Perpaus konsekutiboak: "zenbaitetan, 'non/ezen' bera bakarrik ere" [EGLU]

Hala nola sarrera honetan genioen ze existitzen dira adibide literarioak non "zein" erlatiboek ez dakartén "-(e)n" edo "bait-":

Hay ambas formas en el catecismo alto-navarro de Añibarro y en el catecismo de Ulzama (22 -(e)n, 22 bait; tiene además ejs. sin marca alguna, v. infra). Lardizabal y Beovide lo emplean siempre sin marca alguna de subordinación. En Añibarro, CatB, Iturriaga, Arana (SIgn 76 sin marca; SIgn 36 con -n), Legaz y Zubiri (82 con -n, 79 sin marca) hay ejs. con y sin marca de subordinación. [OEH]

eta antzera nola beste sarrera honetan komentatzen genuen ze perpaus konpletiboetan ere existitzen da zirrikitu literario bat nondik zabáldu aukera ki ez erábili "-(e)la":

Nik esan ta zuk jakin / biazu ezikan, / lau andregai dakazkit / artu nai ezikan. Bil 75. (OEH)   

orain nabarmendu nahi genuke ze, perpaus konsekutiboetan ere ("hain...ze..."), orobat existitzen da aukera ki erábili "non", "ze" edo "zein eta" bakarrik, esan nahi baita erabiltzeké "-n" edo "bait-" marka subordinatzaileak (jakina, baita existitzen da aukera ki ez erábili nexu konjuntiborik). Honela dio Euskaltzaindia-k an bere gramatika noiz mintzo burúz perpaus konsekutiboak:

Perpaus txertatuko adizkiak BAIT- edo -eN markak ditu normalean. [...] Hala ere, sarritan perpaus kontsekutiboak ez du inolako markatik eramaten. [...] Dena den, kontu hau ez da berria, kausazko perpausetan ere gauza bera gertatzen baita: batzuetan non/ezen... BAIT- / -eN aurkituko dugu, baina baita, zenbaitetan, non/ezen bera bakarrik ere. [EGLU V:449-450]

Horra beste aukera bat zein ez genuken ahaztu behar, hala nola beste argudio bat afin zabáldu aukerako erabilera hori ki beste edozein motá on perpaus subordinatu. [435] [>>>]

Lenagokoak ezen / oraingo mutillak / ez dira eskasago. (OEH)

Aurreko mezuan aipatzen genuen ondorengo esaldia e-Duvoisin, zein agertu an Orotariko Euskal Hiztegia:

Zaragarra, ezkabia eta bertze asko eritasun ez dira bertzerik ezen harrak. (OEH)

non, genioenez, "bertzerik ezen = baizik":

Zaragarra, ezkabia eta bertze asko eritasun ez dira baizik harrak.

nondik, adibidez:

Zaragarra, ezkabia eta bertze asko eritasun ez dira ez gehiagorik ez gutxiagorik ezen harrak.

eta hortik hurbil:

Oraingo langileak ez dira eskasago ezen lehenagokoak.

Ikus ere ondorengo "ezen" konparatibo postpositiboa, berdin ere jasoa an Orotariko Euskal Hiztegia:

Lenagokoak ezen / oraingo mutillak / ez dira eskasago. (OEH)

non, berriro konprobatzen den flexibilitate sintaktiko handia an mekanismo propioa nondik sortu diren konparatibo hauek. [434] [>>>]

"ezik" edo "ezen": ezezkotasuna > salbuespena > konpletiboa

Aurreko sarreran genioen ze saiatuko ginen ematen intuizio tentatiboren bat nahizik antzeman dezagún konexio evolutiboa artén "ez" partikula negatiboa eta "ezen" konjunzioa, zein printzipioz dún ematen aski sorpresiboa. Eta gauza da ze, batzuetan, aski kapritxosoak izan ahal dira bideak nondik evoluzionatzen diren hitzak edota baliabide sintaktikoak.

