko "sólo" respektu "solo").

Horrela, eta gaur gaurkoz, gaztelaniaren tilde diakritikoek izan ahal duté justifikazio tonikoa edo ez. Eta hortxe oinarritzen da azken revisio ortografikoa ganik RAE: nahi izan dituzte kendu justuki horiek azentu diakritikoak zek ez dute arrazoi tonikoa, nola irakurri ahal dugun hemen:

El adverbio solo y los pronombres demostrativos, sin tilde

La palabra solo, tanto cuando es adverbio y equivale a solamente (Solo llevaba un par de monedas en el bolsillo) como cuando es adjetivo (No me gusta estar solo), así como los demostrativos este, ese y aquel, con sus femeninos y plurales, funcionen como pronombres (Este es tonto; Quiero aquella) o como determinantes (aquellos tipos, la chica esa), no deben llevar tilde según las reglas generales de acentuación, bien por tratarse de palabras bisílabas llanas terminadas en vocal o en -s, bien, en el caso de aquel, por ser aguda y acabar en consonante distinta de n o s.

Aun así, las reglas ortográficas anteriores prescribían el uso de tilde diacrítica en el adverbio solo y los pronombres demostrativos para distinguirlos, respectivamente, del adjetivo solo y de los determinantes demostrativos, cuando en un mismo enunciado eran posibles ambas interpretaciones y podían producirse casos de ambigüedad, como en los ejemplos siguientes: Trabaja sólo los domingos [= ‘trabaja solamente los domingos’], para evitar su confusión con Trabaja solo los domingos [= ‘trabaja sin compañía los domingos’]; o ¿Por qué compraron aquéllos libros usados? (aquéllos es el sujeto de la oración), frente a ¿Por qué compraron aquellos libros usados? (el sujeto de esta oración no está expreso, y aquellos acompaña al sustantivo libros).

Sin embargo, ese empleo tradicional de la tilde en el adverbio solo y los pronombres demostrativos no cumple el requisito fundamental que justifica el uso de la tilde diacrítica, que es el de oponer palabras tónicas o acentuadas a palabras átonas o inacentuadas formalmente idénticas, ya que tanto solo como los demostrativos son siempre palabras tónicas en cualquiera de sus funciones. Por eso, a partir de ahora se podrá prescindir de la tilde en estas formas incluso en casos de ambigüedad. ...[RAE]

Beraz hor RAE ari da aurrejartzén arrazoi tonikoa (tonizitatea), zein batzutan ez den desanbiguatzailea, ki arrazoi desanbiguatzailea, zein batzutan ez den tonikoa.

Bestalde, nahizta adibidez bi "solo" ezberdin horiek (adverbioa eta adjetiboa) izán tonikoki berdinak, espero dugu neurriren batean intonatiboki ezberdinak izatea, eta finean, fonikoki ezberdinak. Eta ezberdintasun intonatibo desanbiguatzaile hori jarri beharko litzake aurré arrazoi toniko hutsa (ez-desanbiguatzailea) noiz aukeratzen azentuak: izan ere, azentu prosodikoa inportantea da baina bádira beste ezaugarri foniko batzuk zein orobat jaso litezke arartez azentu diakritikoa, gaztelaniaz edo euskaraz berdin.

Aurrenik desanbiguatu, noiz behar den, eta gero bestelako zehaztapen fonikoak. [617] [>>>]

...ez da baizik erraztu eta gidatu irakurketa eta interpretazio egokia

A helburuá on zeinu ortografikoak nola puntua, koma, dieresia edo azentua ez da baizik erraztu eta gidatu irakurketa eta interpretazio egokia on textua, halatan ze zeinu ortografikoak justifikatzen dirá an neurria non beté helburu hori; alegia, an neurria non errazten eta gidatzen dutén irakurketa eta textu-interpretazioa an modu efizienteagoa. Hori, euren efizientzia, izan beharko litzaké irizpide nagusia zeinekin erabaki erabilera ortografikoak.

Adibidez, koma edo azentu batek resolvitzen badu anbiguetate potentzialki oztopagarri bat, koma edo azentu hori ondo justifikatua legoke, eta bere erabilera berez sostengatuko litzake.