Kasu honetan, argi dirudike ze adibidez "ezik" edo "ezen" baliabideak, euren sorreran, guztiz loturik zihoaztén ki ideia on ezezkotasuna, adibidez an esaldiak nola:

Hori egin ezik, ez naiz joango.

Hor agerikoa da ezezko zentzua on "ezik" baliabide hori.  Ikus beste adibide hau:

Zugatik eze, ez nintzen joango.

non orobat agerikoa da ezezkotasuna. Baina, baliabide hori emeki joanen zen zabaltzen ki beste erabilera batzuk, non ezezkotasunaz gain, salbuespenezko ideia ere emanen zen:

Joanen gara denak lanera, aita ezik.

eta baita an bere versio prepositiboa, zein gogoratzen dugun:

Ilurdozko ezik, ordea, "izan ezik"en pare-edo dugu: yodín gerá dénak lanéra, ezík áite, aitéa "iremos todos a trabajar menos el padre". [Koldo Artola, 59. orr.]

Eta bide horretatik jarraiki, ikus ondorengo esaldia ganik Duvoisin:

Zaragarra, ezkabia eta bertze asko eritasun ez dira bertzerik ezen harrak.

non "bertzerik ezen = baizik":

Zaragarra, ezkabia eta bertze asko eritasun ez dira baizik harrak.

Edo:

Ez dute esan besterik ezen hori.
Ez dute esan besterik ezen bihar etorriko direla.

non dén nagusitzen salbuespenezko zentzua. Eta afirmatiboan:

Esan dute ezen bihar etorriko direla.

non desagertu da zentzu negatiboa edota salbuespenezkoa afin utzi bidea ki zentzu konpletibo hutsa, nondik aski hurbil aurki daitezke beste erabilera batzuk, nola erlatiboa. 

Jakina, hau guztiau ez da baizik intuizio orokor-espekulatibo bat gain nóla pasa liteken tikan ezezko partikula bat ki nexu subordinatzaile bat. [433] [>>>]

baizen: Etim. De *bai-ez-en (OEH)

Dio Luis Lauzirika-k an aurreko sarrera:

Dinozu eze "eze" konjunktioa, edo relativoa (eta bere varianteak) sortu dela "ez" partikula negativotik. Beharbada arrazoi duzu baina ez dut ikusten klaru zein den relatio logikoa edo konexioa inter bata ta bestea; jakin gura nuke zertan basatzen zaren.

Nik uste ze "ezen" baliabidearen osaera morfologikoa gardendu egiten da noiz parekatu kin bere hurbileko ahaide semantiko eta sintaktiko "ezik", zeinen morfologiaz ez dateke duda handirik. Eta hala jasotzen da an Orotariko Euskal Hiztegia:

• baizik:  Etim. De *bai-ez-ik
• baizen:  Etim. De *bai-ez-en

non orobat ikusi ahal dugu a-etimologia on "ezik" ("ez-ik") edo "ezen" ("ez-en"), zeinen oinarrian baita "ez" partikula negatiboa (an kasu partitiboa bata, eta an inesiboa bestea).

Beste kontu bat da zéin den erlazio logikoa edo konexio evolutiboa artén partikula negatibo hori ("ez") eta nexu konpletibo, konparatibo, konsekutibo, kausal edo erlatibo bat nola den"eze". Esan nahi baita: nóla pasatu da diakronikoki tikan "ez" partikula negatiboa ki "eze" guzti horiek? Horretaz, saiatuko gara mintzatzen, guztiz tentatiboki izanen bada ere, an hurrengo sarrera. [432] [>>>]

Euskarak sortu ditu bi motatako nexu erlatibo prepositiboak

Aurreko sarreretan ikusi ahal izan dugunez (klikatu gain beheragoko etiketá "erlatiboak"), euskaran erabili dirá bi motatako nexu erlatibo prepositiboak: bata aterea ti "zer" (edo ti beste galdetzaileak) eta bestea aterea ti "ez" partikula negatiboa, jarraitu dutelarik evoluzio oso diferenteak:

1.    zer > zeren > zein
2.    ez > ezen > (e)ze

Lehenengo kasuan, sortuko zirén ti atonazioa on galdetzaileak, bitárten, bigarrenean, sortuko ziren ti "(e)ze" nexua, zein den aski erabilera zabalekoa ("eze" erlatiboa bitan bakarrik erabili da an literatura zaharra, baina hortxe daukagu). [431] [>>>]

"baizik" eta "baizen" dirá forma afirmatiboak on "ezik" eta "ezen"

Aurreko bi sarreretan (hemen eta hemen) aipatu dugu ze "ezik" eta "ezen" dirá oso hurbileko ahaideak, biak ere sortu direlarik ti "ez" partikula negatiboa, eta biak ere izan dutelarik aski evoluzio sintaktiko-semantiko paraleloa. Gaurkoan, berriz, aipatu nahi genituzke euren versio afirmatiboak: "baizik" eta "baizen"; zein ez baitira baizik:

• bai + ezik = baizik
• bai + ezen = baizen

Bi horiek, hala nola berdin ere euren aldaera guztiak (adibidez, "baizikan", "baizika", "baizi", "baize" edo "baixe"), dirá beste bi labore ondo landuak ti euskal sintaxiaren baratza, eskainiz aukera postpositiboak eta prepositiboak, batzuk hain funtzionalki interesgarriak nola ahaztuak. [430] [>>>] 

Miratu eta admiratu

Aurreko sarreran azpimarratzen genuen ze "ezen" partikula edota bere aldaerak, adibidez "eze" edo "ze", hala nola "ezik" ahaidea ere, ez direla garatu tikan "ze" partikula interrogatiboa, baizik-ze jarraitu dute prozesu askoz ere konplexuago bat, eta guztiz propiala ti euskara, abiatuz justuki tikan "ez" partikula negatiboa, nondik ailegatuko dirá:

• "ze" edo "ezen" konpletibo prepositiboa (kin edo gabé "-la"), 
• "ze" edo "ezi" konparatibo prepositiboa, edota 
• "ze" edo "eze" erlatibo prepositiboa (kin edo gabé "-n").  

Jakina, bádira erabilera gehiago ere, baina sarrera honetan soilik nabarmendu nahi genuke ze adibidez goiko hiru erabilera sintaktiko horiek ("ze" konpletibo, konparatibo eta erlatiboa) dirá hiru labore zein izan diren ederki landuak an euskararen baratza, hiru fruitu zein sortu baitira ti evoluzio linguistiko propio eta ondo partikular bat, zein beharko genuke miratu eta admiratu. [429] [>>>]

"ezik" eta "ezen" dirá oso ahaide hurbilak, hala sorreran nola evoluzioan, hala semantikoki nola sintaktikoki

Dio Luis Lauzirikak an lehengo eguneko komentario bat ezen:

"Ze" partikula interrogativotik derivatu badira "eze" konjunktioa, eta bere forma abreviatua "ze",...

Eta gauza da ze berdin nola genioen hemen edota hemen ezen "ezik" ez da baizik "ez + partitiboa", esan behar dugu orain ze, itxura guztien arabera, "ezen" ez da baizik "ez + inesiboa"; hots, beste fruitu eder bat ti euskal baratza sintaktikoa, zein hasiko zen erabiltzen oso antzera nola "ezik", bai semantikoki eta bai sintaktikoki, eta zein gero, berdin nola "ezik", joango zen evoluzionatzen ki beste erabilera semantiko eta sintaktiko, nola diren erabilera konpletibo prepositiboak edo konparatibo prepositiboak, besteak beste.

Esan nahi baita ze "ezik" eta "ezen" dirá oso ahaide hurbilak, hala sorreran nola evoluzioan, hala semantikoki nola sintaktikoki. Berdin nola euren aldaera guztiak, zeinen artean azpimarratu nahi ditugu "eze" eta "ze", gorago aipatuak.