Zentzu horretan, puntuazio eta azentuazio-arauak  izan beharko liraké aski flexibleak, utziz ki irizpidea on erabiltzailea aukera egokia afin erabaki nóiz jarri koma edo azentu bat. Hola, pixkanaka sortuko lirake erabilera modelikoak, zein izanen liraké guztiontzako eredu. [616] [>>>]

Beti geldituko zaigu zentzu etimologikoa

Aurreko sarreran mintzo ginen buruzki esangura etimologikoa on adjetiboá "diakritiko", zein, nola genioen, litzake berdin zein "distintibo" edo "ezberdintzaile", eta hortaz aplikagarria ki gure helburua on desbérdindu "...gabe" postpositiboa eta "gabé..." prepositiboa. Hona hemen nóla ematen duén Wordreference-k etimologia hori:

Diacritic:

→Greek diakritikós distinctive, equivalent. to dia- DIA- + kritikós; see CRITIC
   →1670–80

Edonola ere, esangura etimologikoa ez da beti koinziditzen kin gaur egungo esangura zehatza. Hortaz, ikus dezagun "Euskaltzaindiaren Hiztegia"-k zé esangura egokitzen dion ki gure adjetiboa:

diakritiko

1 adj. Hizkl. Ortografia-markez mintzatuz, letra bati balio berezia ematen diona. Hizkuntza guztietan erabiltzeko balioko lukeen alfabeto batek ikur diakritikoez oztopatua azaltzeko arriskua izango luke.

2 iz. Marka diakritikoa. Ingelesez ez dago diakritikorik.

Esan nahi baita ze, justuki ortografia-markez mintzatuz, soilik aplika liteke hori adjetiboá "diakritiko" ki ortografia-markak zek egokitzen duté balio berezia ki letra bat. Eta gure aplikazioan, azentuak ez du egokitzen batere balio berezirik ki "e" letra an "gabé...", ezpada interpretazio sintaktiko berezia ki hitz guztia (hala nola ere ki ondorengo sintagma guztia). Hortaz, eta hertsiki mintzatuz (hiztegia eskuan), gure azentu hori ez litzake sartuko an definizioa on "diakritiko".

Edonola ere, beti geldituko zaigu zentzu etimologikoa. [615] [>>>]

Gure azentu-marka an "gabé...": zeinu diakritiko bat

Dio Erramun Gerrikagoitia-k an aurreko sarrera  (buruzki nóla izendatu azentu-marka an "gabé..."):   

Egoquiago ilustren dut erabiltea "zeinu diacriticoac" ordezta erabili "azentu ezberdintzaileac".

Zeren hola deitu izan dira holaco zeinuac direac soil zeinu (gabé relationeric kin entonationea) eta dira diacriticoac (dia + critico; arartez critica edo bereiztea) Zeren da soil zeinu ezberdintzailea egon ez dadin ambivalentziaric an iracurqueta. [Erramun Gerrikagoitia]

"Azentu" hitza aplikatu ahal da ki azentu prosodikoa eta baita ki azentu ortografikoa ere, nola "Euskaltzindiaren Hiztegia"-k zehaztu an bere bigarren adiera:

azentu

1 iz. Hitz egitean, silaba jakin bati ezartzen zaion ahoskatze indar handiagoa edo tonu aldaketa. Euskal azentua. Zenbait euskalkitako azentuari eta doinuari dagozkion eztabaidak. Azentua bokal horrek zeramalako. Azentuaren bidez bereizten diren euskal hitzak.

2 iz. Azentu grafikoa. Frantsesez, "e" irekiak eta itxiak azentuen bidez bereizten dira.

nahizta, noiz referitu soilik ki azentu ortografikoa, zehatzagoa litzake esatea "azentu-zeinua" edo "azentu-marka". Dudarik gabe, oso egokia da "zeinu" soila ere, zein den kontzeptu zabalagoa non sartzen dirén puntuak, komak eta bestelako zeinu ortografikoak.

Respektu "ezberdintzailea" adjektiboa, esan ze horixe da (ezberdintzea) azken arrazoia ki erabili zeinu (marka edo azentu) hori, zeini, teknikokiago, deitu ahal diogún "diakritikoa", nola Erramun Gerrikagoitia-k dioskun: izan ere, etimologikoki signifikatzen dú justuki "distintiboa" edo "ezberdintzailea". Zeinu diakritikoak, bestalde, lotu ohi dira kin emaitza foniko diferenteak: adibidez, gaztelaniaren "tilde diakritikoak" lotu nahi dirá kin tonizitatea on silaba edo hitza zeini jartzen zaion azentu hori.

Bestalde, gure azentu-marka hori (an "gabé...") ez da zértan izan fonikoki intenso horietakoa (nola gertatu ohi den an gaztelaniaren azentu prosodikoa), nahiz báduen zerikusirik kin intonazioa: izan ere, adierazi nahi du intonazio berezi bat zek begiratzen dú aurrerantza, apuntatuz ki ondorengo elementua on sintagma, markatuz ze sintagma ez da amaitu, halan ze segitu beharko da irakurtzen harik amaitu sintagma, horrek dakarren intonazio-moldearekin.