Aldaera horiek guztiak sortu dirá tikan "ez + ...", eta dira emaitza ti prozesu semantiko eta sintaktiko propio bat, hain partikularra an detaile evolutibo konkretuak nola universala an bere bilaketá on emaitza sintaktikoki potenteak. [428] [>>>] 

Hizkuntza persiarrean báda "e" genitiboa: 1) fonetikoki baturik, 2) fonetikoki sendotua

Jarraiturik burúz arintasun fonetikoa on "e" preposizio genitiboa, jakin dut ze hizkuntza persiarrean (deitzen Farsi) dá existitzen "e" preposizio genitiboa, zein...

1. ... ematen da fonetikoki baturik ki buru genitiboa:
   

   ostâde fârsi = teacher of farsi [ikus video hau buruz genitibo persiarra]

2. ... ematen da fonetikoki sendoturik, bihurtuz "ye", noiz buru genitiboa amáitu an vokala:
   

   dâneshjuye zabâne fârsi = student of farsi language [ikus video hau buruz genitibo persiarra]

Eta gauza da ze orrialdeotan ere proposatu da:

1.  "e" euskal baliabide prepositiboa fonetikoki batzea ki osagarri genitiboa (eta ez ki buru genitiboa nola an farsi):
   

   ikaslea e-farsi = ostâde fârsi

2. "e" euskal baliabide prepositiboa fonetikoki sendotzea, bihurtuz "en" edo "on" (eta ez "ye" nola an farsi):
   

   ikaslea on farsi hizkuntza = dâneshjuye zabâne fârsi

Oso interesgarria irudutzen zait guzti hau. [427] [>>>]

Akaso gehitu litezké "ne" edota "en" preposizio genitiboak ere: praktikak esanen

Aurreko sarreran komentatzen genuen nóla hizkuntza alemanean existitzen dirén estruktura ezberdinak ki eman ideia genitiboa, bi burulehen eta bi buruazken. Euskaran beharko genuke aukera burulehenik.

Izan ere, behin baino gehiagotan mintzo izan gara orrialdeotan burúz arintasun fonetikoa ne "e-" partikula genitiboa, zein, izanik ere harribitxi bat, batzutan eman lezake ze beharko luké presentzia fonetikoki sendoagoa.

Aukera sendoagoetan sartzen dá, jakina, "on" preposizio genitiboa, zeintaz mintzatu garen berriki hemen, baina akaso sar litezké "(n)e" edo "e(n)" aukerak ere (ikus sarrera hau), zein ez liraken baizik "e" bera baina behin fonetikoki gorpuztuagorik kin "n" tipikoki genitibo bat.

Orain gutxi hitz egin dugu burúz "e" arina (zein aplikatuko litzake bereziki osagarri burulehenetan) hala noal ere burúz "on" sendoagoa (orokorra), eta akaso "ne" edota "en" sendoagoak ere gehitu litezke ki azken aukera genitibo hori afin erabil daitezen noiz nahi den. Praktikak esanen. [426] [>>>]

Alemanean estruktura genitiboak aukeran

Jakin ahal izan dudanez, hizkuntza alemanean existitzen dirá bi modu burulehen afinda emán ideia genitiboa, hala nola ere bi modu buruazken, zeinen erabilera-esparrua dén askoz ere mugatuagoa. Ikus ondoko adibideak burúz aipatutako bi modu burulehenak (hemen, zein dén lehenengo emaitza noiz bilátu an Google: "genitive in german"):

The first example uses the German genitive to show possession.

Das ist der Hund des Mannes. [artikulua eta izena doaz an genitiboa]
That is the dog of the man.

This example shows how the same sentence would be spoken (with the genitive replaced by "von" and the dative).

Das ist der Hund von dem Mann. ["von" + art. eta iz. an datiboa]
That is the dog of the man.

Bestalde, iturri horren arabera, ha forma kin "von" eta datiboa (edo kin "vom" = "von + dem") mintzatuan arituko litzaké nagusitzen gain forma kin kasu genitiboa [ikus aipatutako webgune bera]:

The genitive [an goragoko 1. forma] is used more in written German and is hardly used in spoken language. In spoken, everyday German, "von" plus the dative [goragoko 2. forma] often replaces the genitive [goragoko 1. forma].

Euskaraz, erabiliz "on" edota "e-" baliabide genitiboak honela litzake goiko esaldi hori:

Hori da (a) txakurra on gizona.
Hori da (a) txakurra e-gizona.
Das ist der Hund von dem Mann.  (Das ist der Hund vom Mann.)
That is the dog of the man.

Azkenik esán ze, ikusten dudanez, soilik ha estruktura kin "von" dá erabilera orokorrekoa, esan nahi baita ze soilik horrek balio du an erabilera guztiak. Edonola ere, gaurko puntua da ze, guztira, alemanean bádira lau modu ki eman estruktura semantikoki genitiboak, eta euren esparruetan aukeran. [425] [>>>]

"on" da berdin osatua nola "an"

Sarrera honetan genioenez, "etxean" ez litzake baizik "etxe" + "(h)an" (ikus, adibidez: Julen Manterola, 2006: "-a euskal artikulu definituaren gainean zenbait ohar", ASJU, XL, 651-676):

etxean = etxe + (h)an

non "(h)an" hori ez zen izanen baizik "(h)a" urrutiko erakusle zaharra + "-n" inesiboa:

(h)an = (h)a + -n

Izan ere, modu berean derivatu genezake ze:

etxeon = etxe + (h)on 

non "(h)on" hori izanen zén "(h)o" hurbileko erakusle zaharra + "-n" inesiboa:

(h)on = (h)o + -n

zein, atxikirik, gaur ere erabiltzen dugun, adibidez an:

asteon = aste (h)on = aste honetan

Eta berdin nola "(h)an" zaharrak (= orduko "hartan") emanen zuén gaurko "han" adverbioa, era berean ere guztiz naturala litzake a-existentzia historikoa on adverbioá "(h)on", zeinen aldaera formal bat litzaké gaurko "(h)or".

"(h)on" adverbio horrek, berdin ere nola "(h)an", bidea irekiko liguke ki derivatu "on" prepositiboa (an ber modua nola derivatzen genuen "an" inesiboa ere) , zeini emanen genioke interpretazio genitiboa ("-on" postpositiboa genitiboa ere báda). [424] [>>>]

Gehiago buruz "e" eta "on" genitiboak

Gogora dezagun ondorengo sarrera hau, orain lau urte idatzia:

Buruz "on" genitibo orokorra eta "e" genitibo optatiboa an kateak

Gauza da ze, dudarik gabe, kasu genitiboaren desdoblamendua dá problematikoena, alde haundiz ere. Izan ere, ez dateke duda handirik respektu funtzionalitatea on baliabide prepositiboak nola "an", "kin" edo "ki", baina genitiboa ez da hain erraz desdoblatzen.

Nola genioen an aipatutako sarrera hori, "on" genitiboak (berez; "o" erakusle zaharra + "-n" inesibo-genitiboa) bádu pisu fonetiko handiago ze "e" arinagoa, eta gauza da ze, dirudienez, justuki presentzia fonetiko horrek ematen dio ahalbidea ki atxiki osagarri buruazken ez-sinpleak, nola, adibidez honako hau:

Horiek dira ezaugarriak e-lehengo egunean ikusi genituen animaliak.

Badirudi ze, hor adibidez, "e" arinak ez du nahiko indarrik (nahikoa indar fonetikorik) ki atxiki osagarri buruazken luze samar hori (badirudi ze, hor, "e"-ren itzal laburra ez da hain ondo ailegatzen ki urrutiko "animaliak"). Aldiz:

Horiek dira ezaugarriak on lehengo egunean ikusi genituen animaliak.