Esan nahi baita ze gure azentu-marka hori (an "gabé...") ikus liteké finean nola marka diakritiko bat. [614] [>>>]

"...gabe" vs "gabé..."

Argi denez, idaztean ez dira jasotzen matiz foniko guztiak zein agértu noiz mintzatzen, baina gutxienik saiatu beharko ginake evitatzen idazmolde nabariki anbiguoak, zein izan litezken ondo oztopagarriak ki gozátu irakurmena. Horrela, tresna prepositibo bat irakurtzen dugunean, demagun "gabe..." (ikus aurreko sarrera), ez genuke izan behar dudarik burúz bere izaera prepositiboa, ez dadin konfunditu kin bere kide postpositiboa, alegia "...gabe", zeinen dekodifikazioa (interpretazioa) izanen litzakén oso bestelakoa.

Halako desanbiguazioa (artén postposizio bat eta forma bereko preposizioa) egin liteké, adibidez, arartez "-eta" partikula indartzailea, zek seinalatzen du tresna horren izaera prepositiboa, eta ez postpositiboa.
Halako desanbiguazioa orobat (eta akaso hobeki) egin liteké erabiliz partikularen forma ez-ohikoak soilik prepositioki, halatan ze forma horiek berezituko lirake an erabilera prepositiboa, gure kasuan adibidez "gabetanik..." edo "gabetarik...".

Halako soluzioek, ordea, nahiz beté euren funtzio desanbiguatzailea, luzeagotzen duté partikula prepositiboa (gehituz silaba bat edo bi), eta batzuetan interesa dakiguke laburtasuna, esan nahi baita "gabe..." bere horretan mantentzea. Kasu horietan, zein izan ahal dirén arau, desanbiguazioa aisa egin daiteke erabilíz azentu ezberdintzaile bat: "gabé...", zek sinpleki ziurtatzen du tresna horren izaera prepositiboa. [613] [>>>]

"gabé...", "gabe-eta...", "gabeta...", "gabetanik..."

Aurreko sarreran prepositiboki desdoblatu dugú "...gabe(tanik)" postposizioa jarráiki ber eredu sintaktikoa nondik desdoblatu baitzen "...amoreagatik" postposizioa. Mekanismoaren aplikazioan erabili dugú "gabetanik" aldaera zatio bere antzekotasun formala kin "amoreagatik", baina  berdin ere erabil zitezken forma laburragoak. Hona hemen apunte bat buruzki "gabetanik" zein aurkitu ahal den an OEH: 

GABETANIK (G ap. A Morf 385; Urt II 184, Lar, Dv (G)), gabetandik(an), gabetanika(n), gabentanik, bagetanik (Lar, H (V, G)), betanik.

1. Sin. "Sin, en un dialecto es también gabetanik, bagetanik, v.g. duda bagetanik" Lar. "Es pleonasmo de gabe, gaberik" A, ...  [OEH]

Azken komentario horretan (pleonasmoa dela), Azkue-k esaten digu ze, esangura aldetik, berdin erabil litezké "gabetanik" edo "gabe" laburragoa.

Gainera, eta beti ere jarráituz ber eredua zein segitu den an antzeko desdoblamenduak, erabil genezaken "gabe-eta..." edo "gabeta..." forma indartuak:

Emadazü enthelegia, gabeta jakin ditzadan zure manü saintiak.

zein, elidituz aditz laguntzailea, bihur liteké:

Emadazü enthelegia, gabeta jakin zure manü saintiak.

edo, aukeran, aldaera sinpleena, zein den "gabé...":

Emadazü enthelegia, gabé jakin ditzadan zure manü saintiak.

edo, laburrago:

Emadazü enthelegia, gabé jakin zure manü saintiak.

zein, defektuz, izanen litzakén askotan egokiena, zatio laburrena. [612] [>>>]

Antzera ere: ..., gabetanik jakin ditzadan zure manü saintiak.

Atzoko sarreran genioen ze "..gabe" postposizioa ere prepositiboki desdoblatu daiteke jarráiki ber mekanismoa zein jarraitu dutén beste partikula postpositibo batzuk, esan nahi baita jarráiki euskararen mekanismo propio bat. Horrela, eta abiatuz tikan esaldi hau:

Emadazü enthelegia, zure manü saintiak jakin ditzadan amurekatik.

azken sarreran ikusi dugu nóla batera itzulikatu  ahal dén hori multzoa osatua ganik "aditza + postposizioa" afin bihúrtu:

Emadazü enthelegia, jakin ditzadan amurekatik zure manü saintiak. Mst. 2, 1. [OEH]

baina, antzera ere, euskaran ez gutxitan ikusi dugu nóla itzulikatzen zén soilki partikula postpositiboa, zein, kasu honetan, litzakén "amurekatik":

Emadazü enthelegia, amurekatik zure manü saintiak jakin ditzadan.

edota partikula (orain prepositiboa) eta aditza berriro elkartuta:

Emadazü enthelegia, amurekatik jakin ditzadan zure manü saintiak.

zein, laburrago, bihur litekén:

Emadazü enthelegia, amurekatik jakin zure manü saintiak.

Orain, jar dezagun "...gabe(tanik)" postposizioa ordezta "...amoreagatik" an ber esaldia:

Emadazü enthelegia, zure manü saintiak jakin ditzadan gabe(tanik).

eta, nola ikusi dugun an aurrerko sarrera, batera aurrera genitzake "aditza + postposizioa":

Emadazü enthelegia, jakin ditzadan gabe(tanik) zure manü saintiak.

baina baita itzulika genezake soilki partikula postpositiboa, zein, kasu honetan, litzakén "gabe" edo "gabetanik":

Emadazü enthelegia, gabetanik zure manü saintiak jakin ditzadan.

edo. partikula (orain prepositiboa) eta aditza berriro elkartuz:

Emadazü enthelegia, gabetanik jakin ditzadan zure manü saintiak.

zein, laburrago, bihur litekén:

Emadazü enthelegia, gabetanik jakin zure manü saintiak.

Antzera nola itzulikatu zirén "baizik..." edo "...arren" edo "...amoreagatik", desdobla daikegu "gabetanik...", edo, berdin ere "gabé...". [611] [>>>]

...,kaltetzeké...

Sarrera honetan ikusi dugu nóla "...-en kalte gabe" postposizio nominal-genitiboa dén bihurtu "...kalte(tu) (dadin) gabe" edo "...kaltetzeke", zeinen ardatza ez den jada izena, baizik aditza (delarik aditz-erroa, infinitiboa edo jokatugabea). Puntu horretara helduta, esku-eskura dago lokuzio postpositibo horren desdoblamendu partziala, esan nahi baita gabé desdoblatu postposizioa bera (alegia, "gabe") tikan bere aditza, nola egiten baitzén, adibidez, an ondorengo esaldia kin "amurekatik" postposizioa (ikus hemen):

Emadazü enthelegia, jakin ditzadan amurekatik zure manü saintiak. Mst. 2, 1. [OEH]

non, hauxe litzake abiapuntuko perpaus desdoblatugabea:

Emadazü enthelegia, zure manü saintiak jakin ditzadan amurekatik.

zeintan aurreratu dén "aditza + postposizioa" batera, hala gauzatuz halako aukera desdoblatu partzial bat (partziala zeren "amurekatik" postposizioa ez den aurreratzen ki aditza). Eta bide beretik, har genezake ondoko adibidea:

..., webguneko zenbait edukirentzat edo zerbitzurentzat aplikagarriak izan litezkeen baldintza bereziak kaltetu gabe.

afin bihúrtu:

..., kaltetu-daitezen-gabe webguneko zenbait edukirentzat edo zerbitzurentzat aplikagarriak izan litezkeen baldintza bereziak.

edo

..., kalte-daitezen-gabe webguneko zenbait edukirentzat edo zerbitzurentzat aplikagarriak izan litezkeen baldintza bereziak.

edo:

..., kaltetu-gabe webguneko zenbait edukirentzat edo zerbitzurentzat aplikagarriak izan litezkeen baldintza bereziak.

edo:

..., kalte-gabe webguneko zenbait edukirentzat edo zerbitzurentzat aplikagarriak izan litezkeen baldintza bereziak.

edo

..., kaltetzeké webguneko zenbait edukirentzat edo zerbitzurentzat aplikagarriak izan litezkeen baldintza bereziak.

Jakina, existitzen dira eskurako aukerak ki jarraitu desdoblatzen perpaus hori:

..., kaltetzeké baldintza bereziak zein izan litezke aplikagarriak zenbait edukirentzat edo zerbitzurentzat.

edo:

..., kaltetzeké baldintza bereziak zein izan litezke aplikagarri ki zenbait eduki edo zerbitzu.

edo:

..., kaltetzeké baldintza bereziak zein litezke aplikagarri ki zenbait eduki edo zerbitzu.

Amaitzeko, nabármendu ze, erabiliz euskararen mekanismo desdoblatzaile propioak, aurreratu daikegu "gabe" postposizioa ere, nola saiatuko garen lantzen an beste sarrera bat. [610] [>>>]