Hor esango genuke ze "on" baliabideak ondo atxikitzen du osagarri buruazken luzetxo hori, halatan ze "on" dá erabilgarria orokorki, bitárten "e" izan ahal da interesgarria optatiboki noiz atxikitzen osagarri burulehenak (non osagarri-burua aurkitzen den justuki jarraikiz "e" preposizioa, nola an:

Horiek dira ezaugarriak e-animaliak zein ikusi lehengo egunean”). 

[423] [>>>]

Etengabeko desekilibrio sintaktiko (eta lexiko) ttipi (edo handi) metagarriak

Gogoetatzen du Erramun Gerrikagoitia-k an aurreko sarrerako komentario bat ezen:

Desequilibrio ttipi ascoc ekar lezaque bloqueoa, inefficacia,...

mintzo delarik, printzipioz, burúz lexikoa. Eta sarrera honetan azpimarratu nahi genuke ber ideia an esparrua on sintaxia, non, berdin ere nola an esparru lexikoa, joanen dira pilatzen efektuak ti desekilibrio ttipiak (edo handiak) ki lortu gainkostu sintaktiko konparatibo ondo handia respektu sintaxiak non ez diren etengabeko arazo antikomunikatibo horiek (esan nahi baita respektu sintaxi burulehenak).

Har dezagun, adibidez, a-textua zein erabili genuen an atzoko sarrera:

Chang'e 4 zundak esploraziorako ibilgailu bat eta modulu bat ditu. Abenduaren 8an jaurti zuen espaziora Martxa Handia 3B suziriak, Xichango Satelite Jaurtiketa Zentrotik (Sichuan, Txina). [Berria, 3. eta 4. paragrafoak, 2019-1-3]

Hor autoreak bigarren esaldian erabiltzen du OVS estruktura sintaktikoa noiz SVO estruktura, apárte izan potenteagoa, izango litzake askoz egokiagoa (diskursiboagoa, koherenteagoa), nola konprobatu ahal den an textu burulehena:

Concluyó así la primera etapa de una misión que comenzó el pasado día 8, cuando un cohete Larga Marcha 3-B impulsó al Chang'e 4 al espacio, y que reviste gran complejidad porque la luna se interpone entre la Tierra y la sonda e impide la comunicación directa. [Zigor Aldama, El Correo, 4. paragrafoa, 2019-1-3]

Textu buruazkenak guztiz baldintzatua daude zatio arrazoi sintaktikoak, baina, hasieratik baldintzatuta egonda ere, horrek ez die eragozten, horrez gainera, joatea metatzen desekilibrio sintaktiko ttipi antikomunikatiboak. Guztiz baldintzatuta egonda ere. [422] [>>>]

Edozein parrafotan, edozein artikulutan

Jarraitzen dugu irakurtzen a-albistea ze ari gara komentatzen (hemen eta hemen), zeinen 3. eta 4. paragrafoek diote honela (behin zuzenduta):

Chang'e 4 zundak esploraziorako ibilgailu bat eta modulu bat ditu. Abenduaren 8an jaurti zuen espaziora Martxa Handia 3B suziriak, Xichango Satelite Jaurtiketa Zentrotik (Sichuan, Txina). Lau egun behar izan zituen Ilargiaren orbitara iristeko. Txinako Espazio Agentzia bitan saiatu da orbitaren distantzia laburtzen. Azkenengoz, abenduaren 30ean.

Espazio zundaren eta Lurraren arteko komunikazioa ahalbidetzeko, Queqiao satelitea jaurti zuen Txinak, joan den maiatzean. Sateliteak ispilu lana egiten du zundaren eta espazio agentziaren artean. [Berria, 3. eta 4. paragrafoak, 2019-1-3]

Eta gauza da ze, dudarik gabe, kazetari ezezagun horrek berak oso-oso ezberdin idatziko luke baldin eskura balitu baliabide eta estruktura sintaktiko burulehenak (gaztelaniaz edo euskaraz). Ikus nóla idatzi zuen Zigor Aldama kazetariak antzeko informazioa (El Correo, 4. paragrafoa):

Concluyó así la primera etapa de una misión que comenzó el pasado día 8, cuando un cohete Larga Marcha 3-B impulsó al Chang'e 4 al espacio, y que reviste gran complejidad porque la luna se interpone entre la Tierra y la sonda e impide la comunicación directa. Para solucionar este problema, China lanzó el satélite Queqiao, que orbita más allá de la luna y que se encarga de rebotar la señal para permitir el control de la misión. Ahora, un robot explorador deberá dedicarse a analizar la superficie y enviar los datos a tierra. [Zigor Aldama, El Correo, 4. paragrafoa, 2019-1-3]

Finean, emaitza da ze hasierako bi parrafoak (banatuak an 7 esaldi) dirá sintaktikoki naifak, monotonoak, zurrunak, nekez gozagarriak eta nekezago eraginkorrak, bitárten bukaerako parrafo bakarrean (banatua an 3 esaldi) informazioa emanen da askoz modu jarraituagoan, landuagoan, flexibleagoan, egokituagoan eta eraginkorragoan. Ez da baizik beste adibide bat ti zerbait zein errepikatzen den (praktikoki) edozein paragrafotan, edozein artikulutan. [421] [>>>]

Behar da askoz flexibilitate handiagoa

Jarraituz kin parrafo periodistikoa zeintaz aritu ginen atzo, gaur aipatu nahi genuen nóla kazetariak erabili zuén "radiazioa" hitza:

Espazio zundak irrati frekuentzia baxuak, Ilargiaren lurrazala eta erliebea, eta haren konposaketa eta egitura ikertuko ditu. Horrez gain, neutroien eta atomo neutroen radiazioa neurtuko du. [Berria, herenegun arratsaldez, sinadurarik gabe]

Puntu honetaz jada mintzatu ginen hemen edota hemen, eskatzen genuelarik aukera (ez gehiago ez gitxiago zein aukera) ki erabili "radiografia" edo "erradiografia" (eta bide beretik, "radiazioa" edo "erradiazioa"), areago noiz, nola genioen hemen, euskaraz "radio" esaten zaio ki elementu kimikoa nondik izendatu "radiazioa".

Hortaz, noiz irakurri "radiazioa" hitza an Berria, iruditu zitzaidan oso egokia, hala nola ze, akaso, zerbait aldatzen ari zen an zinezko instantzia erabakitzaileak on euskara periodistikoa. Bai zera! Badakizue istorio honen bukaera:

Espazio zundak hainbat arlo ikertuko ditu: irrati frekuentzia baxuak, Ilargiaren lurrazala eta erliebea, eta haren konposaketa eta egitura.  Horrez gain, neutroien eta atomo neutroen erradiazioa neurtuko du. [Berria, behin zuzendutakoan, sinadurarik gabe]

Behar da askoz flexibilitate handiagoa. [420] [>>>]

Euskararen botere faktikoek jarraitzen dute aplikatzen euren ustezko galdegaiaren lege astuna

Lehengo egunean arratsaldez, gainbegiratzen ari nintzelarik edizio elektronikoa on Berria, topatu nintzen kin parrafo labur bat eze deitu zuen nire atentzioa zatio bi arrazoi. Textua kopiatu nuen:

Espazio zundak irrati frekuentzia baxuak, Ilargiaren lurrazala eta erliebea, eta haren konposaketa eta egitura ikertuko ditu. Horrez gain, neutroien eta atomo neutroen radiazioa neurtuko du. [Berria, atzo arratsaldez, sinadurarik gabe]

Aipatutako lehenengo arrazoia zén ze, parrafoaren lehenengo esaldian (berdin nola bigarrenean) aditza zihoan ezin atzeratuago, noizta aisa eta anitzez egokiago erabil ziteken aurrén bere osagarri luze eta konplexu hori:

Espazio zundak ikertuko ditú irrati frekuentzia baxuak, Ilargiaren lurrazala eta erliebea, eta haren konposaketa eta egitura.

Agerikoa zen soluzioaren erraza, hala nola bere normalitate linguistikoa (esan nahi baita ze hala esango lukete euskaldun gehien-gehienek ere). Hortaz, zéin da arazoa? Zehazki kasu honetan, arazoa da ustezko galdegaiaren legea, zein euskararen botere faktikoek jarraitzen duten aplikatzen aúrka evidentzia funtzional guztiak.

Biharamunean goizean, noiz jo ki albiste hori afin egin komentario bat, konprobatu ahal izan nuen nóla inkluso euskararen botere faktikoak konturatuak ziren ze esaldi hori zen ondo desegokia, eta honela zuzendua zuten:

Espazio zundak hainbat arlo ikertuko ditu: irrati frekuentzia baxuak, Ilargiaren lurrazala eta erliebea, eta haren konposaketa eta egitura.  Horrez gain, neutroien eta atomo neutroen erradiazioa neurtuko du. [Berria, behin zuzendutakoan, sinadurarik gabe]

Bistan denez, hor aditza aurreratu dute, baina erabiliz baliabide kataforiko astun eta guztiz ezbeharrezkoa ("hainbat arlo", lau silaba) afin ez urratu galdegaiaren legea (zeren, euren lege hori aplikatuz, akaso norbaitek pentsatu ahalko luke ze galdegaia dá "espazio zundak" eta ez "irrati frekuentzia baxuak, Ilargiaren lurrazala eta erliebea, eta haren konposaketa eta egitura"), nahiz kaltetu inportateena izan dá komunikazio arina eta eragingorra. A ze etxekalteak! A ze desgogoa! A ze ezbidea!

[Hurrengo sarreran komentatuko dugú gorago aipatutako bigarren arrazoia: jarri duté "erradiazioa" ordezta lehengo "radiazioa".]

[419] [>>>]

Zergátik galdu beharko genuke a aukera on erábili "ze" konpletiboa gabén "-(e)la" subordinazio-marka?

Genioen hemen nóla "ezik" baliabidea zén euskal baratzeko fruitu eder bat (alegia: "ez + partitiboa"), zeinen aitzineko erabilera semantikoa eta sintaktikoa joango zen zabaltzen ki beste erabilera semantiko eta sintaktiko ezberdin (arartez dislokazio sintaktikoak eta desplazamendu semantikoak), zeinen artean (sarrera hartan) komentatzen genuen haren erabilera semantikoki konparatiboa eta sintaktikoki prepositiboa ("Aroztegian butz egin zak lein ezik burña aŕ." [A EY III, 174]).

Hortaz, diogunez, anitz izan dira baliabide horren erabilerak an bere aldaera formal ezberdinak ("ezik", "ezen", "eze", "ezin", "ezi", "ze"), hala nola adibidez haren erabilera semantikoki konpletiboa eta sintaktikoki burulehen eta subordinazio-markarik gabekoa, esan nahi baita gabé "-(e)la". Ikus Orotariko Euskal Hizegia:

Ezik. (Sin -(e)la) [Esan nahi baita: En oraciones completivas sin -(e)la) en el verbo auxiliar]: Esan zion, ezik, nere lurrean nago oraindik. Izt C 123. Nik esan ta zuk jakin / biazu ezikan, / lau andregai dakazkit / artu nai ezikan. Bil 75. [Orotariko Euskal Hiztegia]

Hori, jakina, dá beste aukera bat, zein baliatu daiteke afinda moldatu diskursoa nola nahiago dugun.

Zergátik galdu beharko genuke aukera hori?

Zergátik galdu beharko genuke a aukera on erábili "ze" konpletiboa gabén "-(e)la" subordinazio-marka? [418] [>>>]